Прыгодніцка-фантастычная аповесць "Сакрэт Тунгускага метэарыта"

                                                                                                   Аляксей Якімовіч

САКРЭТ ТУНГУСКАГА МЕТЭАРЫТА

Прыгодніцка-фантастычная аповесць

(дапрацаваная)

Назва “Сакрэт Тунгускага метэарыта” гаворыць сама за сябе. Але каб наблізіцца да разгадкі гэтай “таямніцы веку”, сябрам Антону і Васілю давялося злётаць ажно… на планету Сіз.

Упершыню аповесць “Сакрэт Тунгускага метэарыта” надрукавана ў аднайменнай кнізе ў выдавецтве “Юнацтва” ў 1993 годзе.

Дапрацавана аўтарам ў 2019 годзе.
Друкаваць у гэтым варыянце.

Якімовіч, Аляксей. Сакрэт Тунгускага метэарыта; Прыгоды шасцікласніка Максіма : Аповесці : Для сярэд. шк. узросту / Аляксей Якімовіч. –   Мінск : Юнацтва, 1993. – 255 с. – (Б-ка прыгод і фантастыкі).

            ЧАСТКА ПЕРШАЯ

НЕЗВЫЧАЙНЫЯ ТУРЫСТЫ

Супер-міні-кампьютэр “М-1”

Як вядома, самыя цікавыя гісторыі заўсёды пачынаюцца нечакана. Яны, так мне здаецца, нагадваюць дзіўны казачны сон, які і радасць прыносіць, і трывожыць, і нават наганяе страх.

Так, кожная цікавая гісторыя чымсьці падобная на сон. І гэтая, пра якую хачу вам расказаць, таксама нібыта сон. Мне і цяпер часам здаецца: таго, што здарылася са мною, не было. Проста прыснілася, каб не паўтарыцца…

У тое лета ўрадзілі суніцы. Цёплыя, шчодра нагрэтыя сонцам, яны ўсыпалі ўсе лясныя палянкі. А ад нашай вёскі Яловікі да лесу рукою падаць. Выйшаў з хаты, прайшоў паўкіламетра – лес перад табою. Там знаёмыя сцяжынкі, якія бягуць, выводзяць да самых зманлівых сунічных палянак.

З самага ранку са сваім сябрам Васілём я адправіўся ў лес. Мы не бралі з сабой ні збанкоў, ні вядзерцаў, ні нават кубкаў. Мы проста хацелі паласавацца суніцамі, крыху пабегаць, пагукаць, праверыць птушыныя гняздзечкі. Што ж, не так даўно скончылі сем класаў. Канікулы прыйшлі. Як гаворыцца, маем права пагуляць.

Ды ў гэты дзень склалася не так, як заўсёды. На знаёмай сунічнай палянцы, дзе расла магутная разлапістая яліна (на гэтую яліну з Васілём часта залазілі, каб паўзірацца з вышыні на вёску, на поле, на луг), мы ўбачылі палатку. Васіль першы яе ўбачыў. Хоць не хочацца прызнавацца, але скажу вам: Васіль жвавейшы за мяне. Ён і гняздзечка першы заўважыць, і вужа, калі той выпаўзе на палянку, каб пагрэцца. А я валакуся за ім як з завязанымі вачыма. Часта апярэджвае мяне Васілёк.

-- Антон, глядзі! – прамовіў мой сябар.

Мне падумалася, што гадзюка з куста вылазіць. Нядаўна, калі збіралі суніцы, ледзь рукою гадзюку не схапіў. Ох і спалохаўся! Два дні ў вачах стаяла.

-- Дзе? Дзе? – страпянуўся я.

-- Цішэй, -- прамовіў Васіль. – Не азірайся, а ўперад глядзі. Палатка на палянцы стаіць.

Я паглядзеў уперад і ўбачыў зялёную палатку, якая стаяла на ўскрайку палянкі.

-- У палатцы людзі, -- прагаварыў Васіль, як бы раскрываючы вялікі сакрэт.

Мне стала смешна.

-- Канешне, людзі. А ты думаў, што дзікія козы ці барсукі? Не хвалюйся. Гэтыя людзі нашы суніцы не пазбіраюць. Лес вялікі. Усім хопіць.

-- Антон, давай паназіраем, -- прапанаваў Васіль. – Суніцы не ўцякуць.

Мне зусім не хацелася назіраць, стаяць як прыклеянаму. Што ж тут цікавага? Турысты ў палатцы. Мабыць, спяць, адпачываюць, потым вылезуць, вёдрамі стануць грукаць, бляшанкі адкрываць. Насмецяць і далей павалакуцца. А Васілю ўсё цікава. Зіркае на палатку. Можна падумаць, што гэта не звычайная зялёная палатка, а касмічны карабель стаіць.

“Васіля цяпер і бульдозерам не скранеш”, -- падумаў я і сказаў:

-- Крыху паназіраем.

Мы ўкленчылі за ядлоўцавым кустом. З палаткі неўзабаве вылез высокі, шырокі ў плячах мужчына, падобны да спартсмена. Яму было гадоў сорак, не болей.

-- Будзеш назіраць? Ніколі людзей не бачыў? – штурхнуў я Васіля.

-- Пасядзі. Ці табе кепска? – прамовіў Васіль.

Хіба будзеш спрачацца з такім? Назіраць дык назіраць. Я сеў на траву, выцягнуў ногі. А мужчына трушком прабегся па палянцы, потым, спыніўшыся, паднёс да рота рукі і заспяваў моцна, на ўвесь лес, нібыта ў рупар:  “Касіў Ясь канюшыну, паглядаў на дзяўчыну…”.

Васіль тузануў мяне за рукаў.

-- Чуеш, як галасавыя звязкі развівае?

Дармовы канцэрт. Такога ад турыста я не чакаў.

Праспяваўшы пра Яся і дзяўчыну, мужчына прысеў на кукішкі, штосьці паклаў на зямлю і крыкнуў гучна, як аддаюць каманду:

-- Уперад!

Мне падумалася, што з палаткі зараз выскачыць цэлае войска і кінецца ўперад, каб схапіць нас з Васілём. Схапіць, звязаць і прымусіць спяваць пра Яся і дзяўчыну.

Прайшла секунда, другая… З палаткі ніхто і носа не высунуў.

Мы з Васілём затаілі дыханне.

-- Кругом! Назад! – гукнуў турыст.

-- Васілёк, кім гэты дзівак камандуе?

-- Не ведаю.

-- Не намі?

-- Не ведаю.

Як і я, Васіль, відаць, таксама падумаў, што турыст заўважыў нас і крычыць, камандуе, пацяшаючыся. Раазумее, што ў нас душа ў пятках.

-- Трэба ўцякаць, Васілёк!

-- На яліну! – аддаў новую каманду турыст.

“Хоча, каб на яліну мы залезлі, -- думаю. --  Не,  прымусам нізашто не палезем. Калі б па сваёй волі…”.

-- Антон, -- прашаптаў Васіль, -- па ствале яліне мураш карабкаецца!

Так, па ствале разлапістага дрэва лез мураш. Праўда, не той маленькі ўвішны муравейка, які штодзень працуе, кудысьці спяшаецца, а вялікі, як мыш. Калі б на свае вочы не ўбачыў, то не паверыў бы.

Спрытна перабіраючы лапкамі, мураш хутка-хутка карабкаўся па ствале. Мы з Васілём быццам анямелі, моўчкі пазіралі на яго.

-- Кругом! Назад! – скамандаваў турыст.

Мураш паслухмяна, нібыта лялька ў тэатры, якую пацягнулі за нітку, павярнуўся і папоўз назад.

Вось дзіва! Гэты мураш слухаецца як сабачка ў цырку, што ні загадаеш, выконвае. Няжо ён дрэсіраваны? Магчыма, турыст яго гіпнатызуе. Магчыма, ён гіпнатызёр?

Глупства, сапраўднае глупства. Мураша не загіпнатызуеш. Толькі чалавек паддаецца гіпнозу.

Мы з Васілём не адрываючыся глядзелі на незвычайнага мураша. Не ведаю, пра што думаў Васіль. А я дык быў як пад сапраўдным гіпнозам. Анічога не цяміў.

-- Уперад! – пачулася новая каманда.

Мураш як вокам згледзець пабег уперад; мільгануўшы, схаваўся ў траве. А праз некалькі секунд Васіль ускочыў, замахаў рукамі і залямантаваў:

-- Во-ой!.. Во-ой!.. Ён казычацца!

Я таксама ўскочыў.

Напэўна, трэба ратаваць Васіля. Але ад каго? Ад чаго?

-- Назад! Сеанс закончаны! – гукнуў турыст, наблізіўшыся да нас.

Каля сваіх ног я заўважыў мураша, падобнага да мышы.

-- Ён ужо тут! – прамовіў і адступіў назад.

-- Ён, ён… -- тыцнуў пальцам Васіль, паказаўшы на мураша. – Ён мяне казытаў. Накінуўся на мяне!

Турыст узяў Васіля за руку.

-- Не бойся, хлопец. Цяпер ён на цябе не накінецца.

-- Н-не н-накінецца?

-- Не накінецца. Супакойся. Ён не жывы.

-- Але ён мяне казытаў. Залез пад сарочку і лапкамі…

Залез пад сарочку… Васілю… І казытаў… А калі б пад маю сарочку залез і мяне лапкамі стаў казытаць? Напэўна, здранцвеў бы ад страху. Бр-р-р… Нават думаць пра  такое не хочацца.

Турыст падняў мураша і паклаў на далонь.

-- Бачыце? Ён нават не варушыцца. Гэта механізм.

-- Механізм? – шмаргануў носам Васіль.

-- Але. Я яго сам прыдумаў, зрабіў. Ён называеццца супер-міні-кампьютэр “М-1”. М – значыць Мураш.

-- Дык ён не кусаецца? – пасмялеў я.

Турыст усміхнуўся.

-- Не. Толькі казычацца, калі на сваёй дарозе што-небудзь жывое сустрэне. Называйце яго Мурашом. Ён для мяне таксама як жывы.

-- Прыдумалі, каб казытаўся! – з крыўдай прагаварыў Васіль. – Я не пераношу козытаў.

-- Выбачайце, -- сказаў незнаёмы. – Не ведаў, што вы за кустом хаваецеся. Вырашыў патрэніраваць Мураша. Ён рэагуе на чалавечы голас, паварочваецца направа, налева. Яшчэ такую каманду выконвае: “Стой. Не варушыся”. Стане – з месца не скранеш.

-- І паслухаецца любога, хто яму загадае? – не выцерпеў я.

-- Паслухаецца. Але спачатку яго трэба навучыць распазнаваць голас.

-- Як гэта можна зрабіць?

-- На спіне Мураша ёсць невялікая кнопка. Націскаеш яе, падносіш Мураша да рота і кажаш што-небудзь, каб Мураш голас запомніў.

Я ўспомніў, як турыст спяваў “Касіў Ясь канюшыну”. Выходзіць, не галасавыя звязкі ён развіваў, як казаў Васіль, а стараўся, каб Мураш яго голас добра запомніў.

– А калі Мураш перастае на голас рэагаваць? – пацікавіўся я.

-- Калі скажаш “Сеанс закончаны”. Вось так, хлопцы. Як вас зваць, хацелася б ведаць?

-- Антон, -- назваў я сваё імя.

А мой сябар прамовіў ціха-ціха, нібыта тату паведаміў, што двойку атрымаў.

-- Васіль.

Усё-ткі дасталося яму ад Мураша. Так перапалохаўся, што нават голас змяніўся.

-- Мяне Піліпам Макаравічам называйце, -- адрэкамендаваўся мужчына і нечакана прапанаваў: -- Можаце пакамандаваць Мурашом.

Я працягнуў руку, каб націснуць на кнопку на спіне Мураша, але Васіль не дазволіў, усклікнуў:

-- Нам дамоў трэба бегчы. Нас даўно дома чакаюць.

-- Ага, -- кіўнуў я галавою.

Максім павярнуўся і пачэпаў па сцяжынцы. Я таксама павалокся за ім.

Нечаканая прапанова

                                                                               

Я думаў, што Васіля і сілком не зацягнеш на тую сунічную палянку, але памыліўся. Паслухайце, як было.

Вечарам (ужо шарэць пачало) я выйшаў з хаты. Як кажуць, свежым паветрам захацелася падыхаць.

Тут як тут Васіль.

-- Антон, давай да Піліпа Макаравіча сходзім, -- прапанаваў.

Спачатку я не зразумеў, не дайшло да мяне.

-- Да якога Піліпа Макаравіча?

-- Да таго турыста, што ў палатцы.

Вось яно што! На ноч у лес цягнуцца? Зараз мама пакліча, скажа, каб у хату ішоў. Узбрыло ж яму ў галаву! Днём з хаты нават носа не высунуў, а стала на вечар брацца – у лес пацягнула. Што гэта зрабілася з ім?

-- Заўтра сходзім, -- сказаў я.

-- Не вытрываю да заўтра, -- прагаварыў Васіль.

Я сеў на лаўку, закінуў нагу за нагу. Маўляў, і ты, Васіль, сядай, адпачывай, не заварвай кашу.

Не дайшло да майго сябра.

-- Давай сходзім. Не вытрываю! – прамовіў.

-- Вытрываеш! – стаю на сваім, стараюся пераканаць Васіля. – Вось каб зуб табе разбалеўся, то, мабыць, не вытрываў бы. І ноччу да лекара панёсся б.

Васіль скрывіўся як з’еўшы горкага.

-- Гэта яшчэ горш, чым зуб баліць.

-- Што горш? – не зразумеў я.

-- Як табе растлумачыць?.. – пачаў Васіль. – Ведаеш… Э-э-э… Цягне мяне… Э-э-э…

“Ведаеш… Э-э-э… Цягне…”. Так ён і да ранку не растлумачыць.

-- Прама кажы, без экання.

-- Мураша хачу пакратаць. Ну, таго самага, супер-міні-кампьютэра. Увесь дзень пра гэта думаў. Нішто ў галаву не лезе. На кнопку хочацца націснуць, пакамандаваць ім.

-- Днём камандаваў бы.

-- Тады страшна было, -- прызнаўся Васіль. – Мяне так калаціла, так калаціла…

-- А цяпер не страшна?

-- І цяпер страшнавата. Але ж хочацца пакратаць, пакамандаваць…

Нарэшце я зразумеў, чаму Васіль так прэцца ў лес. Як кажуць, цікаўнасць, дапытлівасць мацней, чым страх. Асаблівы характар у яго. Упарты ён хлопец. Хоць страляй у лоб – па свойму зробіць. Не пагаджуся – адзін у лес пойдзе, каб там і ліха гарэла. Што ж прыдумаць, каб на ноч у лес не цягнуцца?

-- Васіль, ты да Мураша дакранешся, а ён накінецца на цябе і заказыча!

-- Не вырвецца. Я яго за лапкі буду трымаць, -- не спалохаўся Васіль.

Што на гэта скажаш? Адмахнуцца рукамі і нагамі? Абзаве баязліўцам.

-- Пойдзем, -- мусіў пагадзіцца я і, не стрымаўшыся, падпусціў шпільку: -- Калі Мураш пачне вырывацца, не трымай, адпусці яго.

-- Чаму?

-- Лапкі адарвеш, трымаючы. Як ён без лапак на яліну палезе?

-- Добра, што папярэдзіў, -- сур’ёзна ўспрыняў мой жарт Васіль.

Светлякі ці ліхтары?

Пакуль выбраліся з  вёскі, пакуль дайшлі да лесу, зусім сцямнела.  Непрыемна поначы хадзіць па лесе.  Днём кожны кусцік, кожнае дрэўца прыметны. Усё звычнае, знаёмае. А ноччу не відаць ні кусціка, ні дрэўца. Вакол быццам суцэльная сцяна. Мы нават сцяжынку не знайшлі. Палезлі, як гаворыцца, напралом. Уперадзе – Васіль, за ім я цягнуся, стараюся не адстаць. Па твары сцёбаюць галінкі, за каўнер пырскамі падаюць кроплі расы.

-- Васілёк, у гэткай цемры вочы выкалем, -- не сцярпеў я. – Вельмі не спяшайся, памалей ідзі.

Мой сябар спыніўся і прагаварыў няўпэўнена:

-- Мы, відаць, хутка прыйдзем.

-- Куды прыйдзем? – узлаваўся я. – Зараз у балота залезем.  І з міліцэйскім сабакам нас не знойдуць.

-- Не хвалюйся. Знойдуць, -- абнадзеіў мяне Васіль.

Выйшаў на вуліцу, як на грэх. Хіба ў хаце было цесна? Сядзеў бы ў хаце – усё інакш склалася б. Цяпер кніжку чытаў бы або тэлевізійны фільм глядзеў бы.

Па лесе цемраю цягаемся. Невядома, ці знойдзем зялёную палатку. А калі і знойдзем, то што з таго? Піліп Макаравіч ноччу не дасць нам Мураша. Ён як пабяжыць куды-небудзь – дык яго і са свечкаю не знойдзеш.

Мурашом Васілю захацелася пакамандаваць! Пакамандуюць нам дома, калі вернемся. Мабыць, ужо гукае мама, кліча, каб у хату ішоў. Заварыў кашу Васілёк… Днём з усіх ног уцякаў, а ноччу будзе гладзіць Мураша,  за лапкі трымаць.

-- Антон, -- перапыніў маё разважанне Васіль, -- уперадзе штосьці свеціцца.

Сапраўды, уперадзе, угары, няйначай як на дрэве, мігцеў агеньчык.

-- Відаць, палатка блізка. Піліп Макаравіч распаліў цяпельца і грэецца, -- выказаў здагадку Васіль.

-- На дрэве грэецца? На дрэве агонь разлажыў? – прамовіў я.

Воддаль працягла грымнула, па небе вогненнаю стужкаю прабегла бліскавіца.

Няўжо неўзабаве пачнецца навальніца? Толькі гэтага нам не хапала.

-- Васілёк, грыміць. Чуеш?

-- Далёка грыміць. Пакуль да нашай вёскі хмара прыплыве, нам дзясяты сон прысніцца.

Чым бліжэй мы падыходзілі, тым ярчэй свяціўся агеньчык. Ужо зусім блізка ён.

Мінуўшы куст лазняку, спыніліся.

Па ўсёй палянцы свяціліся, мігцелі агеньчыкі, гарэлі без трэску, без полымя.

-- Што гэта? – парушыў маўчанне Васіль.

-- Што гэта? – як рэхам, вырвалася і ў мяне.

Падобнага дзіва ніколі ў жыцці я не назіраў. Безліч агеньчыкаў на палянцы, а адзін (яго, відаць, мы першым заўважылі) на яліне свеціцца. Вось дык ілюмінацыя!

-- Светлякі нас сустракаюць, мігцяць, -- прагаварыў Васіль.

Вядома, страчаюцца ў лесе светлякі. Але ж хіба яны гараць так ярка? Дый шмат іх. Няўжо Піліп Макаравіч з усяго лесу светлякі пазносіў?

Штосьці тут не так.

-- Напэўна, гэта не светлякі, – засумняваўся Васіль. – Антон, ты як лічыш?

Я пачухаў за вухам. Складаная задачка. З многімі невядомымі. Такую нялёгка рашыць.

-- Чаго маўчыш? Язык адняло?

-- Думаю, што гэта не светлякі, -- азваўся я.

-- А што, па-твойму?

-- Давай Піліпа Макаравіча паклічам, -- прапанаваў я. – Ён вылезе з палаткі і ўсё нам растлумачыць.

Васіль схапіў мяне за плячо. Ён, відаць, падумаў, што ў гэтую ж секунду з хуткасцю спрынтэра ірвануся да палаткі.

-- Не кліч Піліпа Макаравіча! Не веру я яму. У яго, мабыць, і Мураш не камп’ютэр, а жывы, сапраўдны. Вунь як мяне казытаў! Усімі лапкамі адразу. Піліп Макаравіч  нешта хавае ад нас, за нос нас водзіць. Мы разгадаем ягоны сакрэт, быць таго не можа.

-- Магчыма, свецяцца… -- пачаў я.

-- Воўчыя вочы! – усклікнуў Васіль.

Мне спачатку стала смешна, а затым, шчыра прызнаюся, дрыжыкамі працяло. Воўчыя вочы… Няўжо воўчыя?..

-- Васілёк, -- каб адагнаць страх, гучна прагаварыў я, -- вочы воўчыя…

-- Не вочы воўчыя, а а воўчыя вочы, -- паправіў мяне Васіль.

-- Воўчыя вочы, -- кажу, -- не свецяцца, а зыркаюць.

-- А ты бачыў? Ведаеш, што зыркаюць?

І праўда, ні разу воўка ў цемры не бачыў. Толькі днём, у заапарку.

Што ж сказаць Васілю?

-- Васілёк, калі б тут столькі ваўкоў сабралася, то яны з’елі б не толькі Піліпа Макаравіча, але і ягоную палатку. На нас яны таксама так доўга не глядзелі б. Накінуліся б і…

-- Гэтыя ваўкі дрэсіраваныя, вучоныя, -- не даў мне закончыць думку Васіль. – Іх Піліп Макаравіч выдрэсіраваў, загадаў, каб стаялі.

-- Загадаў, як Мурашу? – скумекаў я.

-- Але, як Мурашу. Павер мне.

