Вывучаем беларускі правапіс: правапіс адмоўных займеннікаў

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ     

 

Тэма: правапіс адмоўных займеннікаў.

Псіхалагічны настрой.                            

              Яліна, вершаліна,

                                                       Жвавы, чабаровы –

                                                       Гэта словы нашай мовы.

                                                                         Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?

Успамінаем! Адмоўныя займеннікі ўказваюць на адсутнасць асобы, прадмета, якасці, прыналежнасці.

Ствараем праблемную сітуацыю.                  

• Адмоўны займеннік, які ўказвае на адсутнасць прадмета: нішто.

Ці можна так напісаць?

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтае пытанне?

Хвілінка кемлівасці.

Працуем з вучэбным дапаможнікам.

Запомніце!  Адмоўныя займеннікі ўтвараюцца ад пытальных пры дапамозе прыстаўкі ні-, якая пішацца разам  [3, стар. 202, “Беларуская мова”].

Вырашэнне праблемнай сітуацыі.

Пішам: нішто.

Праца з фразеалагізмам.

Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае  “някепска, нядрэнна”. 

                                                              Даўно жыве вавёрка

                                                              Ля рэчкі, на вярбе.

                                                              Сябе там адчувае

                                                              … .

• Знайдзіце ў вершаваным тэксце адмоўны займеннік і растлумачце яго правапіс.

Для даведкі: нішто сабе [1, стар. 218, “Фразеалагічны слоўнік”].

Адзначаем! Калі ні аддзяляецца прыназоўнікам, то пішацца асобна                 [3, стар. 202, “Беларуская мова”].

Скорагаворка.      

Прасядзеў і пайшоў ні з чым,  не сустрэўся ні з кім (Аляксей Якімовіч).     

• Растлумачце правапіс выдзеленых слоў.

Хвілінка кемлівасці.

Карыстаючыся даведкай, праскланяйце адмоўны займеннік нішто.

Для даведкі.                                                               

Канчаткі адмоўнага займенніка нішто ва ўскосных склонах:  Р. -- -ога, Д. -- -ому, В. – як Н., Т. -- -ым, М.—ні пры чым   [3, стар. 203, “Беларуская мова”].

Працуем са спалучэннямі слоў.

• Са словам “нічога” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Растлумачце правапіс канчатка ў займенніку нічога.

Для даведкі: нічога не пачуў – ідзе як нічога ніякага.

Назавіце слова.                            

                                                             Пішам без памылак:

                                                             Нічым не пацешыць,

                                                             Нічым не рассячэ,

                                                             Нічым не … (рассмешыць).

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс займеннікаў з вершаванага тэксту.

Хвілінка кемлівасці.

• Карыстаючыся даведкай, праскланяйце адмоўны займеннік ніякі, які ўказвае на адсутнасць якасці.

Для даведкі.                                                               

Канчаткі адмоўнага займенніка ніякі ва ўскосных склонах:  Р. -- -ага, Д. -- -аму, В. – як Н. або Р., Т. -- -ім, М.—ні пры якім [3, стар. 203, “Беларуская мова”].

Назавіце слова.                            

                                                             Пішам без памылак

                                                             Ніякаму старанню,

                                                             Ніякаму суду,

                                                             Ніякаму … (жаданню).

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс займеннікаў з вершаванага тэксту.

Помніце!  Адмоўныя займеннікі ўжываюцца толькі тады, калі ў сказе пры дзеяслове-выказніку ёсць адмоўе не або словы няма, нельга [3, стар. 202, “Беларуская мова”].

Праца са сказам.       

Складзіце скорагаворку са слоў.

Ні пры якой, у, не, годзе, гэтым, школе, шахматных, стварылі, гурткоў. (У  гэтым горадзе  ні пры якой школе не стварылі шахматных гурткоў.)  

• Ці можна ў гэтым сказе ўжываць выдзелены адмоўны займеннік, які ўказвае на адсутнасць якасці?

