ВЫВУЧАЕМ
ЧАСЦІНЫ МОВЫ: ПРАКТЫКУМ
6 клас
Тэма: Лічэбнік як
часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.
Псіхалагічны настрой.
Склады сем,
во; гі, дру
Я старанна вымаўляю,
З іх лічэбнікі складаю.
Аляксей Якімовіч.
• Назавіце
словы (лічэбнікі), у якія ўваходзяць склады сем,
во; гі, дру. (Восем, другі.)
Запішыце іх.
• Якую тэму
мы сёння будзем вывучаць? Здагадаліся?
Вучымся разважаць.
Запішыце спалучэнні з лічэбнікамі восем, другі: восем і дванаццаць – дваццаць, восем
яблыкаў, другі дзень.
• Да лічэбнікаў восем, дванаццаць,
дваццаць, другі пастаўце пытанні.
• Прааналізаваўшы запісаныя спалучэнні, выберыце патрэбнае:
а) лічэбнікі абазначаюць лік,
колькасць прадметаў;
б) лічэбнікі паказваюць на парадак
лічэння прадметаў;
в) лічэбнікі абазначаюць прадмет.
А д к а з ы: а, б.
Д л я д а в е д к
і. Лічэбнікі могуць адказваць на пытанні к
о л ь к і? к а т о р ы?
• Прачытайце
ў вучэбным дапаможніку па беларускай мове для 6-га класа (2020) лінгвістычны
матэрыял параграфа 56 і праверце, ці правільна вы разважалі.
• Якую тэму
ўрока мы сёння будзем вывучаць? Здагадаліся?
Праца са словам.
Адгадайце загадку.
Дзесяць пальцаў,
А ногцяў няма. (Пальчаткі.)
З народнага [1, с. 317, “Беларускія прыказкі” Я. Рапановіча].
• Назавіце слова, якое
рыфмуецца з лічэбнікам дзесяць.
Два, трэцім, месяць, мільён, сто. (Месяць.)
• Ці
ўсе гэтыя словы адносяцца да лічэбнікаў? Абгрунтуйце свой адказ.
• Ці ўсе лічэбнікі стаяць у пачатковай форме?
• Складзіце
і запішыце сказ з лічэбнікам дзесяць.
Д л я
д а в е д к і.
Пачатковая форма лічэбніка – Н.
скл., м. р. (калі змяняецца па родах), адз. л. (калі змяняецца па ліках).
Назавіце слова.
Каля хаты на бярозе
Тры шпакі прыселі.
Натаміліся яны:
З-за мора … (прыляцелі).
Аляксей Якімовіч.
• Якімі
членамі сказа бываюць лічэбнікі? (Дзейнікам,
выказнікам, азначэннем, дапаўненнем, акалічнасцю.) Пры неабходнасці
звярніцеся да вучэбнага дапаможніка.
• Вызначце,
якім членам сказа з’яўляецца лічэбнік у вершаваным тэксце.
• У слове
“тры” пасля р пішам ы. А як чытаем? (Цвёрда.)
Д л я д а в е д к
і.
Спалучэнне колькаснага лічэбніка з назоўнікам звычайна
з’яўляецца адным членам сказа.
Праца з вершаваным
тэкстам.
Вось што лічэбнік паведамляе пра сябе:
Пра мяне, напэўна, чулі.
Я сакрэтаў не хаваю.
Тыя лікі, што ўжываем,
Берагу, абазначаю.
Аляксей Якімовіч.
• Прывядзіце
прыклады лічэбнікаў, якія абазначаюць лікі.
Праца са словам.
Складзіце прыметнік з першых
літар наступных слоў: схаваць, тлумачэнне, ордэн. (Сто.)
• Складзіце словазлучэнне з лічэбнікам сто так, каб яно абазначала колькасць прадметаў. (Сто дубоў.)
• Назавіце свісцячы зычны гук у слове “сто”. (С.)
Хвілінка
кемлівасці.
Дапішыце
прыказкі і прымаўкі, выбраўшы патрэбны варыянт з прапанаваных.
1. Дзясятая вада (на кісялі). 2. Да першага грому … (зямля не
ачышчаецца). 3. Будзе сем вёрст, шмат поля … (і кавалак лесу). 4. На кожнай
руцэ … (па пяць пальцаў). 5.
Трэба, … (як сабаку пятая нага) [1,
с. 79, 217, 243, 256, 267, “Беларускія прыказкі” Я. Рапановіча].
П р а п а н а в а н
ы я в а р ы я н т ы: зямля не
ачышчаецца; як сабаку
пятая нага; і кавалак лесу;
на кісялі; па пяць пальцаў.
• Назавіце лічэбнікі. Што яны абазначаюць: лік, колькасць прадметаў ці
іх парадак пры лічэнні?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “зямля”? (У
першым складзе перад націскам пішацца я.)