Я і верыў, і не верыў. Бывае такое: адначасова і верыш, і не верыш. Канешне, Піліп Макаравіч на многае здатны. Нездарма Мураш паварочваецца і направа, і налева, слухаецца, быццам залатая рыбка. Але ж хіба можна загадаць не аднаму воўку, а цэлай зграі, каб стаялі і ні з месца? Хіба будуць воўкі вартаваць яго, як сабакі? Дый мы побач. А яны стаяць, як нерухомыя. Сабака і той не вытрываў бы, азваўся б.

-- Васілёк, на яліне таксама воўк? Піліп Макаравіч туды яго закінуў?

-- Ад яго ўсяго можна чакаць, -- упэўнена прагаварыў Васіль.

-- Але ж у таго воўка толькі адно вока свеціцца. Другое ён заплюшчыў?

-- Не смейся, -- заўважыў Васіль. – Тут ёсць нейкі сакрэт. Адразу не разгадаеш яго.

“Вух-вух”, -- вухнуў непадалёку гром.

-- Дамоў трэба ісці, -- сказаў Васіль. -- Заўтра сюды прыбяжым і паназіраем.

Назаўтра

                                          

Назаўтра з самага ранку я сустрэўся з Васілём. 

-- Бацька не аддзяжыў? – запытаўся ён.

-- За што? – вырвалася ў мяне.

-- За тое, што ноччу дамоў вярнуўся.

– Тата толькі буркнуў. А мама дык абрадавалася. Перажывала мама: баялася, што навальніца ў дарозе мяне застане.

-- І мая мама абрадавалася, -- пахваліўся Васіль.

-- Ты не здагадаўся, што ў лесе так свяцілася? – нагадаў сябру ўчарашняе.

Васіль развёў рукамі.

– У лес трэба ісці. Там разгадка. Калі ваўкі каля палаткі стаялі, то іх сляды ўбачым.

Што ж, правільна разважае мой сябар. Ноччу дождж прайшоў. На мокрай зямлі павінны застацца сляды.

-- Каля палаткі будзем шукаць сляды? – пацікавіўся ў Васіля.

-- Не толькі каля палаткі. І на ўзлеску, і ў лесе.

Мае рацыю Васіль. Ваўкі па ўсім лесе хадзілі. Іх не прывяжаш, як цялят. І ў палатку не загоніш.

-- Цяпер пойдзем у лес? – звярнуўся я да Васіля.

Мой сябар кіўнуў галавою.

-- Цяпер. Адклад не йдзе ў лад.

Рукзак… на галаве

Хвілін праз дзесяць мы з Васілём прыйшлі ў лес.

Няспешна крочым, пад кожны кусцік зазіраем, пад ногі глядзім пільна-пільна, каб убачыць хоць адзін слядок. Але ні на сцяжынцы, ні ўзбоч яе ніводнага слядка: ні звярынага, ні птушынага. Як пішуць у казках ў такім выпадку? Ні птушка не пралятала, ні звер не прабягаў.

-- Ёсць! – неспадзявана ўсклікнуў Васіль і ўкленчыў каля ядлоўцавага куста.

Ну й зыркі! Пад самым кустом след заўважыў. Няўжо воўчы?

Я спыніўся. А Васіль поўзае пад кустом, як таракан: то ўправа, то ўлева, то назад падасца.

-- Воўк пад кустом след пакінуў? – не выцерпеў я.

Маўчыць мой сябар, не азываецца. Няўжо ад страху язык праглынуў?

-- Там воўчы след? – крыкнуў мацней.

-- Сам паглядзі, -- нарэшце азваўся Васіль.

Я нагнуўся і падлез пад куст. На вільготнай зямлі быў добра прыкметны след, падобны на той, які звычайна пакідаюць куры: два штрышкі злева і справа, адзін спераду, пасярэдзіне, адзін ззаду.

– Ты курыных слядоў ніколі не бачыў? – звярнуўся я да Васіля.

-- Гэты след не курыны, -- не пагадзіўся са мною Васіль. – У курэй, як мне здаецца, тры пальцы з кіпцюрамі ўперадзе, а адзін ззаду.

-- І тут тры ўперадзе, а адзін ззаду.

-- Курыны след не такі, -- сказаў Васіль. – Антон, пастарайся, успомні, які след пакідаюць куры.

Я наморшчыў лоб, успамінаючы. Ад напружання нешта аж у патыліцы закалола. Не магу ўспомніць, хоць забі. Вось дзіва! Сёння быццам упершыню адкрыў Амерыку. Не ведаю, які след куры пакідаюць. А яны ж бегаюць і па агародзе, і па падворку.

-- Даўся табе гэты след! – кажу.

-- Хочацца даведацца, чый ён.

-- Мабыць, курапатка пад кустом адпачывала, -- выказаў я здагадку.

-- Мабыць, -- кіўнуў галавою Васіль.

Мы пачэпалі далей. На сцяжынцы, там, дзе зрэдзь прабіваліся купінкі травы, зноў заўважылі сляды: уперадзе, побач, два вялікія адбіткі лап, а ззаду, адзін за адным, -- два маленькія.

-- Чый жа гэты след? – схіліўшыся, прагаварыў Васіль.

-- Мабыць, ліса тут гуляла, -- няўпэўнена прагаварыў я.

-- Не-еэ, -- працягла вымавіў Васіль. – Мне тата неяк казаў, што след лісы быццам па нітцы выведзены: лапка ў лапку, так ланцужком і цягнецца.

-- І на воўчы ён не падобны, -- уздыхнуў я. – І на сабачы таксама.

-- Якія сляды пакідаюць воўк і сабака? Не помніш? – запытаўся Васіль.

Не чакаў я гэткага пытання, задумаўся. Воўчыя сляды не так часта прыходзіцца бачыць. А сабачыя, як і курыныя, на кожным кроку страчаюцца.

-- Воўк і сабака, па-мойму, пакідаюць вялікія сляды, -- прагаварыў я, каб не маўчаць.

-- Ёсць і маленькія сабачыя сляды, -- сказаў Васіль.

-- У вялікага сабакі вялікі след, а ў маленькага маленькі! – падхапіў я.

-- Антон, ты так добра растлумачыў, што з першага разу ўсё стала зразумела, -- засмяяўся Васіль.

-- І ты за мяне не лепшы, -- агрызнуўся я. – Ты таксама воўчы след ад сабачага не адрозніш.

-- Калі ўбачу воўчы, то адразу пазнаю, -- запэўніў мяне Васіль. – Інтуіцыя падкажа.

-- І я пазнаю, -- вырашыў не здавацца. – Табе інтуіцыя падкажа, а мне дапаможа.

Вось так мы з Васілём, стараючыся адзін перад адным, чыталі лясныя сляды. Калі б так чыталі і вершы, апавяданні па роднай літаратуры, то прыносілі б са школы ў  дзённіках… Не, не стану казаць, што прыносілі б. Думаю, пра гэта вы самі здагадаліся.

Мы моўчкі чэпалі па лесе. Не ведаю, якія думкі займалі Васіля. А вось я вырашыў, што з сённяшняга, не адкладваючы, пачну вывучаць усе-ўсе сляды. Спачатку курыныя, сабачыя, а потым і дзікіх звяроў, дзікіх птушак. Знайду кніжку пра жывёл, у старэйшых пачну пытацца і вывучу. Неяк нядобра выходзіць. Побач і птушкі, і хатнія жывёлы, і звяры жывуць, а пра іх з мезены палец ведаеш.

Сцяжынка павярнула направа. За павароткай павінна стаяць зялёная палатка. Так і ёсць, стаіць. І Піліп Макаравіч каля палаткі… з вялікім рукзаком на галаве. Відаць, пад самую завязку розных рэчаў туды наклаў і шпацыруе каля палаткі, як па праспекце, пра Яся і дзяўчыну ціхенька спяваючы.

-- Рукзак на галаву паклаў! Напэўна, здзяцінеў, -- прагаварыў я.

Васіль паціснуў плячыма.

-- Напэўна.

-- Рукзакі звычайна за плячыма носяць, -- кажу.

-- А ён на галаве! Усё наадварот робіць,– прамовіў Васіль.

Такога турыста мы ні разу не бачылі. Цікава: ці доўга ён будзе вось так, на галаве, насіць рукзак?

-- А-а, хлопцы! – заўважыў нас турыст. -- Бліжэй падыходзьце, не бойцеся.

Мы падышлі бліжэй. Піліп Макаравіч зняў рукзак з галавы, паклаў на зямлю і прапанаваў нам:

-- Паспрабуйцуе яго падняць.

Васіль прыўзняў рукзак і прамовіў, крыху патрымаўшы яго:

-- Піліп Макаравіч, вы камяні ў рукзаку носіце?

-- Сёння ён лягчэйшы. Вось каб учора ты за яго ўзяўся!

-- Вы і ўчора свой рукзак на галаве насілі?

-- І ўчора, і заўчора?

-- А мне можна паспрабаваць?

І Васілю захацелася пахадзіць з рукзаком на галаве. Чаму ж так зарупіла? Няўжо хоча патрэніравацца, каб потым ранец з кніжкамі ў школу і са школы на галаве насіць?

-- Можна, -- дазволіў Піліп Макаравіч.

Васіль абедзвюма рукамі ўзяў рукзак і пачаў паволі падымаць угору. Я падскочыў да яго, дапамог пакласці на галаву.

Галава ў Васіля адразу палезла ў плечы, а твар стаў барвовы-барвовы.

-- Падарожнічай па родным краі, Васілёк! -- пажадаў я, ляпнуўшы сябру па плячы.

Ды нядоўга падарожнічаў Васіль: секунд пяць -- дзесяць.

Перавальваючыся, як гусак, ступіў некалькі крокаў і скінуў рукзак.

-- Нават тры метры не пранёс! – паўшчуваў я.

Васіль адвёў убок вочы.

-- Пранёс бы болей, калі б не зваліўся.

-- Мне здалося, што ты сам яго скінуў!

-- Табе заўсёды немаведама што здаецца, -- нахмурыўся Васіль.

-- Хлопцы, без трэніроўкі тут не абыдзешся! – уступіў у размову Піліп Макаравіч.

-- Значыць, вы сёння трэніраваліся? – запытаўся я.

-- Канешне!

-- Вам нехта параіў насіць рукзак на галаве?

--  Бачылі фільмы, у якіх расказваецца пра жыццё ў Афрыцы? – здалёку пачаў Піліп Макаравіч.

Я кіўнуў галавою.

-- Ну, бачылі.

-- Бачылі, як афрыканскія жанчыны пераносяць цяжар на галаве?

-- Бачылі.

-- Чаму пераносяць менавіта на галаве? Не ведаеце?

-- Так ім хочацца, -- прамовіў я.

– Афрыканка, якая нясе на галаве пяцідзесяцікілаграмовы цяжар, затрачвае энергіі ў два разы менш, чым турыст, які нясе яго за плячыма, -- растлумачыў Піліп Макаравіч.

-- Вы таксама хочаце зберагчы энергію? – скумекаў Васіль.

Піліп Макаравіч усміхнуўся.

-- Калі пажадаеце, і вас навучу насіць цяжар на галаве.

-- Не трэба, -- адмовіўся я. – Нас толькі на гадзінку з дому адпусцілі.

Мы з Васілём павярнуліся і трушком, трушком па сцяжынцы.

Калі адышліся крыху далей, Васіль запытаўся ў мяне:

-- Ты не заўважыў каля палаткі воўчых слядоў?

-- Не прыглядаўся, -- прызнаўся я. – Зусім забыўся.

-- І я забыўся. Давай зробім так, -- прамовіў Васіль.

-- Як?

-- Прыйдзем дамоў, наямося і зноў сюды прыбяжым.

Полудзень… з колбы

Праз гадзіну мы з Васілём зноў стаялі каля палаткі. Вельмі хацелася паглядзець, ці ёсць там воўчыя сляды. А яшчэ два “чаму?” цвіком сядзелі ў галаве. Першае: чаму Піліп Макаравіч трэніруецца цяжар на галаве насіць? Менш энергіі хоча затрачваць? Але ж не адзін ён падарожнічае з рукзаком. Ёсць і іншыя турысты. Хіба тым, іншым, не хочацца затрачваць менш энергіі? Але яны носяць рукзак, як усе людзі:  за плячыма. Чаму ён, адзін-адзінюткі, па-новаму вырашыў рукзак насіць? Няўжо з рукзаком на галаве ён і па горадзе ходзіць?

І другое “чаму?” Чаму ён у вёску ні разу не зазірнуў? Калі турысты спыняюцца на некалькі дзён у нашым лесе, то абавязкова прыходзяць у вёску. У магазіне купляюць і малако, і яйкі, і кансервы, і хлеб. А Піліп Макаравіч не вылазіць з лесу. Хіба яму ні малако, ні хлеб не патрэбны? Няўжо ён так шмат прадуктаў набраў? Няўжо ў яго два рукзакі? Адзін нясе на галаве, а другі – за плячыма. Ці магчыма такое?

Ёсць тут нейкі сакрэт. Як кажуць людзі? Без прычыны і сабака не брэша.

Падкраўшыся да палаткі, мы з Васілём схаваліся за кустом. Вакол ціха, ні душы. Толькі авадні гудзяць, нібы прывязаныя, каля носа круцяцца.

Не памятаю, колькі так сядзелі. Магчыма, дваццаць хвілін, магчыма, трыццаць. Мяне нават на сон змарыла.

-- Антон, вудзіш акунёў? – зрабіў заўвагу Васіль.

-- Табе проста здалося, -- адказаў я, страпянуўшыся.

-- Не драмі, -- папрасіў мяне сябар. – Калі на цябе гляджу, то і мяне на сон цягне. Як думаеш: што будзе, калі пад кустом заснём?

-- Сілы прыбавіцца. Пасля сну чалавек заўжды адчувае сябе бадзёрым.

Васіль пазяхнуў на ўвесь рот.

-- Не ведаю, як хто сябе адчувае, а я дык пасля сну цэлых паўгадзіны быццам спутаны конь хаджу.

-- Відаць, сніцца абы што, усякае глупства ў галаву лезе.

-- Яшчэ як лезе! -- прызнаўся Васіль.

-- А мне не лезе. Мяне і гарматамі не разбудзіш, -- пахваліўся я.

Васіль спалохана паглядзеў на мяне.

-- Не спі. Прашу цябе.

-- Не буду, -- паабяцаў я.

А вочы заплюшчваюцца, заплюшчваюцца… У нейкі момант, відаць, даў храпака, бо Васіль, штурхнуўшы ў бок, нязычліва прагаварыў:

-- Не храпі. Зараз ваўкі з усяго лесу сюды пазбягаюцца.

-- Якія ваўкі? – спрасонку ўскочыў я.

-- Сядай, -- пацягнуў мяне за рукаў Васіль. – Ты быццам дзед стогадовы. Прысеў – і ўжо дрэмле.

-- Я не спаў. Не верыш?

Напэўна, доўга даказваў бы Васілю, што не спаў, што яму здалося, але з палаткі вылез Піліп Макаравіч. У руках ён трымаў некалькі поліэтыленавых пакетаў, шкляную колбу (такія ёсць у школах у кабінеце хіміі) і  круглы, з зялёнымі рубчыкамі і чырвонай накрыўкай тэрмас.

Мой сон як рукою зняло. Чым жа зноў здзівіць нас Піліп Макаравіч? Нездарма колбу ўзяў.

-- Ты не спіш? – штурхнуў мяне Васіль.

-- Не, -- буркнуў я.

-- Няўжо Піліп Макаравіч фокусы збіраецца паказваць? – як бы сам сабе прагаварыў Васіль.

“І такое магчыма.  Гэты турыст і Мурашом камандуе, і цяжар на галаве носіць, і ноччу агні каля палаткі парассыпаў”, -- падумаў я і сказаў:

-- Васілёк, ён фокуснік. І Мураш, і агні каля палаткі – усё гэта несапраўднае, фокусы, як у цырку. Разумееш?

-- Не разумею, -- прамовіў Васіль. – Мураш мяне па-сапраўднаму лапкамі казытаў.

-- Табе гэта здалося. Бачыў, як у цырку бывае? Там, здараецца, і жанчын перапілоўваюць, і мячы глытаюць.

-- Не мячы, а шпагі, -- паправіў мяне Васіль.

-- І пеўняў з рукава выпускаюць, і сабачак пад капелюшом знаходзяць…

-- Хопіць балбатаць, -- перапыніў Васіль. – У мяне ад тваёй балбатні хутка перапонкі ў вушах палопаюць. На палянку глядзі.

Пакуль мы гаварылі, Піліп Макаравіч колбу і тэрмас паставіў на траву, побач паклаў поліэтыленавы пакеты. Затым сеў, па-турэцку скрыжаваў ногі і азірнуўся.

-- Азіраецца! – дрыготкім голасам прагаварыў Васіль.

-- Зараз нешта будзе, -- прашаптаў я. – Магчыма, тэрмас адкрые і ваўка выпусціць.

-- Абы што кажаш, -- прамовіў Васіль.

-- Пабачым!..

Я аж трымцеў ад хвалявання. Такога хвалявання, як сёння, ніколі не адчуваў. Нават у сталічным цырку, калі ў мінулым годзе на экскурсію з аднакласнікамі ездзіў. Там мы радаваліся, крычалі, падахвочвалі. Там, можна сказаць, усё было зразумела: падрыхтаваны фокуснік на цыркавой арэне сваю працу выконваў. А тут лес, парослая кустамі палянамі і Піліп Макаравіч, які немаведама чаму спыніўся ў нашым лесе. Усяго, што ёсць на свеце, чакаў я ад яго.

Яшчэ раз азірнуўшыся, Піліп Макаравіч адкруціў чырвоную накрыўку тэрмаса і стаў наліваць у колбу нешта белае, густое, падобнае на смятану. Потым разарваў адзін пакет, другі, трэці…

-- Што ж ён задумаў? – падаў голас Васіль. – Свой новы веласіпед аддаў бы, не пашкадаваў, каб даведацца.

-- Пацярпі. Хутка даведаешся, -- супакоіў я сябра.

Разарваўшы тры пакеты, Піліп Макаравіч высыпаў з іх у колбу нейкі шэры парашок. У колбе зашыпела, забулькала.

Я таргануў Васіля за рукаў.

-- Кладзіся! Колба зараз узарвецца!

-- Піліп Макаравіч сядзіць, не ўцякае. Значыць, не ўзарвецца яна, -- адзначыў Васіль.

Над палянай паднялося, задымілася шэрае воблачка, быццам ад порхаўкі, на якую неасцярожна наступілі.

-- Піліп Макаравіч хімік. Доследы на прыродзе праводзіць, -- сказаў я.

-- Не хімік, а алхімік, -- паправіў мяне Васіль.

Да мяне спачатку не дайшло.

-- Хто-о?..

-- Алхімік, -- паўтарыў Васіль. – У старажытнасці былі такія вучоныя. З жалеза золата стараліся вылучыць.

-- Па-твойму, Піліп Макаравіч з шэрага парашку золата хоча вылучыць?

-- Не хоча, а вылучае, а потым у рукзак пакуе. Таму і цяжкі ён.

Я з захапленнем паглядзеў на Васіля. Магчыма, сапраўды на яго галаве ляжаў рукзак, набіты золатам. Вось каб мне хоць маленькі кавалачак дастаўся! За яго мабільны тэлефон купіў бы і цэлую скрынку цукерак. І настаўнікаў, і аднакласнікаў цукеркамі пачаставаў бы.

Я прыўзняўся.

-- Куды ты? – занепакоўся Васіль.

-- Да Піліпа Макаравіча. Кавалачак золата ў яго папрашу.

-- Сядзі і не высоўвайся! – загадаў Васіль.

“Што ж, набяруся цярпення, пасяджу, пачакаю. Калі ўбачу золата, на паляну ірвану. У Піліпа Макаравіча шмат золата. Крыху дасць, не пашкадуе”, -- думаю сам сабе.

Піліп Макаравіч гучна кашлянуў, прачышчаючы горла, і тую вадкасць, якая шыпела і булькала ў колбе, наліў у накрыўку з-пад тэрмаса і… пачаў піць, нібы каву.

-- П’е! – прыўзняўся я.

-- Не баіцца, што разарве яго! – прашаптаў Васіль.

Выпіўшы невядомую нам вадкасць, Піліп Макаравіч узяў колбу, тэрмас, пакеты і залез у палатку.

-- Давай да палаткі падыдзем і паклічам гэтага турыста-алхіміка, -- прапанаваў я Васілю.

-- У яго ў жываце тая вадкасць цяпер шыпіць і булькае, -- засмяяўся мой сябар. -- Хочаш паслухаць?

-- Запытаемся, чаму п’е такую гадасць.

-- Не падабаецца ён мне, -- сказаў Васіль.

Яшчэ адзін дзівак-турыст

Так і не здагадаліся мы з Васілём, хто такі Піліп Макаравіч. Думалі, што фокуснік, чакалі, што певень з роукава вылеціць ці сабачка з-пад капелюша вылезе.

Няўжо ён сапраўды алхімік? Няўжо вадкасць, якая шыпела і булькала, яму не пашкодзіла? Чаму ён яе выпіў?

Шмат назбіралася ў галаве гэтых “чаму?”, у такі тугі вузельчык спляліся, што канец з канцом ніяк не звязаць.

-- Лічыш, што Піліп Макаравіч алхімік? – пацікавіўся я ў Васіля.

-- Не ведаю, -- развёў рукамі Васіль.

-- Нядаўна крычаў, што алхімік, а цяпер заяўляеш, што не ведаеш! Сем пятніц на тыдні ў цябе!

-- Я не закрычаў, а прашаптаў, -- спакойна сказаў Васіль.

Закрычаў… Прашаптаў… Быццам гэта змест выказанага змяняе. Ад перамены складаемых, як вядома, сума не мяняецца.