Хвілінка кемлівасці.

Карыстаючыся даведкай, праскланяйце адмоўны займеннік нічый, які ўказвае на адсутнасць прыналежнасці.

Для даведкі.                                                               

Канчаткі адмоўнага займенніка нічый ва ўскосных склонах:  Р. -- -йго, Д. -- -йму, В. – як Н. або Р., Т. -- -ім, М.—ні пры чыім [3, стар. 203, “Беларуская мова”].

Назавіце слова.                            

                                                             Пішам без памылак:

                                                             Нічыйго не прашу,

                                                             Нічыйго не бяру,

                                                             Нічыйго не … (нашу).

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс займеннікаў з вершаванага тэксту.

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар йго, ім,  потым напішыце беларускае слова “чыім” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.

Праца з вершам.

Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.

                                                  Нікому не хлушу.

                                                  Нікому не зайздрошчу,

                                                  Жыву і не грашу.

                                                  Я з працаю сябрую,     

Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.

• Вызначце ў вершаваным тэксце адмоўны займеннік і растлумачце яго правапіс.

Сустрэча з фразеалагізмам.

Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае  “аніяк, ніякім спосабам”.

                                                              Даўно я ганаруся

                                                              Сваім малодшым сынам.

                                                              На шлях крывы не звернеш

                                                              Яго … .

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: мікяін маныч [1, стар. 218, “Фразеалагічны слоўнік”].                                                   

• Знайдзіце ў вершаваным тэксце слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Праскланяйце яго.

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з прапушчанымі літарамі. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                               Ніхто з дамашніх не згадае,

                                               Чым рэчка Костуся займае,

                                               Якая іх зв(е, я)зала сіла

                                               І чым яна так хлопцу міла.

                                               Бывала, толькі чуць разднее,

                                               Чуць трошкі ў лесе пасв(я, е)тлее,

                                               Глядзіш, на рэчку ён шыбуе

                                               І лёд сякеркаю мацуе… [2, стар. 149, “Паэмы Я. Коласа”].

• Якімі словамі можна замяніць словы “дамашніх” (хатніх), “чуць” (крыху), “разднее” (развіднее), “трошкі” (крыху), “шыбуе” (ідзе)?

• Вызначце адмоўны займеннік у вершаваным тэксце. Выкарыстаўшы даведку,  праскланяйце яго. (Ніхто.)

Для даведкі.                                                               

Канчаткі адмоўнага займенніка “ніхто” ва ўскосных склонах:  Р. -- -ога (ні ад кога), Д. -- -ому, В. – як Р., Т. -- -ім (ні з кім), М.—ні па кім [4, стар. 223, “Беларуская мова”].

                [3, стар. 202 -- 204, “Беларуская мова”] 

Адказы на пытанні.

•  Пры дапамозе якой прыстаўкі ўтвараюцца адмоўныя займеннікі?

• У якім выпадку ўжываюцца  ў сказе адмоўныя займеннікі?

• Калі ні пішацца асобна?

Адзначаем! У беларускай мове часта ўжываюцца спалучэнні няма каго, няма чаго, якія адпавядаюць адмоўным займеннікам рускай мовы некого, нечего.

Тэст.

• Назавіце спалучэнні, напісаныя правільна.

1) Няма кім;

2) няма каму;

3) няма каго;

4) няма кем;

5) няма з чем;

6) няма чым;

7) няма з чым.

Адказ: 1, 2, 3, 6, 7.

                                                                                                            

Выкарыстаная літаратура

 

1. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.

2. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.

3. Малажай, Г. М. і інш. Беларуская мова : Падруч. для 6-га кл. шк. з рус. мовай навучання. / Г. М. Малажай, З. М. Кавалевіч, С. Р. Рачэўскі. – Мн. : Нар. асвета, 1996. --  238 с., [4] л. іл.: іл.

4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --  240 с.

 

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, люты 2022 года, № 2.