Вывучаем беларускі правапіс: вымаўленне і напісанне спалучэнняў зычных (зн, сн, сл, рн, рц, шч і іншых)

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ 

 

Тэма: вымаўленне і напісанне спалучэнняў зычных (зн, сн, сл, рн, рц, шч і іншых).

Псіхалагічны настрой.                                                            

                                                     Крыніцы, пералескі,

                                                     Прыгожы, абутковы –

                                                     Гэта словы нашай мовы.

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?         

Ствараем праблемную сітуацыю.

• Як пішам: выезд – выязны ці выезд -- выяздны?

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?

Хвілінка кемлівасці.

Нагадаем правіла.

Запомніце! У беларускай мове вымаўляецца і пішацца спалучэнне зн [5, стар. 197, “Беларуская мова”].

Вырашэнне праблемнай сітуацыі.

Пішам: выязны.

Скорагаворкі.

Барыс бразгаў, а Вера бразнула сталёвым ланцугом (Аляксей Якімовіч).

Выйшаў позна, але паспеў на ўрок, не спазніўся (Аляксей Якімовіч).

• Ці паўтараецца арфаграма ў словах скорагаворак?

Ствараем праблемную сітуацыю.

• Як пішам: нянавісць – ненавісны ці нянавісць -- ненавістны?

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?

Хвілінка кемлівасці.

Нагадаем правіла.

Запомніце! У беларускай мове вымаўляюцца і пішуцца спалучэнні сн, сл [5, стар. 197, “Беларуская мова”].

Вырашэнне праблемнай сітуацыі.

Пішам: ненавісны.

Праца са спалучэннямі слоў.

• Са словам “бязлітасны” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Што вам вядома пра напісанне слова “бязлітасны”?

Для даведкі: бязлітасны чалавек – бязлітасны ўчынак.

Назавіце слова.

Абавязак пачэсны,

                                                      Сусед карыслівы,

                                                      Горад абласны,

                                                      Малы… (няўрымслівы).

• Растлумачце напісанне выдзеленых літар у словах “пачэсны”, “карыслівы”, “абласны”, “няўрымслівы”.

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары с, т, л, потым напішыце беларускае слова “малюнак” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.

Ствараем праблемную сітуацыю.

• Як пішам: ляскаць – ляснуць ці ляскаць -- ляскнуць?

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?

Хвілінка кемлівасці.

Нагадаем правіла.

Запомніце! У беларускай мове вымаўляюцца і пішуцца спалучэнні сн, рн, рц, нц [5, стар. 197, “Беларуская мова”].  

Вырашэнне праблемнай сітуацыі.

Пішам: ляснуць.

Але: віскнуць, піскнуць, націскны.

Праца са сказам.       

• Складзіце скорагаворку са слоў.

Трэску, на пырснуў, а, трэснула, трэска. (Пырснуў на трэску, а  трэска трэснула.)

• Паўтарыце скорагаворку некалькі разоў.

Праца з вершам.

Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.

                                                          Прывітаўся, піскнуў,

                                                          Прыляцеў камарык,

                                                          На ўсю сілу віскнуў.

                                                          А Алесь спалохаўся,

Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.

• Знайдзіце ў вершы словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.

Ведайце! У словах іншамоўнага паходжання на канцы пішам не спалучэнне зычных дт, а т. Напрыклад: Брант.

Назавіце слова.

                                                            Алесь – мой

                                                            Старэйшы брат –

                                                            Казаў, што ёсць мастак

                                                            Рэмбрант і крэпасць … (Кранштат).

• Вы згодны з Алесем?

• Растлумачце напісанне спалучэння зычных у словах “Рэмбрант”, “Кранштат”. 

Сустрэча з фразеалагізмам.

Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае  “збянтэжыўся, страціў валоданне сабою, надзею на выхад са становішча”.

                                                    Прыляцела бліскавіца,

                                                    Бліснула летняй парой.

                                                    Янка цэлую хвіліну

                                                    Прастаяў … … … … .            

• Ці ёсць у вершаваным тэксце словы з зычнымі, у якіх адбылося спрашчэнне?

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: кя мас ен йовс. [2, стар. 349, “Фразеалагічны слоўнік”].

Ведайце! Каранёвыя спалучэнні зычных ск, ст, сц могуць чаргавацца з шч. Напрыклад: ласка – лашчыць.

Спалучэнне каранёвага гука [с] і суфіксальнага [к], які можа чаргавацца з [ч], у вымаўленні перадаецца як [шч], а ў напісанні -- як сч. Напрыклад: пясчынка. Тое ж самае можна ўбачыць у наступных вытворных словах: пясчаны, пясчанік.

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                             Быў дзядзька ў пушчах, у барох

                                             І расчытаць іх голас мо(х, г),

                                             І з старасвецкімі дубамі

                                             Каротка знаўся, як з сябрамі.

                                             А тут – адзін, бо ўсе чужыя,

                                            Не знаеш, хто яны такія,

                                            І сам для іх ты чужаніца.

                                            На камяніцы камяніца,

                                            Не згледзіш неба край за імі

                                            І (ц, т)існуць сценамі сваімі.

 

                                            Ідзе так дзя(дзь, ць)ка і па бруку

                                            Адзін за дзесяць робіць груку [4, стар. 235, “Паэмы Я. Коласа”].

• Падбярыце літаратурны адпаведнік да аўтарскага слова “барох”. (Барах.)

• Раскрыйце сэнс выразу “на камяніцы камяніца”. (Тут: дамы, якія стаяць на падмурках з камення.)

• Як можна назваць густое месца ў пушчы? (Гушчар.)

• Растлумачце напісанне спалучэння зычных шч у слове “гушчар”.

• Раскрыйце сэнс слова “брук”. (Вуліца, дарога, вымашчаная каменем.)        [1, стар. 61, “Тлумачальны слоўнік”].

• Падбярыце аднакаранёвае слова да слова “брук”. (Брусчатка.)

• Растлумачце напісанне спалучэння зычных сч у слове “брусчатка”.

• Растлумачце напісанне сч у слове “расчытаць”.

Для даведкі.

Калі прыстаўка заканчваецца на с, а корань пачынаецца з ч, то спалучэнне сч на пісьме захоўваецца.

        [3, стар. 49 -- 51, “Беларуская мова”]

        [5, стар. 197, “Беларуская мова”]

        [6, “Беларуская мова”]

        [7, стар. 77, «Беларуская мова»]

Адказ на пытанне.                    

•  Што вы ведаеце пра напісанне гістарычных спалучэнняў зычных здн, згн, стн, скн, стл, рдн, сч, шч?

Тэст.

• Назавіце словы, якія напісаны правільна.

1. Гумбальт.

2. Клод.

3. Хрышчоны.

4. Праязны.

5. Міласэрны.

6. Капусны.

7. Шчаслівы.

Адказ: 1, 3, 4, 5, 6, 7.

 

Выкарыстаная літаратура

                                                                                                            

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.

3. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для 10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел. мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М. Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239 с.

4. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.

5. Несцяровіч, В. І і інш. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з рус. мовай навучання / В. І. Несцяровіч, Я. Н. Марозава, Л. С. Васюковіч. – Мн. : Нар. асвета, 1992. – 302. : іл.

6. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2. --  144 с.

7. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. – 232 с.

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, снежань 2020 года, № 12.