Я адчуў, што трачу цярпенне. Не дзіва! Столькі навалілася на нас за апошнія два дні! І Мураш, і вочы-светлякі, і незразумелыя хімічныя доследы. Усё пераблыталася ў галаве.

-- Ты сказаў, што Піліп Макаравіч алхімік. Якія-небудзь доказы ёсць у цябе? – павольна, узважваючы кожнае слова, прагаварыў я.

-- Былі, ды сплылі.

-- Калі яны сплылі?

-- Тады сплылі, калі дзівак-турыст вадкасць стаў піць… Падумай, паварушы галавою – і зразумееш, чаму сплылі.

-- Ужо зразумеў, -- вінавата прамовіў я.

І ў Васіля ў галаве ўсё пераблыталася, і яму нялёгка канцы з канцамі звязаць. Чаму ён спачатку падумаў, што Піліп Макаравіч алхімік? Бо той праводзіў дослед, падобны на хімічны. А потым усё адразу змянілася. Ні хімік, ні алхімік не будзе піць вадкасць, якая шыпіць і булькае. Сам пра гэта мог бы здагадацца. Нейкае зацьменне найшло на мяне. Зусім заблытаў нас Піліп Макаравіч.

Што ж ён цяпер у палатцы робіць? Відаць, спіць як пшаніцу прадаўшы, а ў жываце вадкасць булькае. А можа, у невідзімку ператварыўся? Можа, тая вадкасць дапамагла яму ў невідзімку ператварыцца? Ператварыўся ў невідзімку і каля нас стаіць, пальцам на нас паказвае, сам сабе ўсміхаецца.

Я аж плячыма перацепнуў, як уявіў гэткае.

-- Чаго дрыжыш? – заўважыў Васіль.

-- Так сабе. Напэўна, холадна, -- не прызнаўся яму.

-- Напэўна… Сам не ведаеш, холадна табе ці не, -- хмыкнуў Васіль.

Мне не захацелася працягваць гэткую гаворку.

-- Васілёк, можа, дамоў пойдзем? – прамовіў я.

--Не! Будзем назіраць за ім.

-- Доўга будзем назіраць?

-- Магчыма, адзін дзень. Магчыма, два, калі спатрэбіцца.

Добра не ведаеце вы Васіля. Упарты ён. Вясною стары гадзіннік на гарышчы знайшоў. Як на грэх, вычытаў, што ў падобных гадзінніках асаблівы механізм, што нібыта кожную гадзіну, як салоўка, ён спявае. Цяпер Васіль кожную раніцу сядзіць, штосьці адкручвае, закручвае. Усё спадзяецца, што салоўка яму заспявае.

Я даўно той гадзіннік на сметнік выкінуў бы: люблю, калі задуманае адразу ж выходзіць, калі любы сакрэт у гэтую ж хвіліну разгадваецца.

-- Давай падпаўзём да палаткі. Паглядзім, што Піліп Макаравіч робіць, -- прапанаваў Васілю.

Васіль схапіў мяне за нагу.

-- Ляжы!

-- Не ляжыцца мне!

-- Лепей ты спаў бы, -- уздыхнуў Васілёк. – Хоць не брыкаўся б.

“Магчыма, Піліпу Макаравічу кепска стала. Магчыма, тая вадкасць пашкодзіла яму. Магчыма, наша дапамога яму патрэбна”, -- хацеў сказаць я свайму сябру, але не паспеў.

Жывы і здаровы вылез Піліп Макаравіч з палаткі і, штосьці прамармытаўшы пад нос, павесіў за плечы рукзак.

-- Ён зараз кудысьці пойдзе, -- прашаптаў я.

-- А мы -- назіркам. Толькі не высоўвайся, -- папярэдзіў мяне Васіль.

Піліп Макаравіч падаўся ў глыб лесу. Мы з Васілём за ім, перабягаючы ад куста да куста. Падобнага ў мяне ніколі не было. Такое бачыў толькі ў фільмах пра шпіёнаў. Цікава, скажу вам. У грудзях то цёпла, то холадна. І анічога вакол не заўважаеш. Толькі постаць, якая мільгае за дрэвамі.

Прайшоўшы метраў дзвесце, Піліп Макаравіч спыніўся каля тоўстага яловага пня, парослага мохам.

-- Відаць, грыбы шукае, -- кажу Васілю. – Не ведае, што грыбы яшчэ не з’явіліся.

-- За кожным ягоным рухам сачы, вачэй не спускай, -- прагаварыў Васіль.

Піліп Макаравіч, бачым, нагнуўся, вырваў з пня жменю моху, паднёс да твару і панюхаў.

-- Мох, як кветку, нюхае! – прамовіў я. – Зараз будзе есці.

-- Мох будзе есці? – са здзіўленнем паглядзеў на мяне Васіль.

-- А чаму і не? Тую вадкасць – сапраўднае выбуховае рэчыва – піў? Піў, не пабаяўся. І мох з’есць, не пабаіцца. Хіба не так?

-- Так, -- адказаў Васіль. – Вачэй не спускай. Усё пра яго праведаем.

Мы памыліліся. Піліп Макаравіч не стаў есці мох. Выняў з рукзака аркуш паперы, ручку, штосьці напісаў, потым загарнуў мох у гэты аркуш і паклаў у рукзак.

-- Мох збірае! – аж прысвіснуў Васіль.

-- Ён яго сёння вечарам альбо падсмажыць, альбо зварыць, -- дадаў я.

Васіль зірнуў на мяне і незычліва прагаварыў:

-- Вушы схавай!

-- Чаму? – разгубіўся я.

-- Яны ў цябе як у зайца. З-за куста вылазяць.

-- Невядома, у каго вушы большыя. Можам памерацца, -- адпарыраваў я.

-- З зайцам памерайся, --буркнуў Васіль.

Калі б мы не сачылі за Піліпам Макаравічам, то я яму памераўся б. Не паглядзеў бы, што сябар. Кажы, ды ведай меру.

Паклаўшы ў рукзак мох, Піліп Макаравіч ухапіўся рукамі за ніжнюю галіну дуба, які рос непадалёку, падцягнуўся і спрытна, быццам па лесвіцы, палез на самы верх.

Некалькі секунд я стаяў адкрыўшы рот, а потым выдыхнуў:

-- Спрытна лазіць!

-- Турыст-верхалаз! – ці то пахваліў, ці то асудзіў Піліпа Макаравіча Васіль.

-- Чаго яго пагнала на дуб?

Васіль паціснуў плячыма.

-- Можа, зараз пачне скакаць з дрэва на дрэва, як вавёрка.

Піліп Макаравіч не стаў скакаць з дрэва на дрэва, як вавёрка. Крыху пагойдаўся на верхняй галіне, як бы правяраючы, ці моцная, ці трывалая, затым вырваў… кавалачак моху, які рос на ствале.

-- Я здагадаўся, чаму ён на дуб палез! – усхвалявана прамовіў Васіль.

-- Чаму? – вырвалася ў мяне.

-- На дубе мох смачнейшы. Пень гнілы, а дуб вунь які здаровы.

Што я мог сказаць на гэта? Толькі рукамі развёў. А Піліп Макаравіч зноў дастаў аркуш паперы, ручку, зноў штосьці напісаў, загарнуў мох у паперу і паклаў у рукзак. Затым як вокам згледзець саслізнуў з дуба і пашыбаваў далей.

Я думаў, што і Васіль пойдзе за ім. Не пайшоў, нават кроку не ступіў. Чамусьці павярнуў галаву налева і застыў як у здранцвенні.

Быццам падпарадкоўваючыся нябачнаму загаду, я таксама павярнуў галаву налева і таксама здранцвеў. На нас глядзеў чалавек у доўгай чорнай накідцы з белымі плямамі.

Чорная накідка, а на ёй белыя плямы… Ад аднаго гэтага можна было здранцвець.

-- Яшчэ адзін дзівак-турыст! – усклікнуў я.                   

Пачуўшы мой вокліч, чалавек у чорнай накідцы пабег. Аж галлё пад ім затрашчала.

Незвычайныя запіскі

Чалавек у чорнай накідцы… Ён быццам з-пад зямлі вылез, каб назіраць за намі. Навошта мы яму спатрэбіліся?

-- Антон, табе не страшна? – запытаўся Васіль.

Як адказаць яму? Што анічуць не страшна, што зусім не спалохаўся? Не паверыць. Дый ці добра крывіць душою?

-- Крышку спалохаўся. Неспадзявана выйшла. Назіралі за адным, а з’явіўся другі.

-- Антон, не бойся гэтага агароднага пудзіла.

-- Лічыш, што Чорная Накідка (так я стаў называць незнаёмага) – звычайнае агароднае пудзіла?

Васіль стукнуў сабе кулаком у грудзі.

-- Вылітае агароднае пудзіла!

Вядома, Васілёк і сам спалохаўся. Нездарма здранцвеў.

Чаму Чорную Накідку агародным пудзілам назваў?  Вырашыў супакоіць і мяне, і сябе, каб не наганяць большага страху.

Як бывае, калі позна вечарам па бязлюднай дарозе вяртаешся дамоў? Вакол цемра, страх так і крадзецца ў душу. Паддайся яму – будзеш дрыжаць, як націнка. А пачні суцяшаць сябе, падбадзёрваць, што не страшна, і страх адступіць. Васіль гэта добра разумеў, таму і падбадзёрваў. Мне каб дапамагчы яму, падхапіць,  на смех перавесці!

Не падхапіў, не перавёў на смех. Такі ўжо я. Мабыць, падманваць сябе не хачу.

-- Васілёк, агароднае пудзіла не пабегла б. Ног у яго няма.

У майго сябра аж твар выцягнуўся, як пачуў гэткае.

-- Не ў прамым, а ў пераносным сэнсе сказаў. Чорная Накідка падобны на агароднае пудзіла. Знарок так апрануўся, каб людзей пасмяшыць. Бываюць такія.

-- У лесе так не смешаць, -- не пагадзіўся я. – У лесе ад такіх смешак заікам можна стаць. Хіба не праўда?

-- Праўда, -- уздыхнуў Васіль. – Але ж ён уцёк ад нас. Выходзіць, баіцца, не хоча сустракацца з намі.

Я вырашыў спыніць спрэчку. Не хацелася дарма язык аб зубы часаць.

-- Васілёк, расхацелася мне па лесе блукаць. Дома лепей.

У Васіля, як пачуў гэта, кроў прыліла да твару.

-- Мы з табою дамовіліся, што будзем сачыць за Піліпам Макаравічам. Дамовіліся, што ўсё-ўсё разгадаем. Кінуў словы на вецер? Здаешся?

Вось упарты! Нездарма кожны дзень стары гадзіннік рамантуе, цешыць сябе надзеяю, што заспявае, як салоўка.  

Неяк нядобра выходзіць. Васіль не здаецца, страху не паказвае, а я хіба горшы за яго?

-- Дзе наша ні прападала! Пойдзем, калі табе так захацелася, -- сказаў я.

Мы з Васілём ішлі як вады ў рот набраўшы. Здавалася, вымаві слова – на ўвесь лес прагучыць. А дзесьці непадалёку Чорная Накідка… Магчыма, натапырыў вушы і слухае.

Хто ж такі гэты мужчына? Што яму спатрэбілася ў нашым лесе? Па суніцы прыйшоў? Але ж у руках не было ні збанка, ні вядзерца. Магчыма, ён сябрук Піліпа Макаравіча, магчыма, у палатцы разам жывуць. У палатцы мы не былі, хто і што там, не бачылі. Піліп Макаравіч дзівак. І гэты дзівак. Таму і водзяць дружбу.

-- Васіль, мне здаецца, што Піліп Макаравіч і Чорная Накідка заадно, -- парушыў я нясцерпнае маўчанне.

-- Антон, вунь запіска! – нечакана ўсклікнуў Васіль.

Запіска – невялікі аркуш паперы ў клетачку – ляжала на елачцы, на лапцы, быццам знарок, каб мы ўбачылі.

Васіль падбег да елачкі, схапіў лісток і стаў чытаць:

-- “Каб зберагчы ў горадзе Пецярбургу драўляныя маставыя, рускі цар Пётар Першы абнародаваў такі Указ…”.

Я падумаў, што мой сябар кепікі строіць, што знарок абы-што чытае.

-- Васілёк, чытай, як напісана. Пётар Першы… Указ… Пра царыцу яшчэ прачытаў бы. Вярзеш грушу на вярбе.

-- Сам прачытай, калі мне не верыш.

Я паглядзеў на аркуш паперы. Але, напісана чорным па белым: “Каб зберагчы ў горадзе Пецярбургу драўляныя маставыя…”.

Я махнуў рукою.

-- Чытай далей.

-- Каб з гэтага часу ў далейшым скобамі і цвікамі, чым боты мужчынскія і жаночыя падбівалі, ніхто не гандляваў і ў сябе іх не меў, таксама і ніхто, якога б чыну хто ні быў, з такіх падбоеў ботаў і чаравікаў не насіў, а калі ў каго такія з’явяцца, тыя без літасці будуць аштрафаваны, а купецкія людзі, якія такія скобы і цвікі трымаць будуць, сасланы будуць на катаргу, -- прачытаў Васіль.

-- На катаргу? – прамовіў я. – Усё? Гэта канец?

-- Не. Тут яшчэ з чырвонага радка напісана, -- паведаміў Васіль. – Прачытаць?

-- Чытай.

Мне было ўсё роўна, што слухаць. Я стаяў як аглушаны. Млявасць агарнула ўсё цела. Калі б раптам з’явіўся Чорная Накідка, то, напэўна, з месца не скрануўся б. Амаль не ўспрымаў таго, што вакол адбывалася.

-- “Горад, дзе за год было больш чым сто семдзесят дажджлівых дзён і мноства разліваў, да таго ж пабудаваны на балоце, існаваць без драўляных маставых проста не мог”, -- быццам здалёку, данёсся да мяне голас Васіля.

-- Усё прачытаў?

-- Усё, -- сказаў Васіль, як цяжар скінуўшы. – Нейкі дзівак напісаў.

Я ўстрапянуўся. Пра якога дзівака ён кажа? Няўжо і трэці дзівак з’явіўся ў лесе? Два ёсць: Піліп Макаравіч і Чорная Накідка.

-- Не хапала нам яшчэ і трэцяга! – уголас прагаварыў я.

-- Пра каго ты? – не зразумеў Васіль.

-- Пра трэцяга дзівака. Магчыма, таксама па лесе брэндаецца і рознае глупства піша.

-- Хто яго ведае! -- паціснуў плячыма мой сябар. – Далей трэба ісці. Не хочацца на паўдарозе спыняцца.

Прайшоўшы метраў трыццаць, мы ўбачылі новую запіску. Калі першую я назваў бы “Указ цара Пятра Першага”, то другой даў бы загаловак “Жывыя компасы”.

У гэтай запісцы нейкі дзівак-дабрадзей паведамляў (нам з Васілём ці яшчэ каму), што сама прырода дапамагае арыентавацца ў лесе без компаса. Так, у цёплы сонечны дзень на ствалах соснаў выступае смала. Найбольш яе з паўднёвага боку. Нават кара там танчэйшая і святлейшая. Цікавы, скажу вам, арыенцір. Быццам той, хто заблудзіцца, заўважыць, дзе кара танчэйшая.

Яшчэ незнаёмы напісаў, што суніцы, брусніцы пачынаюць спець з паўднёвага боку, а з паўночнага яны зеленаватыя. Добрым арыенцірам ён назваў і муравейнік. Маўляў, мураўі любяць сонца і стараюцца пабудаваць сваё жыллё так, каб яно знаходзілася з паўднёвага боку дрэва, куста альбо пня. Поўнач і поўдзень рэкамендаваў вызначаць і па форме муравейніка. Як? Паведаміў, што паўднёвы бок пахілы, а паўночны – стромкі.

Вось табе і на! Шукалі Піліпа Макаравіча, а знайшлі запіскі. У гэтых запісках, калі так сказаць, і гісторыя, і геаграфія. Хочаш – Указ цара Пятра вывучай, хочаш – з прыроднымі арыенцірамі знаёмся. Калі б знайшлі яшчэ дзве запіскі (адну з фізічнай формулай, а другую з ураўненнем ці задачай), то цэлы навуковы букет сабралі б.

Такога ў нашым лесе за апошнія сто гадоў, мабыць, ні разу не было.

Невясёлыя разважанні

Смех смехам, а гэтыя запіскі прымусілі нас задумацца. І вы, калі не лянуецеся, памяркуйце. Не маглі ж яны самі сабою заляцець на елачкі. Хтосьці даволі-такі граматна іх напісаў. Мы з Васілём ніводнай памылкі не заўважылі.

Хто і чаму? Вось што асаблівала хвалявала нас. А думалі мы па-рознаму. Нават паспрачаліся.

-- Чорная Накідка запіскі напісаў, -- сказаў Васіль.

-- Хтосьці трэці ў лесе, -- запярэчыў я. -- Той трэці напісаў.

-- Чаму трэці? Чорная Накідка пастараўся.

Не спадабалася Васілю, што я не пагадзіўся з ім. І мне не спадабалася, што ён са мною не пагадзіўся.

-- Чорная Накідка зусім пісаць не ўмее, -- заявіў я.

-- Ты ведаеш, што ён пісаць не ўмее? – выкрыкнуў Васіль. – Разам з ім у школу хадзіў?

Во дае! З нейкім пудзілам агародным у школу стану хадзіць. Такіх за вярсту трэба абмінаць, убачыўшы.

-- Твой дзівак Чорная Накідка, як дзікун, ад людзей хаваецца, -- сказаў я.

-- Чаму ён мой? – прамовіў Васіль. – Знайшоў мне сваяка!

-- Вельмі ж ты заступаешся за яго.

-- Не заступаюся. Хачу разабрацца!

-- Дык пакліч яго да сябе ў хату, пасадзі за стол і разбірайся, -- параіў я Васілю.

-- Я з табою зусім не хачу гаварыць! – пакрыўдзіўся Васіль.

Паціхлі мы, стаім, травінкі-былінкі ў руках перабіраем. На душы нядобра, прыкра. Без дай прычыны, за няма што пасварыліся. Хочацца падысці да Васіля, падаць руку і сказаць: “Давай памірымся”. Ды штосьці там, у душы, замінае, не дазваляе так зрабіць. Нездарма кажуць: і хочацца, і колецца.

Не ведаю, колькі так, надзьмуўшыся, стаялі б, калі б Васіль (ну й малайчына!) не распачаў размову першым:

-- Антон, цяпер мы не дакажам адзін аднаму, хто напісаў тыя запіскі. Давай падумаем: чаму іх напісалі?

-- Давай, -- адразу азваўся я.

Чаму з’явіліся гэтыя запіскі?.. Без дай прычыны нейкі незнаёмец пастараўся, напісаў, бо рабіць яму не было чаго? Адпадае такая версія. Запіскі навідавоку,  на лапках елачак ляжалі. Той незнаёмец хацеў, каб убачылі іх.

-- Васіль, -- звярнуўся я да сябра, -- як ты лічыш: запіскі ўчора ці сёння на лапкі елачак паклалі?

-- Па-мойму, сёння, -- адказаў Васіль.

-- Можаш даказаць?

-- Ноччу была навальніца. Калі б учора паклалі, то іх ветрам здзьмула б і аднесла б ад елачак.

Усё-ткі варыць у Васіля галава, успомніў пра навальніцу. Як кажа наша настаўніца матэматыкі Ніна Пятроўна, абгрунтаваны ягоны доказ.

-- Той, хто напісаў запіскі, ведаў, што мы тут ходзім. Ён хацеў, каб мы ўбачылі іх, -- такую версію выказаў я.

-- Думаў пра гэта, -- нахмурыўся Васіль. – Але не звязваецца ў адзін вузялок.

“Занадта мудра выказаўся мой сябар. Калі пачнём так мудрагеліць, то і да вечару не разбярэмся з гэтымі запіскамі”, -- падумаў я і папрасіў Васіля:

-- Прасцей кажы.

-- Можна і прасцей. Пачну з другой запіскі. Помніш, аб чым у ёй напісана?

-- Як у лесе арыентавацца, як выйсці з лесу, калі раптам заблудзішся, -- прагаварыў я.

-- Правільна. Нехта, як мне здаецца, баяўся, што мы заблудзімся. Таму і падказаў, як выйсці з лесу. А вось з першай запіскай не ўсё зразумела. Чаму ў ёй узгадваецца Указ цара Пятра Першага? Невядома. Таму і не звязваецца, -- на такой сумнай ноце закончыў сваё разважанне Васіль.

А ў маёй галаве новая думка з’явілася. Бывае такое, што разумная думка з’яўляецца раптам, як сонечнае святло ў хмарны дзень.

-- Васілёк, -- прашаптаў я, -- запіскі пакінуў Піліп Макаравіч! Ён вырашыў затрымаць нас, бо заўважыў, што сочым, што ідзём назіркам. Ведаў, што спынімся і пачнём чытаць.

-- Правільна разважаеш, -- пагадзіўся са мною Васіль. -- Піліп Макаравіч нас заўважыў, калі на дуб залез. Яму з дуба ўсё-ўсё, як на далоні, было відно. А мы стаялі раты разявіўшы.

-- Стаялі! -- уздыхнуў я.

-- Піліп Макаравіч не хацеў, каб мы за ім сачылі, -- далей вядзе сваю гаворку Васіль. – Ён, напэўна, не толькі мох збіраў.... Не заўважылі, праспалі.