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Выкарыстаўшы
лічэбнік першы, падбярыце і запішыце
спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што
абазначае гэты лічэбнік?
Д л я д а в е д к
і: першы вучань (які стаіць першы ў радзе) – першы вучань (які паказвае
найлепшыя вынікі ў вучобе).
Гульня
"Сказ-жартаўнік".
Ці згодны вы з наступным сцверджаннем?
Сем разоў адрэж, адзін раз адмерай.
• Запішыце сказ у
выпраўленым варыянце. (Сем разоў адмерай,
адзін раз адрэж.) [1, с. 228,
“Беларускія прыказкі” Я. Рапановіча].
• Вызначце лічэбнікі. Яны
колькасныя ці парадкавыя? Дакажыце гэта.
• Ці згодны вы з
прыказкай?
Гульня “Шукаю сябра”.
Падбярыце слова з такімі ж марфалагічнымі прыметамі, як і
ў лічэбніка дзясятая, ужытага ў
рубрыцы “Хвілінка кемлівасці”.
Фізкультхвілінка.
Успомніце, якія беларускія словы-лічэбнікі вы запісалі ў
пачатку ўрока. (Восем, другі.) На
столі, на сцяне вачыма напішыце іх і лагодна ўсміхніцеся ім, добрым і ласкавым.
Пазнайце слова.
Пазнайце слова па яго апісанні: корань, як у слове
“сорак”, ,суфікс, як у слове “гадавы”, канчатак, як у слове “грыбы”.
Так, гэта слова “саракавы”. Дзякуючы кораню суфіксу і
канчатку мы здагадаліся, як яно гучыць. А да якой часціны мовы адносіцца? (Гэта лічэбнік.) Як вы дакажаце гэта?
Скорагаворка.
Вымаўляем правільна.
На палатцы сядзелі чатыры шпакі (Аляксей Якімовіч).
• Вызначце
лічэбнік і змяніце яго форму так, каб ён паказваў на парадак лічэння прадметаў.
(Чацвёрты.)
• Як
вымаўляецца спалучэнне зычных у слове “палатцы”?
Запомніце! Пішам палатцы, а вымаўляем [пала‾цы].
Праца з дыялогам.
Выкарыстаўшы лічэбнікі, дапоўніце дыялог
Аляксея Якімовіча адказамі суразмоўцы. Устаўце прапушчаную літару. У якой
частцы слова яна знаходзіцца?
-- Насцечка, у якім клас.. ты вучышся? (-- Я вучуся ў шостым класе.)
-- Колькі табе гадоў? (-- Мне
дванаццаць гадоў.)
-- А колькі гадоў твайму брату? (-- Майму брату нядаўна споўнілася дваццаць
два гады.)
• Вучаніца сказала: “Колькасныя лічэбнікі змяняюцца
па родах і ліках”. Удакладніце адказ вучаніцы.
З пазычаных
складоў.
Прачытайце словы. Вазьміце па адным складзе з кожнага і
ўтварыце парадкавы лічэбнік у форме множнага ліку.
Дваццаць, цана, масты, ясень. (Дваццатыя.)
• Пастаўце лічэбнік дваццатыя ў форму адзіночнага ліку. (Дваццаты.)
• Выберыце патрэбнае.
Дваццаты
(дзень, карабель, мех, мёд, грыб).
• Перакладзіце лічэбнік дваццаты
на рускую мову. (Двадцатый.)
Параўнайце гучанне і напісанне.
• Назавіце слова.
Прыбеглі мы дваццатыя.
Стаім, як … (вінаватыя).
Аляксей Якімовіч.
• Запомніце,
як пішацца лічэбнік дваццаты.
Перакладаем.
Запішыце
па-беларуску.
Масса многих птиц небольшая. Так, воробей полевой весит двадцать – двадцать пять грамм. Воробей домовой весит немного больше: тридцать
пять грамм. А масса иволги составляет девяносто грамм (Аляксей Якімовіч).
• Назавіце
ў тэксце лічэбнікі.
С л о ў н і к: составляет – складае,
иволга – івалга.
Сустрэча з пісьменнікам.
Раскрываючы дужкі, устаўце патрэбныя
літары.
Косця, Пе..я і Вадзім – выпускнікі
адзінаццатага класа – на мяккіх кр..слах сядзелі ў Пеці на дачы. Дача была
цагляная, двухпав..рховая. Пеця тут ч..ста адпачываў разам са сваімі с.брамі, а
цяпер, у пачатку лета, рыхтаваўся да чарговага выпускнога экзамена па гісторыі.
За адчыненым акном весела шчабяталі
птушкі, цвілі яблыні (Аляксей Якімовіч )
[2, с. 146, “Карп у футры”].
• Падбярыце сінонім да слова “цвілі”. (Красавалі.)
