ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс свісцячых і
шыпячых зычных.
Псіхалагічны настрой.
Стомлены, дажджлівы,
Прыемны, ружовы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успомнім, якія зычныя адносяцца да свісцячых і шыпячых.
Зычныя
свісцячыя [з], [з′], [с], [с′], [дз], [дз′],[ц], [ц′];
шыпячыя[ж], [ш], [дж], [ч].
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
на дудачцы ці на дудаццы?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтае пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Нагадаем правіла.
Запомніце! Шыпячыя зычныя гукі перад свісцячымі вымаўляюцца як свісцячыя.
Каб не памыліцца ў напісанні, у большасці выпадкаў можна
падабраць праверачнае слова з галосным пасля невыразнага зычнага (там, дзе гэта
магчыма) [1, стар. 45, “Беларуская
мова”].
Возьмем як прыклад словы з шыпячымі зычнымі гукамі [ж],
[ч] перад свісцячай зычнай [ц] і падбяром праверачнае слова з галосным пасля
невыразнага зычнага (калі гэта магчыма): у лыжцы – лыжачка, у клетачцы – клетачак.
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Пішам: на дудачцы.
Праца са сказам.
• Складзіце
скорагаворку са слоў, запісаўшы словы ў алфавітным парадку.
Вучышся, мыешся, брыешся. (Брыешся, вучышся, мыешся.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
Праца з вершам.
• Складзіце
разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Песняй прывіталі.
Прыляцелі птушкі ў сад,
Тату, маму і мяне
На грушцы селі, заспявалі,
Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 3, 4 – 1.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары ж,
ш,
ч,
потым напішыце беларускае слова “лавачка” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
Як пішам: зжаць ці жжаць?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтае пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Помніце! Свісцячыя зычныя гукі перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя.
Каб не памыліцца ў напісанні, у большасці выпадкаў можна
падабраць праверачнае слова з галосным пасля невыразнага зычнага (там, дзе гэта
магчыма) [1,
стар. 45, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад словы з свісцячымі зычнымі гукамі [с],
[з] перад шыпячым [ч] і падбяром праверачнае слова з галосным пасля невыразнага
зычнага: падпісчык – падпісацца, возчык – вазіць.
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Пішам: зжаць.
[4,
стар. 102, 135, “Беларуская мова”]
Праца са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“расчырванецца” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “расчырванецца”?
Для даведкі: твар расчырванеўся – неба расчырванелася.
Назавіце слова.
Пішам з с
Сшытак, счапляць,
Счарнець, счасаць,
… (Расчараваць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс выдзеленых галосных літар у словах вершаванага тэксту “сшытак”,
“счапляць”, “счарнець”, “счасаць”, “расчараваць”.
Назавіце слова.
Пішам з ч
На ручцы, у грэчцы,
Пры дачцэ, у лямпачцы,
На
… (печцы).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс выдзеленых галосных літар у словах вершаванага тэксту “на ручцы”, “у
грэчцы”, “пры дачцэ”, “у лямпачцы”, “на печцы”.
Скорагаворкі.
На
рэчцы добра і авечцы (Аляксей Якімовіч).
Перапісчык
заняўся касьбой (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворак?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “неадчэпна, неадступна, увесь
час не даваць спакою (пра думку, ідэю і інш.)”.
“Вось каб быў у нас пагру..чык!
Маглі б ра..чысціць, ра..чарціць”, --
Непакоіць мяне думка,
… .
• Устаўце прапушчаныя літары.
• Назавіце ў словах фразеалагізма
свісцячыя зычныя.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: у евалаг, моківц, ьціздя [2,
стар. 291, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
І між марозам
і вадою
На гэтай
рэча(ч, ц)ы зімою
Такія справы
вынікаюць,
Што на(т,
д)та Костуся займаюць [3, стар. 150, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам можна замяніць прыслоўе “надта”? (Вельмі.)
Адказ
на пытанне.
• Як вымаўляюцца шыпячыя гукі перад свісцячымі,
а свісцячыя – перад шыпячымі?
Тэст.
• Назавіце
словы з шыпячымі зычнымі, якія стаяць перад свісцячымі.
1. Расчоска.
2. У бочцы.
3. Закаляешся.
4. Счышчаць.
5. Вучышся.
6. У кніжцы.
7. Сшываць.
Адказ: 2, 3, 5, 6.
Выкарыстаная
літаратура
1. Валочка, Г. М. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5-га кл.
устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2.
-- 144 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, жнівень 2020 года, № 8 (226).