Я вырашыў суцешыць Васіля:

-- Не праспалі б, калі б Чорная Накідка нас не напалохаў.

-- Піліп Макаравіч усё роўна ад нас уцёк бы, -- сказаў Васіль. – Ён хітры. Цяпер, мабыць, каля палаткі сядзіць і рукі пацірае. Назад трэба вяртацца.

Што і казаць, хітрун Піліп Макаравіч. Не кожны здагадаўся б запіскі на елачках пакідаць. І на дуб, відаць, знарок залез, каб праверыць, ці няма людзей паблізу. З ім вуха востра трэба трымаць.

Зноў Чорная Накідка

Як пабітыя, цягнуліся мы па лесе. Вакол пальца абвёў нас Піліп Макаравіч. Ягоны верх. “Гора-сышчыкі”, -- вось што сказалі б аднакласнікі, калі б даведаліся пра ўсю гэтую гісторыю.

Уцёк Піліп Макаравіч. З носам  нас пакінуў. І новых “чаму?” прыбавілася. Хацелася развязаць адзін вузельчык, а завязалася яшчэ некалькі.

Але на гэтым нашы прыгоды не скончыліся. Ні я, ні Васіль пакуль не здагадваліся, што неўзабаве ўбачым такое, ад чаго вочы на лоб палезуць. Вы, відаць, не паверыце ў тое, што раскажу. І ўсё-ткі паслухайце.

Мінуўшы сасоннік, мы з Васілём увайшлі ў лес, дзе ўперамешку раслі асінкі, дубкі, бярозы, елкі. У самы звычайны змешаны лес. І тут убачылі старога знаёмага Чорную Накідку. Ён стаяў тварам да нас, абхапіўшы рукою танкастволую асінку.

-- Антон, Чорная Накідка ад нас хаваецца! – прамовіў Васіль і прысеў.

-- Калі б хаваўся, то таўсцейшае дрэва выбраў бы, -- сказаў я.

-- Чаго ж тады каля асінкі стаіць як прывязаны?

-- Стаміўся і адпачывае.

-- Адпачываць лепей седзячы, -- заўважыў Васіль.

Чорная Накідка раптам тузануў асінку: раз, другі, трэці…

-- Навошта ён яе трасе? – вырвалася ў Васіля.

-- Думае, што на асінцы яблыкі ці арэхі растуць, -- зарагатаў я.

Можна скіснуць са смеху. Жарты сказаць! Дарослы чалавек трасе дрэва, якое, як вядома, і так ляскаціць.

-- Антон, ён тузаецца, а асінка яго не пускае! – усклікнуў Васіль.

Што за ліха! Чорная Накідка з усёй сілы рвецца, а пальцы, якія абхапілі ствалок, не расшчапляюцца.

-- У-у-у… -- стукнуўшы нагою па асінцы, закрычаў Чорная Накідка.

-- Ён б’е асінку! – здзівіўся Васіль. – Бач, як пакрыўдзіўся на яе!

Я пачухаў патыліцу.

-- Няўжо асінка яго не адпускае?

-- З-здаецца, т-так, -- заікаючыся, прагаварыў Васіль.

Падобнае магло здарыцца толькі ў казачным фільме. У такім фільме, дзе адбываюцца розныя чарадзействы. Ды ў нас не казка. Няўжо Чорная Накідка артыст? Няўжо нейкую сцэну са спектакля рэпеціруе? Што ж, рэпеціруй, нават у лесе, калі падабаецца. Ніхто не забараняе. Але навошта дрэўца ламаць?

Я не стрымаўся і гучна, прарэзліва, аж рэха па лесе разнеслася, свіснуў.

Чорная Накідка ўстрапянуўся, прысеў, як знячэўку спалоханы заяц (у гэтую секунду мне стала шкада яго), і ірвануўся. Тонкае дрэўца, пахіснуўшыся, сагнулася, але не адпусціла свайго палонніка. Ягоная рука, як і раней, трымала ствалок.

-- Артыст! – гучна сказаў я. – Разыгрываеш камедыю?

-- Піліп да яблыні прыліп! – пырснуў смехам Васіль.

Чорная Накідка выхапіў вялікі блішчасты нож і стаў хутка-хутка секчы асінку каля кораня. Камедыя, хто не ведае, а хто ведае, таму не камедыя. У мяне твар так скамянеў, што я хвілін пяць не мог адкрыць рот. А ў Васіля на лобе аж кроплі поту выступілі, быццам не Чорная Накідка, а ён сек асінку.

Як бы там ні было, але асінка тоненька рыпнула і павалілася. Чорная Накідка падхапіў яе, прыціснуў да грудзей і пабег. А мы з Васілём у другі бок! Куды ногі панеслі. Без аглядкі. Што? Весела?

Сустрэча з Піліпам Макаравічам

Мы ляцелі як з прывязі сарваўшыся. Свету перад сабою не бачылі. У маёй галаве толькі адно тахкала: “Што будзе, калі Чорная Накідка прыпусціцца за намі, калі дагоніць? Напэўна, сцёбне гнутай асінкай, як пугай, па пятах… Дагоніць, дагоніць…”.

Я стараўся бегчы яшчэ мацней. І Васіль ні на крок ад мяне не адставаў. Невядома, куды нас занесла б. Але неспадзявана я зачапіўся за яловы корч і кульнуўся на зямлю. І Васілю не пашанцавала. Спатыкнуўшыся аб мяне, у лазовы куст паляцеў. А ў лазовым кусце крапіва-пякучка яго чакала, дачакалася.

Вылез мой сябар з куста ўвесь у пухірах.

-- Вось як апёкся! – паскардзіўся.

Я сеў на траву і пацёр калена.

-- Не бядуй, Васілёк. Неўзабаве знікнуць, пройдуць твае пухіры. А я да калена не магу дакрануцца. Аб нейкую дзеравяку стукнуўся і, мабыць, каленную чашачку разбіў.

-- Няўжо разбіў? – заморгаў вачыма Васіль.

Я зноў пакратаў калена. Здаецца, цяпер не так моцна яно баліць. Значыць, цэлая мая каленная чашачка. Ды не хочацца прызнавацца ў гэтым Васілю. Прызнайся – накінецца, хлусам абзаве. Няхай крыху патрапечацца каля мяне, няхай паспачувае.

-- Агнём пячэ! – скрывіўся я, паклаўшы руку на калена.

-- Сам дамоў не зойдзеш? – запытаўся Васіль.

-- Не зайду. Як параненага, панясеш. Сяброў у бядзе не пакідаюць, -- сказаў я.

Васіль стаў каля мяне і нагнуўся.

-- Залазь на спіну!

Не буду хлусіць. Мільганула ў галаве думка: “Можа, залезці яму на спіну? Няхай прэ на сабе ў вёску. Няхай вучыцца цяжар на спіне пераносіць”. Ды адразу ж пастараўся адагнаць гэтую зманлівую думку.

-- Васілёк, здаецца, цэлая мая чашачка. Проста моцна выцяў яе, -- праз зубы прагаварыў я.

-- Устань і прайдзіся, -- параіў Васіль.

Я ўстаў і прайшоўся, кульгаючы.

-- Бачыш? Бачыш? Нага хоць кульгае, але ідзе.

-- Ідзе! – узрадаваўся Васіль. – Яна ў цябе, відаць, жалезная. Так грукнуўся і толькі крыху выцяў!

Я вырашыў павярнуць гаворку на іншае:

-- Бачыў, які вялікі нож у Чорнай Накідкі? Не нож, а сапраўдная шабля.

-- Меч, -- паправіў мяне Васіль.

-- Не, -- запярэчыў я. – Меч з двух бакоў завостраны.

-- І ў Чорнай Накідкі нож таксама з двух бакоў завостраны. Вунь як асінку сек! Аж трэскі ляцелі.

Я пачухаў патыліцу.

-- Як ён з асінкай па лесе будзе бегаць?

-- Па лесе прабяжыць, -- адзначыў Васіль. – Але ці зойдзе ў сваю хату?

-- З аднаго і з другога канца абсячэ дрэўца і застанецца ў яго невялікая палачка, -- сказаў я.

-- Ён з ёю, як з эстафетнаю, будзе бегаць, -- засмяяўся Васіль.

-- Прывітанне, хлопцы! – раптам пачулася побач.

Мы з Васілём азірнуліся і ўбачылі Піліпа Макаравіча. Ён стаяў перад намі, праваю рукою падтрымліваючы рукзак, які вісеў у яго за плячыма.

-- Чаго развесяліліся? – пацікавіўся турыст. – Смяшынку з’елі?

Смяшынку… Чорная Накідка вунь як напалохаў нас! Добрая смяшынка! У адной руцэ нож, а ў другой – асінка.

--  З дому прыбеглі, гуляем тут, -- ні ў пяць ні ў дзесяць сказаў Васіль.

Канешне, разгубіўся ён.

-- Як вы думаеце: колькі на той бярозцы лісткоў? – паказаўшы на прыгажуню-бярозку, неспадзявана запытаўся Піліп Макаравіч.

У мяне аж мову адняло. Піліп Макаравіч жартуе ці ўсур’ёз пытаецца? Напэўна, пацяшаецца з нас. Хто ж палічыць лісткі на густой бярозцы?

-- Хлопцы, я сур’ёзна пытаюся, -- прагаварыў турыст.

-- А вы ведаеце, колькі лісткоў на той бярозцы? – не сцярпеў я.

-- Пакуль не ведаю, але магу падлічыць. Ёсць формула, якая дапаможа гэта зрабіць. Праўда, трэба ведаць колькасць і дыяметр галінак. З дапамогай формулы вучоныя падлічылі, што на каштане каля дзевятнаццаці тысяч лісткоў.

“Цяпер зразумела, чаму ён лазіў на дуб. Лічыў, колькі галінаў на ім”, -- падумаў я.

Вядома, пра гэта не трэба было казаць Піліпу Макаравічу, але мяне як хто за язык пацягнуў:

-- Вы і на дубе лісткі лічылі?

Піліп Макаравіч уважліва паглядзеў на мяне.

-- Бачылі, як на дуб лазіў?

-- Бачылі, -- прызнаўся я.

Васіль таўхануў мяне ў бок і ціха прамовіў:

-- На тваім языку жаба не спячэцца.

Я думаў, што Піліп Макаравіч стане адгаворвацца. Маўляў, не лазіў, з кімсьці іншым пераблыталі вы мяне.

А ён сказаў як нічога ніякага:

-- Лазіў, мох збіраў. Такія зыркастыя, а не заўважылі!

-- Заўважылі! – з выклікам прагаварыў Васіль. – Навошта ён вам?

З Васілём не прападзеш. Сапраўдны сябар. Вырашыў дапамагчы, зразумеў, што цяжка мне аднаму з Піліпам Макаравічам гэтую вучоную гаворку весці.

-- Я не толькі на дубе, але і на пнях мох збіраў, -- прамовіў турыст.

-- Ведаем, -- сказаў я голасам суддзі.

-- Мох – цікавая расліна, -- з нейкай асаблівай цеплынёй прагаварыў Піліп Макаравіч. – І на сонечных палянках, і ў цёмных пячорах растуць імхі. Адзін грам сухога моху можа ўтрымліваць дваццаць – трыццаць пяць грамаў вады.

Я непрыкметна тузануў Васіля за рукаў. Маўляў, чуеш ягоныя баечкі? Чмуціць нам галаву.

Васіль усміхнуўся краёчкамі вуснаў і наступіў мне на нагу. Я ледзь не крыкнуў: “Чаго топчашся? Не асфальт і не казённая!”

-- Слухай і на вус матай, Антон, -- апярэдзіўшы мяне, шапнуў на вуха Васіль.

-- Некаторыя імхі, -- не спыняецца, расказвае Піліп Макаравіч, -- у час Вялікай Айчыннай вайны выкарыстоўвалі замест бінтоў.

-- Замест бінтоў? – выцягнуўся твар у Васіля.

-- Многія імхі атыбіятычна актыўныя. Па-іншаму, антыбіётыкі.

-- Такія антыбіётыкі, як пеніцылін? – вырашыў удакладніць Васіль.

-- Як пеніцылін, -- пацвердзіў Піліп Макаравіч. – Падобныя імхі сустракаюцца, напрыклад, у лясах Паўднёвага Прымор’я. А ўсяго на зямным шары расце чатырнаццаць – васемнаццаць тысяч відаў імхоў. На адным і тым жа дрэве сустракаецца некалькі відаў. Вось і я цікаўлюся, якія віды растуць на ліпе, на бярозе, на дубе…

Значыць, Піліп Макаравіч вывучае, новыя віды імхоў спадзяецца адкрыць. А мы з Васілём падумалі, што збірае, каб з’есці.

Я моўчкі пазіраў на гэтага турыста. Адчуваў сябе так, нібы мяне цэлы тыдзень у мяху пратрымалі, а затым нечакана на свет выпусцілі.

-- Э-эх вы, дэтэктывы! – засмяяўся Піліп Макаравіч.

-- Вы заўважылі нас? – нясмела азваўся Васіль.

-- Даўно заўважыў.

-- Вы запіскі на елачках пакідалі?

-- Такую гульню прыдумаў. Каб прачыталі, каб болей пра лес даведаліся.

Піліп Макаравіч, так выйшла, быццам у кошкі-мышкі з намі гуляў. А мы сапраўднымі сышчыкамі сябе лічылі. Далі маху. З нас цяпер нават куры будуць смяяцца.

-- Каб болей пра лес даведаліся? – не мог спыніцца, як бы завёўся Васіль. – Але ж у адной запісцы расказвалася пра Указ цара Пятра Першага.

-- Гэты Указ я перапісаў для таго, каб вы бачылі, як беражліва Пётар Першы адносіўся да лесу. Без лесу і горада Пецярбурга не было б. Яго ж на балоце пабудавалі.

-- Вы вучоны-лесавод? – пацікавіўся я.

-- Але, -- кіўнуў галавою Піліп Макаравіч.

-- Не веру, -- нечакана заявіў Васіль. – Вечарам каля вашай палаткі свяціліся агні, падобныя на светлякі.

У Піліпа Макаравіча прыўзняліся бровы. “Не спадабалася яму Васілёва рэпліка. Паглядзім, як кульгавы паскача”, -- падумаў я.

-- Дасціпныя вы хлопцы. Не ведаў, што па начах вам не спіцца.

-- Не спіцца, -- сказаў я. – Бачылі, як каля вашай палаткі ваўкі грэліся.

“Бачылі, як воўчыя вочы свяціліся”, -- хацеў сказаць я, а выйшла: ваўкі грэліся. Перахваляваўся, мабыць.

Піліп Макаравіч аж за жывот схапіўся, як пачуў, што каля палаткі ваўкі грэліся.

-- Ой, не магу!.. Зусім не магу!.. Паўтары, хлопча.

-- Каля вашай палаткі ваўкі грэліся, -- паўтарыў я, як заведзены.

-- Яшчэ раз паўтары! – мацней зарагатаў Піліп Макаравіч.

Я моцна сціснуў губы. Іншы раз, каб не быць пасмешышчам, рот на замку трэба трымаць.

-- Антон хацеў сказаць вам, што ноччу мы бачылі, як каля вашай палаткі нейкія агні свяціліся. Падумалі, што ваўкі вачыма зыркалі, -- вырашыў дапамагчы мне Васіль.

Піліп Макаравіч перастаў смяяцца. Нейкую хвіліну моўчкі глядзеў на нас.

“Усё-ткі прышчамілі мы табе хвост, -- падумалася. – Пра ваўкоў не жадаеш расказваць. А як схлусіць, не ведаеш”.

Я ступіў уперад, як знакаміты артыст-лаўрэат на сцэне, рукі заклаў назад і выпаліў, выгнуўшы грудзі:

Каля вашай палаткі ваўкі грэліся!

Вы, мабыць, падумалі, што на гэты раз я вырашыў пажартаваць. Не. Сам не ведаю, чаму зноў так выйшла ў мяне. Як на злосць.

-- Ой, хлопча! – усміхнуўся Піліп Макаравіч. – У цемры лісты тытуню свяціліся.

-- Лісты тытуню? – было відаць, не паверыў Васіль.

-- Тлумачу. Слухайце, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Ёсць такое паняцце, як генная інжынерыя. Сёння яна мае вялікія дасягненні. Што, напрыклад, трэба зрабіць, каб лісты тытуню свяціліся? Ген светляка ўманціраваць у генетычны апарат звычайнага тытуню. Пасля спецыяльнай апрацоўкі ягоныя лісты стануць свяціцца, нібы вялікія светлякі.

Генная інжынерыя… Генетычны апарат… Ген светляка… Усё гэта было для мяне як кітайская грамата. Але я зразумеў галоўнае. Ніякіх ваўкоў каля палаткі не было. Піліп Макаравіч вялікі вучоны. Не кожны зробіць так, каб лісты тытуню свяціліся.

Вельмі хацелася папрасіць у яго, каб гэтыя лісты і ў нашай вёсцы на тэлеграфных слупах павесіў замест лямпачак! Людзі прачнуліся б і ўбачылі б, што па ўсёй вёсцы агні свецяцца. Узрадаваліся б, канешне!

А ці ўзрадаваліся б? Нехта, як мы з Васілём, падумаў бы, што на тэлеграфныя слупы ваўкі пазалазілі. Даў бы драла, без аглядкі з вёскі ўцякаў бы. І хтосьці смелы знайшоўся б, за стрэльбу ўзяўся б і бабахаў бы па лістках, пакуль патроны не скончыліся б.

Вечарам лісткі трэба вешаць, каб усе бачылі. Перад гэтым аб’яву можна напісаць. Прыкладна так: “Паважаныя аднавяскоўцы! Сёння вечарам вядомы вучоны-лесавод Піліп Макаравіч на тэлеграфныя слупы павесіць лісты тытуню, якія свецяцца”. І ўнізе прыпісаць вялікімі літарамі: “Давераная асоба вучонага-лесавода Антон”. Прачыталі б людзі, усцешыліся б. Нехта сказаў бы: “Надоўга бясплатнае святло дасць нам Піліп Макаравіч”.

У нас як бывае? Электрычную лямпачку энергетыкі павесяць – праз дзень нехта каменем яе разаб’е. А ліст тытуню каменем не разаб’еш.

Хацеў папрасіць, ды язык не павярнуўся. Як на добрага чараўніка, глядзеў на Піліпа Макаравіча. Такога чараўніка, які выконвае ўсе-ўсе жаданні, якія ў цябе ёсць. Я верыў яму. Кожнаму слову верыў.

А Васіль думаў інакш. Ён прыжмурыў вочы, нібы кот-шкоднік, і прагаварыў:

-- Лісты замест ліхтароў? Чамусьці не верыцца.

-- Пакажу, калі не верыцца, -- сказаў Піліп Макаравіч.

-- А ці зможаце вы выпіць перад намі вадкасць, якая шыпіць і булькае? – запытаўся Васіль.

Што пачуем зараз ад Піліпа Макаравіча? Магчыма, скажа, што ён не толькі вучоны, але і фокуснік. Тады папрашу яго, каб і мяне розным фокусам навучыў. Буду хадзіць па вёсцы і ўсім-усім незвычайныя фокусы паказваць. Спачатку тату пакажу. Не, спачатку маме… Прыйдзе мама ў хату, а я непрыкметна махну рукавом – і агністы певень на стале з’явіцца. Будзе стаяць і кококаць: “Ко-ко-ко… Ко-ко-ко…”. Мама разгубіцца, закрычыць: “Антон, навошта пеўня ў хату прынёс?” А я скажу ёй: “Мама, супакойся. Гэта фокус”. Зноў махну рукавом, і знікне са стала агністы певень. Мама абніме мяне і прамовіць: “Мой фокуснічак! Як ты напалохаў мяне!” Мама застанецца ў хаце, а я выбегу на двор, тату сустрэну. “Антон, прынясі з калодзежа вады”, -- звернецца да мяне тата. Знарок заенчу, каб паказаць, што не хочацца: “Потым прынясу-у!..” Узлуецца тата: “Цяпер прынясі! Каму сказаў?” Узняўшы руку, рукавом махну – паўнюсенькае вядро вады тата перад сабою ўбачыць. Махну яшчэ раз – вядро скок-скок – і пабяжыць. Тата наўздагон за ім: “Куды? Куды?” А я спыню тату і скажу: “Не даганяй, дарма не старайся. Фокус я табе паказаў”. Запаважае мяне тата!

-- Хлопцы, -- бы здалёку, данёсся да мяне голас Піліпа Макаравіча, -- ці чыталі вы, што з выкарыстаных піўных дражджэй вырабляюць харчовыя і лекавыя прэпараты?

-- Не! – разам сказалі мы з Васілём.

-- Калі б прачыталі, то многае зразумелі б. Булён, прыгатаваны з выкарыстаных піўных дражджэй, смакам нагадвае мяса з грыбамі.

-- У пакетах быў той прэпарат, які вы вырабілі з выкарыстаных піўных дражджэй? – запытаўся Васіль.

-- Харчовы прэпарат, але іншы, -- адказаў Піліп Макаравіч. – Яго я сам вынайшаў.

-- Гэты прэпарат можна смела есці? – пацікавіўся я.

-- Я з’еў і, як бачыце, жывы і здаровы, -- усміхнуўся Піліп Макаравіч. – Ён вельмі каларыйны. Адной порцыі на тры дні хопіць. Тры дні можна і не есці, і не піць. Калі пажадаеце, то сёння пачастую.