• Падкрэсіце лічэбнік як член сказа.
Гульня “Шукаю сябра”.
Падбярыце слова з такімі ж марфалагічнымі прыметамі, як у
лічэбніка адзінаццатага, ужытага ў
рубрыцы “Сустрэча з пісьменнікам”.
Падбярыце
патрэбнае.
Каб правільна
вызначыць значэнне слова, падбярыце да яго іншае з двух, дадзеных у дужках.
Абсяг (шырокі, дажджлівы).
• Якім словам можна замяніць
назоўнік “абсяг”? Выберыце з двух варыянтаў: стажок, прастор.
Каля рэчкі, на пагорку,
Узвялі нядаўна гмах.
Ён з дваццатага паверха
Адкрывае нам абсяг.
Аляксей Якімовіч.
• Якім сінонімам можна замяніць
слова “гмах”?
• Што вы можаце сказаць пра
лічэбнік “дваццатага”, выкарыстаны ў вершаваным тэксце?
Адказы (словы напісаны наадварот): ікорыш, ротсарп, ківохряваптамш.
Праца са сказамі.
1. Над нашым хлявом доўга
кружыліся … буслы (Аляксей Якімовіч).
2. Раніцай у нашу школу прывезлі … новых сталоў (Аляксей Якімовіч). 3. У нашай трохпавярховай школе вучыцца … дзяцей
(Аляксей Якімовіч). 4. Вясною каля
гарадскога стадыёна мы пасадзілі … дрэўцы (Аляксей
Якімовіч). 5. Больш чым … хвілін мы блукалі па лесе, але ўсё-ткі выйшлі на
знаёмую дарогу (Аляксей Якімовіч). 6.
Васіль вельмі стаміўся, пакуль падняўся на … паверх новага шматпавярховіка (Аляксей Якімовіч). 7. Дубы каля ўрочышча
Замошша займаюць невялікую плошчу: толькі … працэнта (Аляксей Якімовіч). 8. У нашай суседкі Аксені … малых дзяцей (Аляксей Якімовіч).
• Устаўце лічэбнік у пачатковай форме (1), просты (2), складаны (3),
састаўны (4), колькасны (5), парадкавы (6), дробавы (7), зборны лічэбнік (8).
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот): авд,
месов, тосьцяп, ырт ьцаццырт, карос, ытаццанізда, хытясязд ырт і хылэц ьцявезд,
еовд.
Творчая хвілінка.
Якія лічэбнікі тут рыфмуюцца?
1. З
дзеясловам спаць
Рыфмуецца
лічэбнік у пачатковай форме п.. .
2. З
дзеясловам залезце
Рыфмуецца
колькасны лічэбнік дз.. .
3. З
прыметнікам дарагі
Рыфмуецца
парадкавы лічэбнік д.. .
4. З
дзеясловам ем
Рыфмуецца
просты лічэбнік с.. .
5. З
назоўнікам брат
Рыфмуецца
складаны лічэбнік п.. .
6. З
дзеясловам узараць
Рыфмуецца
састаўны лічэбнік с.. п.. .
7. З
назоўнікам гара
Рыфмуецца
дробавы лічэбнік п.. .
8. З
прыметнікам багатыя
Рыфмуецца
дробавы лічэбнік т.. п.. .
9. З
назоўнікам мора
Рыфмуецца
зборны лічэбнік с.. .
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот): ьцяп,
ецсевзд, ігурд, мес, тясездьцяп, ьцяп карос, аратўап, яытяп ырт, арёмяс.
7. Падвядзенне вынікаў.
На ўроку Міколка выканаў
практыкаванне, праверыў і хацеў здаць сшытак, але Ніна спыніла яго.
-- Пачакай, -- прашаптала яна. – Ты не ўказаў колькасць
гукаў і літар у слове “дзевяць”.
• На якое
пытанне адказвае слова “дзевяць”? (Колькі?)
• Якой
часцінай мовы яно з'яўляецца? (Лічэбнікам.)
• Што
абазначае лічэбнік і на якія пытанні ён адказвае?
• Якімі
членамі сказа бываюць лічэбнікі?
• Назавіце
разрады лічэбнікаў паводле значэння.
• Колькі
гукаў і колькі літар у лічэбніку дзевяць?
(5 гукаў і сем літар.)
8. Тэст.
Адзначце колькасныя лічэбнікі.
1) Шэсцьсот;
2) шасцітысячны;
3) чатырыста дзевяць;
4) пяцёрка;
5) сто;
6) сотня;
7) соты.
Адказы: 1, 3, 5.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад.
Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.
– Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.
2. Якімовіч, А. М.
Карп у футры : апавяданні, вершы, прыпеўкі
/ Аляксей Якімовіч. – Мінск : Беларусь, 2021. – 167 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, № 8, 2024 год.