Пачастуе – тры дні не буду есці. Цэлых тры дні! А ці спадабаецца гэта маме? Яна, здараецца, дзесяць раз на дзень паўтарае: “Ідзі есці. Калі ўжо набегаешся?” А бывае, стаіць каля пліты і бурчыць: “Кожны дзен вары, выдумляй нешта новае… Надакучыла!”

Я ўявіў вадкасць, якая шыпіць і булькае. Стала не па сабе.

-- Мне не хочацца. Як-небудзь пражыву, -- прамовіў.

А Васіль выказаў вялікае жаданне:

-- Мяне пачастуйце.

Быццам з галоднага краю. Выскачыў як Піліп з канапель, не баіцца. Эксперыментатар…

– Прыйдзем на палянку, і пачастую, -- сказаў Піліп Макаравіч.

Мы з Васілём пераглянуліся і разам з Піліпам Макаравічам накіраваліся на знаёмую сунічную палянку.

Гома сапіенс

Як стала вядома крыху пазней, мы з Васілём беглі зусім не ў той бок, дзе стаяла зялёная палатка. Добра, што Піліп Макаравіч падказаў. Інакш залезлі б у такія нетры, з якіх доўга выбіраліся б.

Цяпер мы адчувалі сябе ўпэўнена. З вучоным-лесаводам ні ў адным гушчары не заблудзішся. Я вачэй з яго не спускаў, кожнае ягонае слоўца лавіў, каб міма вушэй не прапусціць.  

-- Хлопцы, вунь жывы пень стаіць, -- паказаў Піліп Макаравіч на пацямнелы ад часу пень, які ўзвышаўся непадалёку.

-- Хіба ёсць жывыя пні? – не паверыў Васіль. – Калі дрэва спілуюць, то і пень перастае расці. Ён паступова гніе, разбураецца.

-- Адзін гніе, а другі расце, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Карані жывых пнёў перапляліся, зрасліся з каранямі іншых дрэў. Адтуль яны бяруць раствораныя пажыўныя рэчывы. Таму і жывуць, развіваюцца.

Сапраўдны вучоны, сапраўдны лесавод Піліп Макаравіч. Інакш тут не скажаш. Для мяне, напрыклад, усе пні аднолькавыя. Ён жа бачыць, які расце, які хутка згніе, разбурыцца. І нам адкрыў вочы.

-- Піліп Макаравіч, вы вынайшлі прэпарат, які шыпіць і булькае, -- пачаў я.

Піліп Макаравіч перапыніў мяне:

-- Я вынайшаў харчовы прэпарат.

-- А яшчэ што-небудзь новенькае прыдумалі?

-- Прыдумаў. Калі так сказаць, вывеў.

-- Новую пароду жывёлы вывелі? – падаў голас Васіль.

Піліп Макаравіч усміхнуўся.

-- Новы сорт насення.

-- Насення дрэў? – змікіціў Васіль.

-- Новы сорт насення сасны, бярозы, елкі і нават лазы.

-- Вунь колькі соснаў, бяроз і елак навокал расце! Навошта новыя выводзіць? – здзівіўся я.

-- Не ўсюды растуць дрэвы, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Хіба мала на зямлі пустыняў?

Я паціснуў плячыма.

-- Бяроза, елка і сасна ў пустыні не вырастуць.

-- Маё насенне асаблівае, -- стаў тлумачыць вучоны-лесавод. – З аднаго зерня, кінутага ў зямлю, праз паўгадзіны сто парасткаў дрэўца вырастае.

-- А яшчэ праз паўгадзіны з кволых парасткаў добрыя дрэўцы паднімуцца? – зноў не паверыў Васіль.

-- Яшчэ праз паўгадзіны з кволых парасткаў добрыя дрэўцы паднімуцца, -- паўтарыў Піліп Макаравіч.

-- Вы вывелі новае насенне для таго, каб перамагчы пустыню? – скумекаў я.

-- Вучоныя даўно змагаюцца з пустынямі, -- прагаварыў Піліп Макаравіч. – Некаторыя з іх у пласцікавы мех кладуць торф, попел, іншыя ўгнаенні. Яны ператвараюцца ў масу, якая паступова аддае караням вільгаць. Так яны вырошчваюць у пустыні персікі, грушы, вішні, чарэшні. Але я палічыў, што іх методыка не зусім практычная. Таму і вывеў новы сорт насення. Пасеяў адно зярнятка – праз паўгадзіны цэлы лясок шапаціць лісточкамі пад ветрыкам.

Цёпла прагучалі апошнія словы. Відаць, не адзін раз Піліп Макаравіч уяўляў танкастволы лясок у пустыні. І я чамусьці ўявіў.

Пяскі, бязмежныя, амаль што недаступныя. А пасярод пяскоў шапаціць зялёнымі лісточкамі лясок пад ветрыкам, проста на вачах цягнецца ўгору. Едзе па пустыні на вярблюдзе качэўнік. Бачыць: лясок перад ім. Хутчэй, хутчэй вярблюда падганяе. Пад’язджае бліжэй, злазіць з вярблюда, рукою да дрэўца дакранаецца, гладзіць яго і вымаўляе:

-- Лясок!..

Прылёг пад дрэўцамі прасмалены сонцам сын пустыні і заснуў. Добра спіцца ў цяньку, у прахалодзе!..

-- Піліп Макаравіч, -- перапыніў мае думкі Васіль, -- слухаў я вас і на вус матаў. Вы казалі, што ў пустыні лес хочаце вырасціць. Дык чаму не вырошчваеце?  Ці ўжо вырасцілі? Пра гэта я не чуў.

Не верыць вучонаму мой сябар, да кожнага слоўца прыдзіраецца. Яму ўсё самому трэба і пакратаць, і на зуб паспрабаваць. Карцела сказаць, каб асабліва не высоўваўся, не надакучаў, але Піліп Макаравіч апярэдзіў мяне:

-- Васілёк, ты ведаеш, што такое “гома сапіенс”?

-- Не ведаю.

-- Гома сапіенс – лацінскае слова. Чалавек разумны – так перакладаецца на нашу мову.

-- Цяпер буду ведаць. Гома сапіенс – гэта чалавек, -- буркнуў пад нос Васіль.

-- У дваццатым стагоддзі гома сапіенс, бязлітасна эксплуатуючы, знішчыў дваццаць мільёнаў квадратных кіламетраў зямлі, якая абраблялася і давала ўраджай. Гэта складае пятнаццаць працэнтаў усёй паверхні сушы, альбо дваццаць восем працэнтаў усіх абрабляемых зямель. Ведаеш пра гэта?

-- Не ведаю. Нам у школе не казалі.

Я таксама, як і Васіль, пра гэта не ведаў. Сапраўды, нам у школе не казалі. Пятнаццаць працэнтаў усёй паверхні сушы, дзе і жыта каласіла, і памідоры спелі, і кукуруза сцяною стаяла, цяпер мёртвая зямля, на якой сям-там чэзлыя кусцікі, купінкі травы. Неяк не верыцца, што гэтае багацце сваімі рукамі знішчыў чалавек. Мой дзядуля Аляксей, памятаю, казаў: “Паадбіваць бы тыя рукі, якія рушаць, разбураюць”.

--Чыталі, што адбылося ў Аўстраліі? – прамовіў Піліп Макаравіч. – Туды завезлі гавайскую жабу. Аўстралійцы хацелі, каб жаба знішчала жукоў-шкоднікаў цукровага трыснягу. І што выйшла з гэтага? Жабы з’елі жукоў і пачалі размнажацца. А гавайская жаба жыве да сарака гадоў, яе вага прыкладна паўтара кілаграма, у год адкладвае сорак тысяч ікрынак. Пражэрлівыя жабы сталі знішчаць пчол. Ад іх яду гінуць кошкі і сабакі.

-- Не мела баба клопату – купіла парася, -- заўважыў Васіль.

-- Гэтыя жабы цяпер быццам няшчасце. Людзі ў роспачы. У горадзе Дарвіне за адну злоўленую жабу плацяць трыццаць сем долараў. На вуліцах гэтага горада развешаны плакаты з малюнкам жабы і надпісам: “Яе шукаюць – жывую альбо мёртвую”.

Шукаюць… Быццам небяспечнага злачынцу. Вось дык жаба! Дай свінні рогі – не саступіць з дарогі… Ад яду гінуць кошкі і сабакі… І ў нас ёсць сабака Шарык. Няўжо і ён загінуў бы ад яду? Не, Шарык не загінуў бы. Ён разумны. Ён нават па лесвіцы ўмее лазіць. Гавайская жаба кінулася б за ім, а Шарык на лесвіцу залез бы. Сеў бы і забрахаў бы адтуль… Дастань, жаба, дастань!.. Не верыцца… Каб сабака ды ад жабы ўцякаў!

-- Піліп Макаравіч, -- прагаварыў Васіль, -- чаму вы нам пра ўсё гэта расказваеце?

-- Я мог бы хоць сёння пасеяць насенне ў пустыні, -- адказаў вучоны-лесавод. – Ды баюся, каб не нашкодзіць, каб вомегам не вылезла. Пустыня -- часцінка нашай прыроды. Гома сапіенс павінен памятаць, што прырода вельмі далікатная. Яна не любіць няўмелых, баіцца бяздумных. Чаму вучыць народная мудрасць? Сем раз адмерай, а адзін раз адрэж. Я яшчэ не ўсё праверыў, не да канца вывучыў і зразумеў. Калі вывучу, калі сем раз адмераю, тады пасею сваё насенне. Вас з сабою вазьму, калі бацькі адпусцяць. З іх згоды дапаможаце мне?

-- Канешне, дапаможам, -- апярэдзіў я Васіля.

Як добра было б, калі б Піліп Макаравіч узяў нас у пустыню! Я ўявіў, як ідзём з Васілём па пяску, гарачым ад сонца, як прыгаршчамі бяром з рэшатаў і сеем насенне. Чаму менавіта з рэшатаў? У кінафільме пра даўняе жыццё бачыў, як вось так барадатыя сяляне сеялі жыта. Запомнілася, спадабалася. Вядома, сеялкай, як цяпер робяць, хутчэй сеяць. Але ж сеялка не рукі. Сеялкай пасеяна… Рукамі пасеяна… Па-рознаму гучыць.

Значыць, сеем мы з Васілём, а за намі густой сцяной ушыркі, як вокам глянуць, лес сцяной падымаецца…

Сцяной падымаецца? А як жа назад праз гэтую сцяну нам прабрацца? Хоць і сваімі рукамі пасеялі, але ж лес няходжаны, незнаёмы. Заблудзімся ў ім. Праўду казаў Піліп Макаравіч: сем раз адмерай, а адзін раз адрэж. Вось так. Трэба думаць, гома сапіенс…

-- У адной кніжцы я чытаў, -- звярнуўся да Піліпа Макаравіча Васіль, -- што лес жывы. Як гэта зразумець? Хіба ён адчувае.

-- Адчувае, -- прамовіў Піліп Макаравіч. – Амерыканскія вучоныя Оранс і Родс назіралі за тым, як дрэвы абараняюцца ад шкоднікаў. Вучоныя даказалі, што некаторыя дрэвы сваіх суродзічаў папярэджваюць аб небяспецы, аб тым, што ў лесе з’явіліся шкоднікі.

Папярэджваюць… І пра гэта ведае Піліп Макаравіч. Ён быццам хадзячая энцыклапедыя.

Я зірнуў на бярозкі, якія купінай сышліся ў нізінцы. А далей яшчэ адна купінка… Значыць, тыя бярозкі, калі да іх падпаўзуць вусені, нячутна, нібы па тэлеграфных правадах, паведамяць: “Сястрычкі, родненькія, уцякайце! Вусені паўзуць!” Але не ўцякуць сястрычкі-бярозкі. Не ходзяць яны. Дык навошта папярэджваць, калі няма як уцячы? Проста для таго, каб страху нагнаць?

Магчыма, сястрычкі птушак паклічуць. Птушкі пачуюць і прыляцяць, знішчаць вусеняў. Няўжо так ў прыродзе адбываецца? Няўжо дрэвы і з птушкамі перагаворваюцца, быццам па тэлеграфных правадах? Штосьці тут не так. Вось і Васіль лоб моршчыць, стараецца зразумець, як дрэвы аб небяспецы папярэджваюць.

-- Піліп Макаравіч, як дрэвы папярэджваюць аб небяспецы? – не вытрываў я.

-- А яшчэ мяне цікавіць, ці абараняюцца яны ад шкоднікаў, -- дадаў Васіль.

-- Амерыканскія вучоныя, -- прагаварыў Піліп Макаравіч, -- змяшчалі калоніі вусеняў на галінкі алешыны. Дрэвы адразу ж пачыналі выдзяляць такія рэчывы, ад якіх, калі так сказаць, вусеням млосна рабілася. Ніводнага лісточка яны не кранулі. Потым Оранс і Родс заўважылі, што гэткія ж рэчывы выдзяляюць і тыя алешыны, якія знаходзяцца непадалёку. А ім пакуль нічога не пагражала.

-- Праз карані яны падавалі сігналы, -- выказаў здагадку Васіль.

-- Карані адной купінкі дрэў да каранёў другой купінкі не дацягваліся, -- пракаменціраваў Піліп Макаравіч.

-- Цікавы дослед правялі амерыканскія вучоныя Оранс і Родс, -- заўважыў я. – Як шмат можа зрабіць гома сапіенс!

-- Глядзіце! Глядзіце! У лесе хтосьці камбайн пакінуў! – неспадзявана крыкнуў Васіль.

Камбайн, усюдыход ці лятальны апарат?

Васіль памыліўся. Непадалёку ад нас на доўгіх курыных лапах, зробленых з металу, стаяла вялікае (метраў тры ў дыяметры) жоўтае кола.

-- Гэта не камбайн, а кола, -- паправіў я Васіля.

-- Кола, падобнае на ўсюдыход, -- прагаварыў Васіль. – Як яно сюды заехала?

-- Не заехала, а прыкацілася, -- зноў паправіў я.

Васіль падышоў да жоўтага кола і памацаў яго.

-- Яно не толькі на ўсюдыход, але і на хатку на курыных лапах падобна.

Так, гэтае кола быццам хатка на курыных лапах. Адкуль жа яна прыкацілася? І ці прыкацілася? Калі б кацілася па лесе, то не адно дрэва паламала б, выкарчавала б. А ўсе дрэвы навокал як стаялі, так і стаяць невывернутыя. Выходзіць, хатка на курыных лапах спусцілася. Магчыма, хтосьці ў ёй сядзіць і на нас пазірае.

Я адступіў і паглядзеў на нашага лесавода.

-- Піліп Макаравіч, як вы лічыце: у гэтай хатцы на курыных лапах ёсць хто-небудзь, сядзіць?

-- Калі б быў, то адно з двух зрабіў бы: альбо вылез бы, альбо ўгору ўзняўся б, -- прагаварыў Піліп Макаравіч.

-- Значыць, гэта лятальны апарат. Так?                                        

-- Так, -- кіўнуў галавою Піліп Макаравіч. – Хтосьці прыляцеў у ім.

-- Давайце забяром яго, -- загарэўся Васіль. – Усё роўна гаспадара няма.

Піліп Макаравіч аж прысеў, як пачуў гэткае.

-- Ты што сказаў?

-- Давайце забяром гэты лятальны апарат! – паўтарыў Васіль. -- Шкада ў лесе яго пакідаць. Калі малыя знойдуць, то па вінціках разнясуць.

-- Возьмеш і ў рукзак пакладзеш? – усміхнуўся Піліп Макаравіч.

-- Сядзем у кабіну і паляцім над лесам.

-- У кабіну спачатку трэба залезці. А я яе тут не бачу. Тонкая работа!

-- Як-небудзь залезем, дамо рады.

Я вырашыў настрашыць Васіля.

-- Сядзеш у кабіну, крутнеш якое-небудзь колца і ў трыдзявятым царстве апынішся!

-- Я здагадаўся! – раптам усклікнуў Васіль. – На гэтай машыне Чорная Накідка прыляцеў.

Мае рацыю мой сябар. Чорная Накідка спусціўся на гэтым лятальным апараце. Ён, напэўна, іншапланецянін.

-- Піліп Макаравіч, давайце схаваемся і папільнуем, -- прапанаваў я. – Калі Чорная Накідка прыйдзе сюды, мы выскачым і зловім яго.

Піліп Макаравіч, як здалося мне, з недаўменнем паглядзеў на нас.

-- Як міленькага, зловім. Вы вунь які дужы! Цяжкі рукзак на галаве, як пушынку, носіце.

-- Хто такі Чорная Накідка? Растлумачце, калі ласка, -- папрасіў Піліп Макаравіч.

Перапыняючы адзін аднаго, мы з Васілём сталі расказваць, як сустрэлі ў лесе незнаёмага ў чорнай накідцы, як ён хаваўся ад нас, як потым трымаўся за асінку, як сек яе, як пабег разам з ёю. Аніразу не перапыніў нас Піліп Макаравіч. 

-- Той чалавек прыліп да асінкі. Трэба дапамагчы яму, -- сказаў, выслухаўшы.

-- Дапамагаючы, самі прыліпнеце, -- сказаў я. – Тая асінка незвычайная.

-- Звычайная. Як усе дрэвы, як усе асінкі. Я вінаваты, што Чорная Накідка прыліп.

-- Вы вінаватыя? – усклікнулі мы з Васілём у адзін голас.

-- Вы, мабыць, не ведаеце, што самы трывалы клей знаходзіцца ў моры, -- прамовіў Піліп Макаравіч. -- Яго выдзяляюць мідзіі – двухстворкавыя малюскі. І я прыдумаў падобны. Калі дакранешся хоць да адной кропелькі майго клею, то нізашто не адарвешся. Такая кропелька на ствалок асінкі трапіла. Чорная Накідка незнарок дакрануўся да яе.

-- Рука Чорнай Накідкі  быццам прырасла да асінкі. Не адлепіце вы яе,  – выказаўся я.

-- Акрамя клею, у мяне ёсць спецыяльная вадкасць. Пырсну ёю на клей, і страціць ён былую трываласць. Без гэтай вадкасці можна нашкодзіць людзям.

Што і казаць, можна нашкодзіць. Чыйсьці рукаў да клею прыліпне –  прыйдзецца адрэзваць яго, пінжак псаваць, хтосьці сядзе на малюсенькую кропельку. І што будзе? Без нагавіцаў яму дамоў прыйдзецца бегчы?

-- Піліп Макаравіч, і мы з вамі пойдзем Чорную Накідку шукаць, -- падахвоціўся я.

-- Тут пабудзьце, пачакайце мяне, -- не дазволіў Піліп Макаравіч. – Чорная Накідка спалохаецца і ўцячэ, калі цэлы натоўп убачыць.

Не хацелася мне заставацца каля лятальнага апарата, падобнага на курыную хатку. Магчыма, хтосьці затаіўся, сядзіць у ім. Мы ж не правяралі. Магчыма, выскачыць, схопіць і папрэ немаведама куды. А мне хочацца па сваім лесе хадзіць, у сваёй вёсцы жыць. У сваёй вёсцы ўсе знаёмыя: і дарослыя, і аднакласнікі. З аднакласнікам сёння пасварышся, а заўтра памірышся. Там жа, куды завязуць, мабыць, кожнаму прыйдзецца дагаджаць. Магчыма, там яшчэ рабства не адмянілі. Рабства – не мёд. Думаю, кожны з вас чытаў, як у старажытным Рыме арыстакраты прымушалі рабоў-гладыятараў з мячом у руках адзін з адным біцца. Цешылі рабы-гладыятары арыстакратаў. Магчыма, і нас з Васілём гладыятарамі зробяць. Крыху павучаць, дадуць мячы і загадаюць: “Антон, будзеш змагацца з Васільком, пацешыш нас”. На Васілька я ніколі меч не падыму…

-- Можа, не спалохаецца. Можа, не ўцячэ. Вазьміце! – папрасіў я ў другі раз.

Піліп Макаравіч здагадаўся, што баімся заставацца адны.

-- Хлопцы, у кустах схавайцеся і нікому, акрамя мяне, на вочы не паказвайцеся., -- сказаў і пакрочыў па сцяжынцы, пратаптанай ці то людзьмі, ці то звярамі.

А мы з Васілём палезлі ў лазняк, які рос непадалёку. Як кажуць, у сваёй старонцы і куст родны. Што ж, хавайце нас, зялёныя лазовыя кусты. Невядома, што чакае наперадзе.

Сакс

Амаль паўгадзіны мы з Васілём, нібы мышы, сядзелі ў кустах. На наша шчасце, з лятальнага апарата ніхто не вылез. Нідзе нават сучок не трэснуў.

А потым мы ўбачылі Піліпа Макаравіча. Побач з ім ішоў Чорная Накідка.

Я таўхануў локцем Васіля.

-- Вунь Чорная Накідка!

-- Без асінкі ідзе, -- адзначыў Васіль. – Адляпіў яму руку Піліп Макаравіч.

-- Гукні, напомні, што ў Чорнай Накідкі нож.

-- Эй! – прыўстаўшы, гукнуў Васіль.

-- Хлопцы, вылазьце, -- звярнуўся да нас Піліп Макаравіч.

Я зірнуў на Васіля.

-- Будзем вылазіць?

-- Вылезем. З Піліпам Макаравічам не страшна.

Мы высунуліся з куста. Стаім, як два палахлівыя зайцы.

-- Не бойцеся яго, -- паказаў на Чорную Накідку Піліп Макаравіч. – Гэта іншапланецянін. Ён добры. Я яму пра вас расказаў.

Усё-ткі іншапланецянін! Даўно я марыў сустрэцца з добрым іншапланецянінам. Але не такой уяўляў сустрэчу. Думаў, што ўбачу яго дзе-небудзь на вялікай плошчы. Там іншапланецяніну наладзяць урачыстую сустрэчу з морам кветак… А выйшла як? Моўчкі, без кветак сустракаем іншапланецяніна, быццам так і трэба, быццам у соты ці тысячны раз прыляцеў ён да нас.

-- Ён добры. Не бойцеся, -- паўтарыў Піліп Макаравіч.

-- Чаму ён хаваўся ад нас, калі такі добры? – прамовіў Васіль.

-- Спалохаўся. У страху, самі ведаеце, вочы вялікія.

Васіль кіўнуў галавою, паказаўшы на жоўтае кола.

-- Яго машына?

-- Не машына, а лятальны апарат “Альбатрос”, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Менавіта на ім ён прыляцеў.

-- Адкуль прыляцеў? З якой планеты? – запытаўся я.

-- Чулі пра Тунгускі метэарыт?

Канешне, чулі. У школе нам не раз расказвалі, што 30 чэрвеня 1908 года над сібірскай тайгой непадалёку ад ракі Падкаменная Тунгуска штосьці ўзарвалася. “Загадкавы выбух”, -- так звычайна пісалі і пішуць пра гэта ў газетах. Паветраная хваля ад выбуху абляцела ўвесь зямны шар, парушылася магнітнае поле планеты, у многіх краінах зафіксавалі “светлыя ночы”. І самае цікавае: на месцы выбуху не знайшлі аніякіх слядоў віноўніка катастрофы. Адны вучоныя лічаць, што ўзарвалася лятаючая талерка, другія пішуць, што камета, трэція даказваюць, што метэарыт. Горы паперы спісалі, а ўсё спрачаюцца.

-- Пра Тунгускі метэарыт мы не толькі чулі, але і чыталі, -- пахваліўся я.

-- Чаму вы ўспомнілі пра Тунгускі метэарыт? – звярнуўся да Піліпа Макаравіча Васіль.

-- Чалавек, якога вы называеце Чорнай Накідкай, з планеты Сіз, -- паведаміў Піліп Макаравіч.

З планеты Сіз… А пры чым тут Тунгускі метэарыт? Няўжо Піліп Макаравіч хоча сказаць, што супляменнікі Чорнай Накідкі да нас на Тунгускім метэарыце калісьці спусціліся?

-- Хм, -- хмыкнуў Васіль. – Сіз!..

-- Дзіўная назва? --  басам прагаварыў Чорная Накідка.

Я паглядзеў на яго, як вы паглядзелі б на рыбу, выцягнутую з вады, якая раптам загаварыла.

-- Вы нашу мову спецыяльна вывучылі ці змалку яе ведаеце? – запытаўся ў Чорнай Накідкі Васіль.

-- На нашай планеце ўсе гавораць так, як і вы. І дзяды, і прадзеды гэтак гаварылі. Вы не здагадваліся, што існуе планета Сіз. А мы пра вас усё ведаем. У нас ёсць прыборы, якія ловяць вашы галасы, перадаюць вашу размову. Праўда, так бывае адзін раз у дзесяць год, калі наша планета максімальна набліжаецца да вашай. Роўна тыдзень мы можам чуць, што адбываецца на Зямлі.

-- Дык цяпер ваша планета найбольш наблізілася да Зямлі? – здагадаўся Васіль.

-- Але, -- кіўнуў галавою іншапланецянін.

-- Кожны жыхар планеты Сіз можа паслухаць, пра што мы гаворым? – падаў голас я.

-- Толькі валадар і яшчэ некалькі прыбліжаных да яго людзей.

Няўжо я сплю? Здаецца, не. Свой валадар на дзіўнай планеце Сіз!.. А гэты хто? Памагаты валадара? Няйначай, нейкі міністр. Пашчасціла нам з Васілём! Размаўляем з міністрам, які прыляцеў з іншай планеты.

Якая ж патрэба прыгнала яго да нас? Няўжо са службы выгналі? Напэўна, выгналі. Няўжо пачне прасіць, каб у нашай вёсцы дазволілі яму пажыць? Ну, дазволім. А што далей? Кватэру выдзеляць, на працу стане хадзіць. Відаць, на трактар яго пасадзяць. У тэхніцы ён разбіраецца. Вунь на якім вялікім коле здолеў прыляцець! Але ці захоча працаваць на трактары міністр?

-- Як ты думаеш: міністру ў нас дадуць працу? – ціха запытаўся я ў Васіля.

-- Якому міністру? – не дайшло да майго сябра.

-- Гэтаму. Які да нас прыляцеў.

-- Я не кіраўнік гаспадаркі, -- як адрэзаў Васіль.

-- Перш чым на працу запрашаць, пазнаёміліся б з госцем, -- пачуў нашу размову Піліп Макаравіч.

-- Можна пазнаёміцца, -- гучна сказаў я і назваў сябе: -- Антон.

-- Васіль, -- яшчэ гучней прагаварыў мой сябар.

-- Сакс, -- прамовіў іншапланецянін.

Мне здалося, што я не расслухаў.

-- Як вас зваць? – наставіў вуха.

-- Сакс.

-- Сакс – гэта імя ці прозвішча? – вырашыў удакладніць я.

-- На нашай планеце ў людзей толькі імёны. Іх нам дае валадар. Наша планета невялікая. Так што няцяжка яму.

-- Чаму вас валадар назваў Саксам? – вылез наперад Васіль.

-- У пустыні расце дрэва, якое называецца саксаул. Першыя чатыры літары назвы гэтага дрэва ўтвараюць маё імя.

-- Цікава, -- прагаварыў Васіль. – Вас зваць Сакс, а планета называецца Сіз.

-- Ёсць слова “аазіс”. Гэта куточак сярод пустыні, дзе растуць дрэвы, разліваецца вада, дзе птушкі пяюць, -- цярпліва тлумачыў Сакс. – Прачытайце апошнія тры літары слова “аазіс” наадварот. Выйдзе Сіз.

-- А чаму ў вас такая незвычайная накідка: чорная з белымі плямамі? Там усе такія носяць? – не даваў перадыхнуць Саксу Васіль.

-- У нас накідкі носяць легіянеры і начальнік легіянераў генерал Курт.

-- Чаму яму далі такое імя?

-- У пустыні водзіцца ядавіты павук каракурт.

-- Каракурт! – паўтарыў Васіль. – Возьмем чатыры апошнія літары, і выйдзе Курт.

-- І выйдзе Курт.

Я думаў, што Васіль перастане пытацца, закончацца ягоныя пытанні. Куды там!

-- Чаму на вашай накідцы белыя плямы? – новае пытанне задаў.

Сакс уздыхнуў.

-- На брушку павука каракурта ёсць трынаццаць плямінак белаватага альбо чырванаватага колеру. У легіянераў накідкі з трынаццацю белымі плямамі, а ў генерала Курта – з трынаццацю чырвонымі. Трэба ж яму адрознівацца ад звычайных легіянераў.

-- А як зваць вашага валадара?

-- Карп. Ад слова “скарпіён”. Адкіньце першую літару і тры апошнія. Выйдзе: Карп.

Карп… Ад слова “скарпіён”.  Курт – каракурт… Як у нас кажуць у такім выпадку? Па шэрсці скаціне і мянушкі даюць.

-- Значыць, вы легіянер, -- адзначыў Васіль. – Усім легіянерам Карп дазваляе нас, зямлян, слухаць?

-- Некаторым дазваляе. Я ахоўваў яго.

Стаіць Васіль, лоб трэ. Яшчэ аб нечым хоча запытацца. Прычапіўся як лопух да кажуха. Замучыць іншапланецяніна. Трэба і мне ўступіць у размову. Магчыма, супакоіцца Васіль, адстане ад Сакса.

-- Скажыце, скажыце… -- пачаў я, не ведаючы, як звярнуцца да ахоўніка валадара Карпа. Не назавеш жа яго па-вясковаму: дзядзька Сакс.

-- Антон, называй мяне Саксам, -- адгадаў мае думкі іншапланецянін.

Я зноў паглядзеў на яго, як на рыбу, якая загаварыла.

Антон… Незвычайна прагучала з ягоных вуснаў. Так мяне называюць мама і сябры. Ён жа хоць і не міністр, але, як відаць, таксама немалая шышка.

-- Антон, ты аб чым хацеў запытацца? – дакрануўся да майго пляча Сакс.

Я апусціў галаву.

-- Скажыце… Скажыце, Сакс (як цяжка вымавіць гэтае слова!), ваша планета прыгожая? Вы казалі, што яе назва паходзіць ад слова “аазіс”.

Хмурынка прабегла па твары Сакса. Няўжо яму так цяжка адказаць на маё пытанне? Васіль вунь колькі пытаўся! Без запінкі адказваў яму Сакс. Чаму ж цяпер маўчыць?

-- Ваша планета прыгожая? – паўтарыў я.

Сакс падышоў да “Альбатроса” і абапёрся спіною. Магчыма, зараз павернецца, адчыніць нябачныя дзверцы, ускочыць у кабіну і паляціць. Скончыцца гэтая дзіўная гісторыя, падобная на сон. Нечакана пачалася і нечакана скончыцца…

Што ж рабіць? Трэба спыніць іншапланецяніна, папрасіць, каб не ўцякаў…

Я ступіў крок наперад.

-- Ці прыгожая наша планета? – прамовіў Сакс. – Калісьці была спраўдным аазісам. Як і ў вас, раслі лясы, у вёсках увесну пахла чаромхаю, бэзам, радаваліся жыццю, спявалі, пераклікаліся птушкі. У горадзе (ён адзін на нашай маленькай планеце) зелянелі скверы, гучаў смех. Сонца свяціла ласкава. Ды знайшоўся інжынер, якому здалося, што на нашай планеце не хапае сонечнага цяпла. На самай высокай гары ён паставіў гіганцкае павелічальнае шкло. Яму захацелася выкарыстаць усю энергію Сонца. Але выйшла інакш. Трыццатага чэрвеня тысяча дзевяцьсот восьмага года, калі наша планета, як і сёння, найбольш наблізілася да вашай планеты Зямля, магутны выбух скалануў паветра. Планету Сіз нібыта нябачная магутная рука тарганула. Тая гара, на якой стаяла павелічальнае шкло, адкалолася і, авятляючы сабе шлях полымем, з дзікім свістам паляцела ўніз.

Калі ж гэта было? Сакс сказаў, што 30 чэрвеня 1908 года. Якраз у гэты дзень і ў гэты год у раёне ракі Падкаменная Тунгуска ўзарвалася невядомае касмічнае цела.

Вось чаму Піліп Макаравіч успомніў пра Тунгускі метэарыт. Сакс расказаў яму пра катастрофу. Што ж выходзіць? Тунгускі метэарыт – кавалак планеты Сіз. А вучоныя ўсё спрачаюцца, даказваюць… Толькі мы ведаем, што Тунгускі метэарыт – ладны кавалак планеты Сіз. Тры чалавекі на ўсёй Зямлі ведаюць сакрэт Тунгускага метэарыта. Трэба неадкладна развітацца з Саксам і паслаць пісьмы ва ўсе рэдакцыі свету, раскрыць людзям сакрэт Тунгускага метэарыта. А ці павераць нам яны? Ці не падымуць на смех?

Няхай падымаюць. Усё роўна трэба расказаць. Магчыма, і на нашай планеце Зямля знойдзецца вынаходнік, падобны да інжынера з планеты Сіз. Наробіць бяды, калі забудзецца пра народную мудрасць “сем раз адмерай, а адзін раз адрэж”.

-- Піліп Макаравіч, хадземце! – усклікнуў я.

-- Куды? – не зразумеў вучоны-лесавод.

-- У вёску. Пра сакрэт Тунгускага метэарыта ўсім-усім паведамім.

-- Паведамім, не хвалюйся, -- спыніў мяне Піліп Макаравіч. – Цяпер Сакса паслухаем. Не ўсё ён нам расказаў.

-- Пасля выбуху на вачах стала мяняцца прырода нашай планеты, -- нявесела сказаў Сакс. – Высахлі лясы, змоўклі птушкі. Неўзабаве планета Сіз ператварылася ў пустыню. Не думаў інжынер, што творыць. След бяздумнасці – страшны след. Лявоніха сама сябе высцебала.

-- Вёскі на вашай планеце засталіся? – пацікавіўся ў Сакса Васіль.

-- Людзі з вёсак у горад паўцякалі. У пустыні не пражывеш. У горадзе яшчэ можна пратрымацца. Там прадаюць кісларод і штучныя прадукты.

-- Няўжо? – не паверыў Васіль.

-- З каменнага вугалю, з нафты іх вырабляюць. На нашай планеце няма ні травінкі, ні былінкі. Толькі горы і пяскі. Пасля таго, як высахлі лясы, амаль не стала і кіслароду.

-- Той вынаходнік магутнага павелічыльнага шкла не дапамог вам? – не выцерпеў я.

-- Стараўся, хацеў дапамагчы. Тады Сіўка аглядзеўся, як хвост загарэўся. Сам сабе быў не рады. Пабудаваў фабрыку, якая выпускае кісларод. Цяжка дыхаецца на нашай планеце. Купляем кісларод.

-- Інжынер-вынаходнік прадае?

-- Карп. Залез інжынеру ў душу, сябрам прыкінуўся і захапіў фабрыку. Інжынера прымушае, каб ягоную волю выконваў. Не паслухаецца – у цямніцу садзіць, такім чынам выхоўвае. І іншым не лепей прыходзіцца. Скажы наперакор – без кіслароду застанешся. Загадаў, каб валадаром звалі, легіянераў завёў. Надакучыла на гэта глядзець.

-- Сакс, вы можаце ў нас пажыць, у нашай хаце. Папрашу тату і маму. Яны дазволяць, -- прагаварыў я.

-- Дзякую, -- падзякаваў Сакс. – Сёння ж назад трэба вярнуцца. Свой “Альбатрос” дзесяць гадоў крадком у пустыні збіраў. Можна сказаць, па вінціках. Усе гэтыя дзесяць гадоў жыў надзеяю, што прылячу да вас. Верыў, што вы, зямляне, дапаможаце нам. Нядаўна даведаўся, што Піліп Макаравіч вывеў новае насенне. Пачуў яго голас у  лесе. Прыляцеў, і сустрэліся, як бачыце. Спадзяваўся, што сваё чароўнае насенне дасць.

-- Не даў? – усклікнуў я.

Сакс пакруціў галавою.

--  І на планету Сіз не хоча ляцець, не пагаджаецца сеяць лес. Лес – гэта кісларод. Лес дасць жыццё нашай планеце, разбудзіць яе.

Так, лес дае жыццё. Аднаго разу наш класны настаўнік Сяргей Аляксеевіч сказаў: “Лес – добры доктар”. Мы здзівіліся, некаторыя нават запярэчылі: “Доктар лечыць. А лес хіба ўмее лячыць?”

І тады настаўнік пастараўся даказаць нам, што ўмее. У чалавека, які ўвайшоў у лес, зніжаецца частата пульсу. Чалавек супакойваецца, яму лягчэй дыхаецца. Лес ачышчае паветра ад пылу, дыму, паслабляе сілу ветру. У сонечныя дні адзін гектар лесу паглынае з паветра 220 – 280 кілаграмаў вуглякіслага газу, выдзяляе 180 – 220 кілаграмаў кіслароду.

Тады, калі настаўнік расказваў, я асабліва не задумваўся. Выдзяляе, ачышчае? Ну і што? Лесу ў нас хапае. Прыкладна так разважаў. Відаць, гэтак жа і на планеце Сіз разважалі. Не думалі, не задумваліся, як і я, як і Васіль, як і многія іншыя людзі.

Лесу ў нас хапае… Ён быў і будзе. Як чаравікі, якія купляе тата, як кнігі, якія даюць нам у школе, як бліны, якія пячэ мама, як фільмы, якія глядзім па тэлевізары… Быў і будзе. Дык навошта думаць…

Чаму Піліп Макаравіч не пагадзіўся паляцець на планету Сіз, чаму не захацеў пасеяць там лес? Няўжо баіцца? Сакс адкрыў сэрца. А ён?.. Мне здалося, што такі добры…

-- Піліп Макаравіч, на планеце Сіз людзі гінуць. На цэлай планеце! – вырвалася з маёй душы. – А вы насенне шкадуеце! Дайце Саксу. Ён і без вас пасее.

Піліп Макаравіч дакрануўся далонню да маёй галавы. Відаць, хацеў пагладзіць мой непадатлівы віхор.

Я рэзка павярнуўся.

-- Не крычы, Антон. Не праверыўшы як след, не маю права сеяць насенне. Можа стацца так, што планета Сіз непралазнымі джунглямі зарасце. Сем раз адмерай, а адзін раз адрэж.

На маіх вачах выступілі слёзы.

-- Ніхто ніколі не дапаможа людзям планеты Сіз?

-- Думаў пра гэта, калі вы з Саксам гаварылі. Усё-ткі злятаю на тую планету. На ўсё сваімі вачыма пагляджу. Магчыма, нешта прыйдзе ў галаву, -- новае рашэнне прыняў Піліп Макаравіч.

-- Я верыў, што вы дапаможаце нам, -- павесялеў Сакс. -- Толькі з валадаром Карпам не раю сустракацца. Не адпусціць ён вас, у ланцугі закуе.

-- Дапамажы прынесці палатку, -- звярнуўся да Сакса Піліп Макаравіч. – Цяпер паляцім. Адклад не йдзе ў лад.

-- І мы з вамі паляцім, -- сказаў Васіль.

-- Дамоў бяжыце, -- нахмурыўся Піліп Макаравіч.

-- Пра планету Сіз можна ў вёсцы расказаць? – пацікавіўся я.

-- Сам раскажу, калі на Зямлю вярнуся. Цяпер не падымайце панікі, -- прамовіў Піліп Макаравіч і разам з Саксам накіраваўся на палянку.

Кнопка-плямінка

Піліп Макаравіч і Сакс схаваліся за дрэвамі. Я павярнуўся да Васіля.

-- Дамоў пабяжым?

Васіль аж падскочыў.

-- Нізашто! Разам з імі паляцім.

Шчыра прызнаюся: не хацелася мне ляцець за свет, на планету Сіз. Мне нават на адзін дзень не хочацца разлучацца з татам, з мамай, з рэчкай, з лугам, з лесам. Відаць, нарадзіўся такім. Бывае, разам з аднакласнікамі паедзеш на экскурсію. Самотна, тужліва становіцца ў чужым горадзе. А тут? Усё кінуць-рынуць і ляцець, нікога не папярэдзіўшы? Зарупіла ж Васілю! Быццам птушцы, якая ў вырай ляціць. Упарты! Яму цяпер хоць кол на галаве чашы.

-- Васілёк, Піліп Макаравіч не возьме нас на планету Сіз. Выкінь з галавы, -- вырашыў адгаварыць сябра.

-- Залезем і схаваемся. Самі нас завязуць.

Схаваемся… Залезем… Быццам на воз. Не, даражэнькі. Гэта лятальны апарат. Тут і шчылінкі не знойдзеш, каб пралезці.

-- Як ты залезеш? – запярэчыў я. – Дзе дзверцы? Скажаш магічнае слова, і адчыняцца? Так толькі ў казках бывае.

Не падзейнічалі на Васіля мае словы. Пазірае на “Альбатрос”, як на цукерку. Бачыць карова, што ў стозе салома.

-- Піліп Макаравіч дзверцы не знайшоў, і мы не знойдзем. Магчыма, іх тут зусім няма.

-- Знойдзем. Павінны быць, -- сказаў Васіль і пальцамі, нібы дзяцел дзюбай, стаў стукаць па абшыўцы “Альбатроса”.

Дзверцы шукаеш? Шукай, пакуль не надакучыць.

Я лёг на траву і выцягнуўся на ўвесь рост. Сонца з вышыні свеціць, птушкі ў кустах шчабечуць, цвіркаюць. Добра паляжаць на траўцы! Можна нават заплюшчыць вочы і падрамаць.

-- Антон! – падаў голас Васіль.

З такім, як ён, не паляжыш, не задрэмлеш. Хутка, мабыць, зусім прыйдзецца адмовіцца ад сну.

-- Чаго хочаш? – азваўся я.

-- Кнопку знайшоў!

Я ўскочыў на ногі.

-- Дзе кнопка? У цябе на носе?

-- Вось тут. Глядзі! – прагаварыў Васіль.

Я падышоў бліжэй і на жоўтай паверхні “Альбатроса” ўбачыў белаватую плямінку велічынёю з дажджынку-кропельку. “Трэба мець арліныя вочы, каб заўважыць яе”, -- падумалася.

-- Па-твойму, гэтая плямінка – тая кнопка, якая адчыняе дзверцы? – запытаўся ў Васіля.

-- Канешне, тая самая. Магу пайсці ў заклад. Хоць на тысячу рублёў, хоць на дзесяць тысяч.

Дзівак! Дзесяць тысяч рублёў ён і ў вочы не бачыў і невядома, ці калі-небудзь убачыць.

Мялі, Ямеля, твая нядзеля. Язык без касцей.

-- Націскаю на кнопку! – сказаў Васіль

Я адышоўся ўбок. Невядома, як гэтыя дзверцы адчыняюцца. Можа так стацца, што па галаве стукнуць.

-- Васілёк, не націскай, -- паспрабаваў спыніць сябра. -- Лятальны апарат, магчыма, узляціць, калі націснеш!

-- Не ўзляціць, -- упэўнена прагаварыў Васіль і, прыжмурыўшыся, усё-ткі націснуў на кнопку-плямінку.

Нячутна ўбок адчыніліся дзверцы, плаўна апусцілася металічная лесвіца.

Васіль ступіў на прыступку.

-- За мною, Антон!

Я стаяў, пазіраючы на Васілька. Не паверылася, што дзверцы адчыніліся, што праз хвіліну мы будзем у “Альбатросе”.

-- Баязлівец! – прамовіў Васіль. – А нядаўна Піліпа Макаравіча папракаў! На словах адно, а на справе другое?

Крануў за балючае месца Васіль, абазваўшы баязліўцам.

Я штурхнуў яго.

-- Лезь хутчэй!

Калі б мне цяпер сказалі ”Адзін ляці на край свету”, паляцеў бы не задумаўшыся.

У “Альбатросе”

Вось так мы з Васілём апынуліся ў “Альбатросе”. На ягоных сценах з аднаго боку быў намаляваны квітнеючы сад, а з другога – нейкая рагатая пачвара, падобная да чорта. Усюды кнопкі, рычажкі, колцы. Паўз сцен цягнуліся доўгія металічныя лаўкі, на адной з іх ляжалі чорныя накідкі. Дзверцы авальнай формы, як я здагадаўся, перагароджвалі “Альбатрос” на некалькі адсекаў. Ці то са столі, ці то з падлогі (паспрабуй, здагадайся, дзе ў лятальным апараце апараце, круглым, як кола, столь і падлога) лілося мяккае святло.

-- Дзверцы трэба зачыніць, -- кажу Васілю. – Інакш Піліп Макаравіч здагадаецца, што за госцейкі ў Саксаў “Альбатрос” завіталі. Як міленькіх, вытурыць.

-- Трэба падумаць, як іх зачыніць, -- наморшчыў лоб Васіль. – Кнопка там, звонку. Калі націсну на яе, то без рукі застануся.

-- І тут павінна быць. Пашукай.

-- Павінна быць! – пагадзіўся са мною Васіль. – Дзе ж яна?.. Дзесьці сярод рычажкоў, кнопак і колцаў схавалася.

-- Хочацца павярнуць, націснуць і пацягнуць? – здагадаўся я,

-- Няўжо ж не! – прызнаўся Васіль.

Я паказаў яму кулак.

-- Толькі паспрабуй! Хочаш заляцець немаведама куды?

--  На кудыкіну гару можна заляцець, -- прамовіў Васіль і зноў, як дзяцел дзюбай, стаў стукаць па сценах “Альбатроса”.

“Калі не знойдзе патрэбную кнопачку, прйдзецца пакінуць “Альбатрос”, -- падумаў я.

-- Ёсць! Знайшоў! – абвясціў Васіль.

-- Націскай!

-- Націскаю.

Дзверцы нячутна зачыніліся.

Не стала лесу, не стала сонца, змоўклі спевы птушак. У мяне на душы быццам кошкі заскрэблі.

-- Сядзім, як у бляшанай банцы, -- сказаў я.

-- Не хвалюйся. Што-небудзь выседзім, -- прагаварыў Васіль і дадаў, азірнуўшыся: -- Куды ж схавацца, каб Піліп Макаравіч не знайшоў?

Я паказаў на чорныя накідкі, якія ляжалі на лаўцы.

-- Залезем пад лаўку і тымі накідкамі накрыемся.

-- Варыць у цябе галава, -- пахваліў мяне Васіль. – Пад лаўкай нас ніхто не знойдзе. Нават з ліхтарыкам.

Мы ўзялі накідкі і залезлі пад лаўку. Накрыліся, ляглі. Канешне, мулка, няма пярыны пад бокам. Але можна вытрываць. Не дома, а ў гасцях. Знай, каток, свой куток.

Ляжым, сапём ціхенька. А Піліпа Макаравіча і Сакса ўсё няма і няма, не йдуць, не паказваюцца. Мяне агарнула млявасць, вочы быццам самі сабою сталі зліпацца.

-- Васіль, ты жывы? – прамовіў, каб толькі не маўчаць.

-- Жывы. Думаю пра рычажкі, кнопачкі і колцы… Хочацца павярнуць, націснуць, пацягнуць.

-- Ляжы і не варушыся, -- папярэдзіў я, заплюшчваючы вочы.

-- Не варушуся. Нага анямела, -- быццам здалёку, данёсся да мяне голас Васіля.

Я заснуў. Прыснілася, што дома з татам і мамай. Тата ляжыць на канапе, накрыўшыся газетай, а мама пячэ пірагі. Увіхаецца каля печы, расчырванелася. Я сяджу каля стала і гляджу на печ, як кот глядзіць на смятану. “Мама, хутка пірагі з печы будзеш даставаць?” – глытаю сліну. Мама качаргой паварочвае бляхі, у якіх пякуцца пірагі. “Хвілінку пачакай. Усяго адну хвілінку. З аднаго боку спякліся, а з другога яшчэ не”, -- кажа. “Дастань, -- прашу. – Я і няспечаныя з’ем. Вельмі ж хочацца есці”. – “Сынок, жывот забаліць!” – стараецца пераканаць мама. А я паўтараю, як заведзены: “Дастань!” Тата адкладвае ўбок газету, бярэ ў мамы качаргу і крычыць, размахваючы ёю: “Вылазь!.. Вылазь!..”

Я ўстрапянуўся і расплюшчыў вочы. Цемра вакол… Дзе ж тата? Дзе мама? Куды яны падзеліся?

-- Вылазь! – данёсся да мяне голас Васіля.

Ноч на дварэ, а Васілёк у нашу хату прыйшоў. Чаму?

-- Вылазь!

“Не ў хаце, у лятальным апараце мы!” – нарэшце дайшло да мяне.

Я скінуў накідку, вылез з-пад лаўкі і ўбачыў Васіля, Піліпа Макаравіча і Сакса.

-- Ну й хроп ты! – паведаміў Васіль.

Я працёр далонню сонныя вочы.

-- Выдумляеш, Васілёк!

-- Не выдумляю.  Мелодыі так выводзіў, што ў Піліпа Макаравіча валасы на галаве падняліся. Не ведаў ён, хто пад лаўкай храпе.

-- А ты вылез і растлумачыў?

-- Прыйшлося вылезці.

-- Зараз дамоў нас адправіце? – запытаўся я ў Піліпа Макаравіча.

-- Антон, мы хутка на планету Сіз прыляцім! -- з дакорам паківаў галавою Піліп Макаравіч.

Хутка прыляцім. А я спаў і пасвістваў. Выходзіць, і пад лаўкай іншы раз някепска спіцца.

Я сеў на лаўку. У плячы балела рука. Адляжаў, сплючы, сцерпла.

--Э-эх, хлопцы! Да чаго ж вы ўвішныя! Майстры на ўсе рукі! – усклікнуў Піліп Макаравіч.

Крыху пастаяўшы, Піліп Макаравіч і Сакс накіраваліся туды, дзе былі рычажкі, колцы, кнопкі. І Васіль падаўся за імі. “Зараз пачне распытваць, замучыць і Піліпа Макаравіча, і Сакса”, -- падумалася.

Я не памыліўся. Васіль прысеў каля Сакса і распачаў:

-- Чаму ваш “Альбатрос” на кола падобны?

-- Кола – своеасаблівы махавік. Калі ён раскручваецца, то назапашвае энергію. Звычайны махавік на вал надзяецца.

-- Чаму надзяецца?

-- Абапіраецца на яго.

-- Але ж у вашым лятальным апараце няма ніякага вала. Я яго не заўважыў.

-- Калі махавік трэцца аб вал, то траціць частку энергіі. Гэта неэканамічна.

-- Чаму ваша кола не падае? На чым яно трымаецца?

-- У гэтым коле ёсць труба, дзе размяшчаецца высокамагнітная лента. Яна і ўтрымлівае кола, не дае яму ўпасці. Я ўключаю рухавік, кола раскручваецца, набірае ўсё большыя абароты, і мы ляцім. Нават без дапамогі рухавіка.

-- Чаму мы не круцімся разам з колам? Чаму не пераварочваемся?

-- Наша кола цяпер не ў вертыкальным а ў гарызантальным становішчы.

-- А чаму яно на курыных лапах, як  хатка Бабы Ягі?

-- Курыныя лапы – добры амартызатар. Яны пасадку робяць мяккай.

Відаць, Васіль яшчэ доўга пытаўся б, але Сакс раптоўна крыкнуў, не даў яму рот адкрыць:

-- Пад намі планета Сіз! Мы спускаемся!

Планета Сіз… Спускаемся… Няўжо так хутка прыляцелі?

ЧАСТКА ДРУГАЯ

У ПУСТЫНІ ПЛАНЕТЫ СІЗ

Перад выхадам

                 

“Альбатрос” плаўна апусціўся на планету Сіз. Я нават штуршка не адчуў, нават не здагадаўся б, што апусціліся, калі б Піліп Макаравіч не аб’явіў:

-- Увага! Мы на планеце Сіз!

Думаеце, што мы адразу выскачылі з лятальнага апарата і  сталі радавацца, крычаць?

Зусім не так было. Піліп Макаравіч і Сакс круцілі колцы, націскалі на кнопкі, а мы з Васілём (Піліп Макаравіч загадаў, каб і ён сеў на лаўку) моўчкі пазіралі адзін на аднаго.

Дзе спусціліся? Што вакол нас? Ні я, ні Васіль гэтага не бачылі.

-- Прывезлі, як катоў у мяху, -- сказаў я.

-- Магчыма, мы нікуды не ляцелі. Магчыма, планета Сіз – звычайная выдумка, -- засумняваўся Васіль.

Я задумаўся. Так-то яно так, дык зноў-такі ж як? Магчыма, няма ні валадара Карпа, ні генерала Курта. Магчыма, Сакс зусім не іншапланецянін, а сябар ці добра знаёмы Піліпа Макаравіча. Магчыма, вырашылі павадзіць нас за нос. Калі так, то цудоўны спектакль яны разыгралі. Засмяюць аднавяскоўцы, калі даведаюцца пра гэта. І старыя, і малыя праходу не дадуць, пальцам будуць паказваць: “Вунь іншапланецяне пайшлі!” Сівая барада вырасце – усё роўна іншапланецянінам будуць зваць. У нас як заведзена? Далі мянушку – век яе насі.

-- Піліп Макаравіч, калі вы выпусціце нас адгэтуль? – не вытрываў Васіль.

Піліп Макаравіч усміхнуўся.

-- Калі-небудзь, калі пажадаеце, выпусцім.

-- Не жартуйце, -- падтрымаў я Васіля. – Надакучыла ў гэтай бляшанцы сядзець.

-- Хіба хто-небудзь цягнуў вас сюды? Самі залезлі, без дазволу. Так што цярпіце, -- паўшчуваў Піліп Макаравіч.

І праўда, самі залезлі і схаваліся. Ніхто сілком не цягнуў. Значыць, трэба цярпець.

-- Мы на планеце Сіз? Не падманваеце нас? – запытаўся я.

-- Куды хацелі, туды і трапілі, -- прамовіў Піліп Макаравіч. – Мы селі ў пустыні. Вакол нас пяскі. Прыборы паказваюць.

-- Чаму каля горада не селі? – задаў пытанне Васіль.

Да нас падышоў Сакс і стаў насупроць.

-- У горадзе валадар Карп. Схопяць, арыштуюць нас, калі  спусцімся там.

Значыць, гэта не спектакль. Добраахвотна прыляцелі на планету Сіз, дзе валадар Карп, дзе ягоныя легіянеры, дзе бязмежная пустыня.

Я ўяўляў гэтую пустыню такой, як у мастацкіх фільмах паказваюць: пяскі, куды ні глянеш, але зусім не страшна. Самі, думаю, бачылі: героі многіх фільмаў не толькі конна, але і пешшу адольвалі гарачыя пяскі. А ў нас “Альбатрос”. У “Альбатросе”, калі спатрэбіцца, з аднаго месца ў другое можна пераляцець.

-- Хлопцы, не жадаеце падсілкавацца? – прысеў побач Піліп Макаравіч.

Я нагадаў сон, тыя пірагі, якія пякла мама. Нездарма яны прысніліся. З самага ранку макулінкі ў роце не было.

-- Яшчэ як жадаем! -- сказаў.

Спадзяваўся, што Піліп Макаравіч пачастуе вяндлінай ці каўбасой. А ён дастаў з рукзака тэрмас, тры пластмасавыя шклянкі, адкруціў чырвоную накрыўку і наліў штосьці белае. У шклянках забулькала, зашыпела.

Дык гэта ж тая вадкасць, якую на палянцы піў вучоны-лесавод! Не вабіць такі пачастунак.

Піліп Макаравіч працягнуў мне шклянку з вадкасцю.

-- Бяры, Антон.

Я адсунуўся далей.

-- Не буду. Не хачу.

-- Бяры. Нам праз пустыню прыйдзецца ісці.

Я адсунуўся яшчэ далей.

-- Мне зусім не хочацца есці. Дзякую. Самі выпіце.

-- Я на палянцы ўжо выпіў, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Хто тут самы смелы?

-- Я, -- азваўся Сакс і, узяўшы шклянку, выпіў вадкасць, якая, як мне здалося, яшчэ мацней зашыпела.

-- Смачны пачастунак? – пацікавіўся я.

-- Вельмі смачны!

Піліп Макаравіч наліў падобную на смятану вадкасць у другую пластмасавую шклянку і высока падняў яе.

-- Хто наступны?

-- Я! – ускочыў Васіль.

Выхапіўшы з рукі Піліпа Макаравіча шклянку, ён паднёс яе да рота, дакрануўся да вадкасці языком, як кот, і выпіў.

Некалькі секунд мой сябар стаяў вытрашчыўшы вочы. Мне падумалася, што зараз разарве яго. Не разарвала.

-- Смачная страва! – пахваліў ці то гэтую белую вадкасць, ці то Піліпа Макаравіча.

Піліп Макаравіч наліў падобную на смятану вадкасць у трэцюю шклянку і паглядзеў на мяне.

Сакс і Васіль выпілі белую вадкасць, не пабаяліся. А я хіба горшы за іх?

-- Бяры, Антон! – падагнаў мяне Васіль.

Асцярожна, баючыся, што апячэ, я ўзяў шклянку абедзвюма рукамі. Яна была зусім не гарачая. Шклянка як шклянка.

-- Не цягні рызіну, Антон! – сказаў Васіль.

Я заплюшчыў вочы і глытнуў ледзь не ўсю вадкасць адразу. Яна была салодкая, як цукерка.

-- Жывы-здаровы? -- засмяяўся Піліп Макаравіч.

-- Спадабалася? – пацікавіўся Сакс.

-- Не разарвала? – зарагатаў Васіль.

Я паглядзеў на іх і ўсміхнуўся.

-- Не разарвала. Яшчэ хачу.

-- Гэтай порцыі табе на тры дні хопіць, -- прагаварыў Піліп Макаравіч.

Вось так мы пілі вадкасць, якая шыпіць і булькае. А потым Сакс прынёс чатыры вялікія капелюшы, падобныя на мексіканскае самбрэра.

-- Бярыце, іншапланецяне, --  сказаў.

Я не вытрываў, хмыкнуў. Цікава выходзіць. Прыляцеўшы на іншую планету, мы, зямляне, сталі ішапланецянамі.

Мы з Васілём надзелі капелюшы. Стаім, адзін на аднаго пазіраем. У мяне рот да вушэй. І ў Васіля рот да вушэй. Іншапланецяне!...

Затым Сакс прынёс балончыкі з лямкамі, як у школьным ранцы. Ад кожнага балончыка доўгая выгнутая трубка цягнецца. Я падумаў, што гэта зварачныя апараты, што ў сваім “Альбатросе” нешта збіраецца зварыць. Ды памыліўся. Адзін такі балончык Сакс надзеў сабе за плечы і павярнуў выгнутую трубку. Каля самага рота яна апынулася.

-- І нам надзець балончыкі? – усклікнуў Васіль.

-- У балончыках кісларод, -- паведаміў Сакс. – Па трубцы ён падыходзіць да рота. На нашай планеце не хапае кіслароду. Забыліся, як казаў?

Не пазайздросціш жыхарам планеты Сіз. Капялюш увесь год насі, не скідай, і яшчэ балончык з трубкай. Ходзяць тут, нібы жукі рагатыя.

Васіль узяў балончык і падняў, узважваючы.

-- Няцяжкі. Можна надзець.

-- Трэба надзець, -- удакладніў Сакс.

-- На доўга хопіць гэтага кіслароду? – пацікавіўся я.

-- На трое сутак, -- паведаміў Сакс.

-- А чым будзем дыхаць, калі закончыцца ён?

-- Валадар Карп кісларод прадае, -- напомніў Сакс.

Як відаць, вельмі сквапны валадар Карп. Да чаго дадумаўся! Кісларод, без якога не пражывеш, за грошы прадае.

Праз хвіліну мы з Васілём надзелі балончыкі. Нас цяпер, калі б нейкім цудам трапілі ў вёску, як кажуць, і мама родная не пазналаь б. На галаве капелюшы, падобныя на мексіканскія самбрэра, за плячыма балончыкі, спераду трубкі-рагулькі. Вылітыя іншапланецяне.

-- Прысядзем на дарогу, -- прапанаваў Піліп Макаравіч.

Мы з Васілём сядзелі як на шыле. Вельмі хацелася хутчэй паглядзець на планету Сіз.

Нарэшце Сакс устаў з лаўкі, адчыніў дзверцы і злез па прыступках. Затым Піліп Макаравіч узяў рукзак, зняў капялюш (у капелюшы, каб і вельмі хацеў, у дзверцы не прасунуўся б), прыпыніўся, падмаргнуў нам і вылез з лятальнага апарата.

-- Антон, -- прашаптаў Васіль, -- цябе дрыжыкамі не праймае?

-- Крыху не па сабе.

-- І мне не па сабе. Але так хочацца хоць адным вокам зірнуць на планету Сіз! Прапусці наперад. Я першым вылезу.

Я адкрыў рот, каб сказаць: “Ідзі. Мне не шкада”. А ў галаву як тахне: “Менавіта ён, Васіль, першым ступіць на планету Сіз! Потым будзе хваліцца, што першым ступіў. Хітранькі!”

Я непрыкметна адштурхнуў Васіля ўбок.

-- Не спяшайся, Васілёк. Яшчэ наглядзішся на пустыню. І не адным вокам, а двума.

-- Антон, -- заенчыў мой сябар, -- з табой кашы не зварыш!

“Не лаві варон. Пашукай дурняў у іншым месцы”, -- падумаў я, становячыся на прыступку.

                                                   Сустрэча з пустыняй    

Пустыня мяне асляпіла. Куды ні паглядзіш – пяскі. Сонца быццам расплаўленае; здаецца, зліваецца з пяском. Усё ў аднаколерным жоўта-белым тумане. Не верыцца, што тут калісьці раслі дрэвы, цяклі ручаі, што хтосьці басанож бегаў па зялёнай траве. Такое адчуванне, што гэтая пустыня тут спрадвеку, што мільёны гадоў жоўта-белае сонца зліваецца з жоўта-белым пяском.

-- Сакс, -- ціха прамовіў я, -- тут жылі людзі?

Легіянер апусціў галаву, нібы адчуваючы і сваю віну.

-- Жылі. Не верыш?

-- Не верыцца, што так хутка ўсё ператварылася ў пустыню, -- прызнаўся я.

-- І мне не верыцца, -- азваўся Васіль. – Няўжо за дзясятак, за некалькі дзясяткаў гадоў можна знішчыць тое, што было тысячагоддзямі?

-- У нас, на нашай планеце Зямля, -- сказаў Піліп Макаравіч, -- каля берагоў Паўночнай Амерыкі, Паўночнай Азіі і Паўночнай Еўропы гняздзіліся бяскрылыя гагаркі. Яны былі надзвычай даверлівымі. Навыперадкі, як дзеці, беглі да рыбацкай шхуны. А людзі забівалі іх кіямі. Чацвёртага чэрвеня тысяча васемсот сорак чацвёртага года тры ісландскія рыбакі на востраве Элдэй забілі апошнюю пару гагарак.

-- Такія даты трэба запамінаць, як людзі запамінаюць дзень, калі пачалася вайна,-- заўважыў Васіль.

Я не пагадзіўся з Васілём:

-- Ну, ты даеш! Гэтыя даты розныя, неадназначныя.

-- Не розныя, а падобныя, -- нечакана падтрымаў Васіля Піліп Макаарвіч. – Не шкодзіла б ва ўсе календары і школьныя падручнікі запісаць: чацвёртага чэрвеня тысяча васемсот сорак чацвёртага года знішчана апошняя пара гагарак. І побач прозвішчы тых, хто забіў…

-- Не, -- пакруціў я галавою. – Вайна страх нясе.

-- А калі прыроду нішчаць, то не страшна? – прагаварыў Піліп Макаарвіч.

-- Усё роўна не так.

-- Глянь на пустыню. Вочы не слепіць? – са злосцю кінуў Васіль.

Я прамаўчаў. На душы было цяжка, тужліва. Здавалася, яшчэ хвіліна – і заплачу.

Піліп Макаравіч, відаць, заўважыў гэта. Выцягнутаю рукою ён паказаў удалечыню.

-- Хлопцы, там нічога не бачыце?

У жоўта-белай імгле ледзь віднеліся ці то горы, ці то ўзгоркі, падобныя на вялікія бухматыя сцірты саломы.

-- Што гэта? – усклікнуў Васіль.

-- Горы, -- паведаміў Сакс. – Там мы гліну здабываем.

-- Навошта?

-- Вакол горада дарогі будуем. У вас дарогі з асфальту і бетону, а ў нас з гліны. Яна цвярдзее пад сонцам і становіцца быццам косць. Роўныя, шырокія дарогі выходзяць. Ды нікому яны не патрэбныя. А Сакс загадвае, каб будавалі.

Кожная дарога, нават сцяжынка, пратаптаная нагамі, вядзе ці то да другога горада, ці то да другой вёскі, ці то ў лес, ці то да крынічкі… А гэтыя куды вядуць? У пустыню?

-- Значыць, там гліняныя горы? – не спыняецца, дапытваецца Васіль.

-- Хутка ўбачыце іх. Адтуль да горада недалёка.

Мы пераглянуліся і рушылі туды, дзе ледзь віднеліся дзіўныя гліняныя горы. Уперадзе -- Сакс з палаткай на плячы, за ім -- Васіль, за Васілём – я, а за мною – Піліп Макаравіч. Калі б цяпер хто-небудзь паглядзеў на яго збоку, то альбо ад смеху пакаціўся б, альбо за кіламетр абмінуў бы. Уявіце сабе. За плячыма Піліпа Макаравіча балончык вісіць, спераду трубка-рагулька тырчыць, а на галаве рукзак ляжыць. Так, так, Піліп Макаравіч нёс рукзак на галаве. Нездарма трэніраваўся. Спатрэбілася. Магчыма, камусьці магло б здацца, што не чалавек ідзе, а танк па пустыні рухаецца. Рукзак, нібы вежа, трубка-рагулька, быццам ствол кулямёта, балончык, як бак з-пад бензіну.

-- Піліп Макаравіч, вам не цяжка? – запытаўся я.

-- Можна трываць. Афрыканскія жанчыны і не такі цяжар на галаве пераносяць.

Шчыра пазайздросціў я нашаму вучонаму. Не паддаецца адчаю, гаваркі, вясёлы. З’явіцца хмурынка на твары – стараецца прагнаць. А яму ж нялёгка. Я без рукзака іду, і ўсё роўна салёны пот залівае вочы.

-- Піліп Макаравіч, давайце я рукзак паднясу.

-- Дзякуй, Антон! Без рукзака тупай! – прагаварыў Піліп Макаравіч. – Для мяне гэта звычайная трэніроўка.

Калі б быў цвёрды асфальт, то я тупаў бы, нібы вожык. А па пяску не натупаеш. Павольна цягнешся, ледзь ногі перастаўляеш.

Нагадалася, як у школе расказвалі, што ў бязлюднай пустыні міжволі стараешся адзначыць кожную новую рысачку, кожны адбітак на пяску. Падобнае бывае і тады, калі едзеш па незнаёмай дарозе. Ручаёк цячэ – зірнеш на яго, вёсачка з’явіцца – ва ўсе вочы разглядаеш, пачынаеш думаць: “А хто ў той вёсачцы жыве? Ці ёсць там школа? Ці гуляюць у футбол?” Безліч розных пытанняў у галаве.

А ў пустыні ні крынічкі, ні вёсачкі. Ды ўсё роўна адзначаеш нешта адметнае. Вось нейкія звілістыя лінні, адбіткі лап.

-- Піліп Макаравіч, хто гэтыя сляды на пяску пакінуў? – пацікавіўся я.

-- Лінейчатая яшчарка. Ох і хуткая яна! Бачыш, як хвастом прачарціла?

-- Выходзіць, тут, у пустыні, ёсць жыццё?

-- Ёсць. Як і ў нашых пустынях. Мне Сакс казаў.

-- Але ж тут зусім мала кіслароду.

-- Жывёльны свет прыстасоўваецца да навакольнага асяроддзя, нават калі ўмовы самыя жорсткія. Чаму так адбываецца? Загадка прыроды. Возьмем асу. Яна жыве і ў нашых пустынях, дзе таксама няма ніводнай кветачкі. Лятае, мітусіцца, ні на секунду не спыняецца. Яе энергія нібы не мае межаў. Некаторыя вучоныя лічаць, што восы ў пустынях выкарыстоўваюць энергію сонечных промняў.

“Сонечнай энергіі тут не толькі для асы, але і для слана хапіла б, -- падумаў я. – Каб выкарыстаў усю, то ўсе пяскі абабегаў бы”.

-- А чый той след? Бачыце? Быццам хтосьці тоўстую вяроўчыну цягнуў.

-- Змяя-страла пакінула.

Я спыніўся як укопаны.

-- І змеі тут ёсць?

-- Не бойся. Змяя-страла неядавітая. Яе зубы, якія звязаны з яданоснымі залозамі, знаходзяцца глыбока ў ротавай поласці. Іх яна толькі ў яшчарку запускае.

-- Чаму яна называецца змяя-страла? – пачуў нашу размову Васіль.

-- Казахі-качэўнікі яе вельмі баяліся. Вось і склалі легенду, што яна хуткая, як страла, што, разагнаўшыся, можа наскрозь прабіць вярблюда.

Лепей не казаў бы Піліп Макаравіч пра змяю-стралу, пра тое, што можа прабіць вярблюда. Ніхто не даказаў, легенда гэта ці не легенда. Казахі-качэўнікі, можна сказаць, дзеці стэпу і пустыні, як агню, змяю-стралу баяліся. Нездарма…

Загадкамі кажа Піліп Макаравіч. Сама быццам ядавітая, а зубы неядавітыя. Чалавека быццам не кранае, а на яшчарку нападае. Штосьці тут не так, не ўсё сыходзіцца. Пашанцавала!..  Пад нагамі змеі поўзаюць!

Перш чым ступіць, я стаў глядзець пад ногі. Падыму нагу, пагляджу і ступаю. Другую падыму, пагляджу і ступаю. Ды яшчэ па баках цікую. “Магчыма, змяя-страла, разагнаўшыся, ляціць, каб маю нагу прабіць наскрозь”, -- такая трывожная думка пракрадваецца ў галаву.

Вам смеша? А мне трэба было неяк ратавацца, пазбегнуць сустрэчы са змяёю. І лісіца ад дажджу пад барану хавалася: не ўсякая, казала, кропля пападзе.

Ох і стаміўся, ідучы! Уяўляеце? Трэба і пад ногі глядзець, і па баках азірацца. Нават Васіль заўважыў гэта. Вочы ў яго на патыліцы, ці што?

-- Антон, чаго азіраешся?

-- Так сабе, -- не прызнаўся я.

-- Проста так не бывае, -- сказаў Васіль, быццам філосаф.

-- Мышцы на шыі трэнірую, каб былі мацнейшыя. Хутка рукзак на галаве панясу, -- знайшоў я адгаворку.

-- Глядзі, каб галава не перакруцілася, -- незычліва прамовіў мой сябар.

Вы, відаць, скажаце: “Баязлівец ты, Антон!” А мне ў вас хацелася б запытацца: “Вы смела ішлі б, калі б пад самым носам след змяі ўбачылі?”

А яшчэ мы заўважылі ў пустыні мурашоў. Не такіх, як у нас, чорных, якія каля кожнай хаты ўлетку бегаюць, а жоўтых, як пясок, чымсьці падобных на нашых рыжых, лясных. Нашы, самі ведаеце, не вельмі хутка поўзаюць, хоць і спяшаюцца. А гэтыя мільганулі перад вачыма, нібы маланка. Я нават падумаў, што маленькія змеі-стрэлы праляцелі каля мяне.

-- Піліп Макаравіч, і мурашы ў пустыні жывуць? – запытаўся ў нашага вучонага, каб супакоіць сябе.

-- Жывуць. Яны жоўтыя і шпаркія. Мурашкамі-бегункамі іх называюць, -- пачуў у адказ.

Вось якая яна, пустыня! Жоўтае сонца, жоўты пясок, жоўтыя мурашкі…

-- Антон, вунь муха! – раптам крыкнуў Васіль.

Сапраўды, над пяском метэорам насілася муха, раз-пораз пралятаючы каля нас. Дома муху толькі тады заўважаеш, калі вельмі надакучыць, калі смаліцаю прычэпіцца. А тут мы глядзелі на яе, як на нейкі заморскі цуд.

У пустыні ўсё інакш успрымаецца. Зусім інакш.

Пясчаны ўдаўчык ці міраж?

Моцна стаміліся мы, ідучы па пустыні. Асабліва я і Васіль. Ледзь ногі перастаўлялі. Зусім з сіл выбіліся.

-- Давайце палатку паставім і адпачнём, -- прапанаваў Піліп Макаравіч.

-- Давайце, -- пагадзіўся Сакс. – Яшчэ адзін пераход застанецца, а там…

Легіянер махнуў рукою. І без слоў усё было зразумела. Там, у горадзе, Карп і ягоная світа. Не з хлебам-соллю сустрэнуць яны нас. А яшчэ ў горадзе людзі, якія, як і мы цяпер, ходзяць з балончыкамі за плячыма.

Мы залезлі ў палатку, якую паставілі Сакс і Піліп Макаравіч, селі, выцягнуўшы ногі. Нарэшце можна адпачыць, скінуць капелюшы, падобныя на месіканскія самбрэра.

Я заплюшчыў вочы. Як жывы, перада мною паўстаў лес – наш зялёны сябар, наш добры лекар. Ялінкі, сасонкі, бярозкі, асінкі… Быццам у калейдаскопе, праплывалі перад вачыма. А яшчэ ўбачыў грыбы: крамяныя баравікі, дружныя сямейкі лісічак, падасінавікі на доўгіх ножках, зграбныя, нібы вытачаныя, чырвонагаловікі…

Грыбы… Грыбныя мясціны… Запаветныя, самыя любімыя. Не раз са старэйшым братам туды на золаку спяшаліся, пакідаючы росны след…

-- Хутка грыбы пойдуць! – уздыхнуў я, расплюшчыўшы вочы.

-- Першыя грыбы смачныя смажаныя, -- падтрымаў размову Васіль. – Калі на сале падсмажыць. Ды з цыбуляю. Мяне тады ад патэльні за вушы не адцягнеш. Ем і есці хочацца.

-- Каб з’есці, спачатку трэба назбіраць, -- заўважыў я.

-- Я аднаго разу грыбы на кусце знайшоў, -- паведаміў Васіль.

-- Там на патэльні смажыліся? – засмяяўся я.

-- На патэльні!.. На патэльні!.. перадражніў Васіль. – Сам ты патэльня. На галінках былі нанізаны.

-- Там і запіска ляжала: Васілю ад лясных гномікаў, -- сказаў я як нічога ніякага.

-- Не верыш? – ускочыў Васіль.

Я аж за жывот схапіўся, зарагатаўшы. Бывае такое. Чым болей табе даказваюць, тым большы смех разбірае. Можна сказаць, без усякай прычыны. Канешне, я адразу змікіціў, што тыя грыбы няйначай як вавёрка на галінкі нанізала.

-- Ха-ха-ха… -- рагачу, задаволены. – Грыбы Васілю лясныя гномікі прынеслі!.. Гномікі любяць Васіля. Павесілі грыбы, як цацкі на ёлку… Ха-ха-ха… Мухаморы павесілі. Васіль мухаморы з цыбуляй смажыў! Ха-ха-ха…

-- Завёўся, як матор, -- прагаварыў Васіль. – На кусце былі баравікі. Праўдзівікі.

Васіль пнецца, даказвае, а мяне яшчэ большы смех разбірае. Відаць, моцна здзівіўся б Карп, валадар планеты Сіз, калі б раптам да нас завітаў. Сонца ў пустыні смаліць, кіслароду не хапае, а ў палатцы весялосць.

-- Хлопцы, цішэй! – папрасіў Піліп Макаравіч і, бокам абапёршыся аб рукзак, заплюшчыў вочы.

-- Васіль, -- ціха сказаў я, -- выйдзем на хвілінку з палаткі. Паглядзім, як сонца свеціць.

Вядома, ляпнуў не падумаўшы. Мабыць, таму, што не сядзелася ў палатцы.

-- Не, не! – замахаў рукамі Васіль. – Гэтае жоўтае сонца і так у вачах стаіць.

-- А я выйду на хвілінку. Не сядзіцца мне, -- прызнаўся я.

-- Далёка не адыходзься, -- папярэдзіў Васіль.

Я вылез з палаткі. Сонца адразу асляпіла вочы. Можа, назад вярнуцца? Але Васіль на смех падыме.

Як далёка цягнецца пустыня! Планета маленькая (так Сакс казаў), а пустыня – вокам не акінуць. Некалі трава зелянела, людзі хадзілі, усміхаліся.

Што ж было тут, дзе стаю? Магчыма, стромкая сасна расла, магчыма, кучаравая яблынька. Яблыкі на траву падалі. Магчыма, дарога праходзіла. Магчыма! Ніхто ніколі не скажа, што было тут. Пяскі ўмеюць маўчаць…

Я павярнуўся і… ўбачыў, што прама перада мною, як жывы, заварушыўся пясок.

“Трэба ратавацца”, -- падумаў і адступіў назад.

А з палаткі Васіль вылез.

-- Антон, мне таксама не сядзіцца.

--  Там, -- тыцнуў я пальцам, -- пясок, як жывы, варушыўся.

Васіль прыкрыў рабром далоні вочы.

-- Дзе?

-- Вунь там.

-- Мыш у пяску сядзіць. Трэба праверыць.

Я ступіў наперад, каб не пусціць Васіля.

--  Хіба ў пустыні ёсць мышы?

-- Зараз даведаемся!..

-- Не лезь, куды не просяць, Васілёк!

Васіль адштурхнуў мяне і на ўвесь цыркуль туды, дзе варушыўся пясок.

-- Вярніся! – яшчэ раз паспрабаваў спыніць сябра.

-- Я словы на вецер не кідаю, -- пахваліўся Васіль.

-- Будзь асцярожны, -- параіў я.

А Васілю і мора па калена.

-- Не вучы вучонага.

Няспешна, быццам у сябе на агародзе, Васіль пачаў разграбаць пясок наском чаравіка. Мне здалося, што там, у пяску, зноў нешта заварушылася.

-- Васіль, пясок зноў варушыцца!

-- Мыш у пяску варушыцца, – паправіў мяне Васіль і, стараючыся, грабянуў наском чаравіка, як плугам.

-- А-а-а!.. – на ўвесь голас закрычаў я.

-- А-а-а!.. – як сірэна, падхапіў Васіль.

З пяску вылазіла тоўстая, як кішка, паласатая змяя.

Васіля як ветрам здзьмула. Адным духам да мяне. Нейкую секунду пастаяў, знерухомеўшы, а потым як часане! Як кажуць, куды вочы глядзяць.

Добра, што я не разгубіўся. Дагнаў сябра і ўчапіўся за кашулю.

-- Стой!

Васіль павярнуўся да мяне і застыў слупам, як некалькі секунд назад.

-- Змяя цябе не ўкусіла? – запытаўся я.

А Васіль лыпае на мяне вачыма і рот адкрывае і закрывае. Маўчыць, быццам язык праглынуў.

На шчасце, Піліп Макаравіч і Сакс выскачылі з палаткі.

-- Што з  табою, хлопчык? – схапіў Васіля за плечы Піліп Макаравіч.

А Сакс мяне схапіў і трасе.

-- Што з вамі здарылася?

Я, як і Васіль, таксама быццам язык праглынуў. Не чакаў, што Сакс схопіць знянацку.

Нарэшце крыху ачомаўся і паказаў рукою.

-- Там змяя!

-- Змяя? – не паверыў Сакс.

-- Змяя, змяя! – замахаў я галавою. – Паласатая, тоўстая, як кішка. Яна Васіля альбо ўкусіла, альбо не паспела ўкусіць.

-- Стой і не варушыся, -- папярэдзіў мяне Сакс і з аглядкаю накіраваўся туды, дзе Васіль нядаўна старанна разграбаў пясок.

-- Ох! – цяжка, як стары, уздыхнуў я.

Крыху пастаяўшы, Сакс наблізіўся да Васіля і загадаў:

-- Падымі калашыну.

Васіль асцярожна, двума пальцамі, падняў калашыну. Сакс нагнуўся, зірнуў на Васілёву нагу і прагаварыў:

-- Не ўкусіў.

Я са здзіўленнем паглядзеў на легіянера. У пяску была змяя. Трэба казаць: не ўкусіла. Ужываць дзеяслоў у жаночым родзе. А ён у мужчынскім яго паставіў: не ўкусіў. Быццам у пяску мядзведзь ляжаў, грэўся.

-- Дык што там было? -- запытаўся Піліп Макаравіч.

-- Пясчаны ўдаўчык, -- адказаў Сакс.

Удаўчык… Значыць, не проста змяя, а ўдаў у пяску ляжаў. Удаўчыкам, ласкава называе яго Сакс. Прыляцелі дык прыляцелі!.. Пад нагамі ўдаўчыкі поўзаюць, спяць, адпачываюць.

Я падняў адну нагу, потым другую, як бы маршыруючы.

-- У мяне аж падэшвы ад страху пякуць, -- прызнаўся.

-- Пясчаны ўдаўчык даўно схаваўся. Ён сам вас спалохаўся, -- адзначыў Сакс.

А Піліп Макаравіч неспадзявана заявіў:

-- Ніякага ўдаўчыка не было!

-- Як не было? – вырвалася ў мяне.

-- Не было. Вось і ўсё.

-- Я яго на свае вочы бачыў, -- кажу.

-- І я ўдаўчыка бачыў. Ён поўз, выгінаўся, -- падаў голас Васіль.

-- Здалося вам, хлопцы. Гэта міраж, -- вырашыў правесці пад нашай размовай тлустую рыску Піліп Макаравіч.

Міраж!.. Канешне, бываюць міражы ў пустыні, у Антарктыдзе, дзе цэлы год холадна. Аднаго разу я чытаў, што вучонаму, які працаваў у Антарктыдзе, здалося, быццам угору падняўся цягач. Затым яшчэ адзін з’явіўся. Абман зроку, міраж. А ў пустынях як бывае? Ідзе чалавек па пустыні знясілены без яды, без вады. Раптам вялікае возера паўстае перад ім, уяўляецца яму. Праз нейкі час прападае яно, знікае, як вецер у прасторы. Так адбываецца таму, што пад уздзеяннем высокіх тэмператур паветра падзяляецца на некалькі слаёў.

Няўжо і нам падобнае здалося, уявілася? Няўжо не было паласатага ўдаўчыка?..

-- Піліп Макаравіч, удаўчык варушыўся ў пяску. І Сакс гэта пацвердзіў, сказаў, што схаваўся, уцёк, -- выказаўся я.

Сакс зірнуў на Піліпа Макаравіча і хуценька прагаварыў:

-- Мне таксама здалося. Міраж!

-- Калі мне яшчэ раз так здасца, то ўсе зубы павылятюць, ніводнага не застанецца, -- прагаварыў Васіль.

-- Чаму? – пацікавіўся Піліп Макаравіч.

-- Як на вялікім марозе, яны ў мяне ляскацелі… Піліп Макаравіч, цяпер я тут буду стаяць. Ніхто ніколі мяне з месца не скране, як вашага Мураша пасля загаду: “Стой. Не варушыся”.

-- Хочаш пакамандаваць Мурашом? – усміхнуўся Піліп Макаравіч.

-- Яшчэ як хачу! – загарэліся вочы ў Васіля.

Піліп Макаравіч дастаў з рукзака свой незвычайны міні-кампютэр і працягнуў Васілю.

-- Бяры. Камандуй.

Васіль схапіў Мураша і аж засмяяўся.

-- На кнопку націсні, -- параіў Піліп Макаравіч.

Васіль націснуў на кнопку, якая выдзялялася на спіне Мураша.

-- Цяпер паднясі да рота і што-небудзь скажы. Няхай Мураш запомніць твой голас.

Васіль паднёс Мураша да рота і прагаварыў:

-- Я не баюся! Я нічога не баюся!

-- Хопіць, Васілёк. Мураш ужо запомніў твой голас. Апсукай на пясок і камандуй, -- сказаў Піліп Макаравіч.

-- Мураш не зарыецца ў пясок? – занепакоіўся Васіль.

-- -- Не зарыецца!

-- Уперад! – скамандаваў мой сябар.

Мураш імкліва пабег уперад, пакідаючы на пяску слядкі.

-- Кругом!

Мураш павярнуўся і што ёсць сілы да Васіля.

-- Ура! – запляскаў у далоні Васіль.

А міні-кампютэр да яго бяжыць. Усё бліжэй, бліжэй. Магчыма, зараз накінецца, пачне казытаць. Тады ў Васіля сапраўды зубы павылятаюць.

-- Налева! – даў новую каманду Васіль.

Мураш паслухмяна павярнуўся і пабег налева. А Васіль аж свеціцца ад шчасця. Як на свет нарадзіўся. Упершыню пазайздросціў я яму. А вы хіба не пазайздросцілі б? Ён разумным Мурашом камандуе, а я толькі назіраю! Не падумаў, не сказаў Піліпу Макаравічу, што і ў мяне, калі з месца скрануся, са страху зубы павылятаюць.

Радуецца Васіль, камандуе:  то направа, то налева, то назад, то ўперад бегае па пяску Мураш.

Я падышоў да Васіля.

-- Мне Мурашом можна пакамандаваць?

-- Знюхаў кот каўбасу! – нахмурыўся Васіль.

-- Дзве – тры хвілінкі пакамандую, не болей!

-- Яшчэ сам не накамандаваўся, -- заявіў Васіль.

Я падбег да Піліпа Макаравіча і шырока разявіў рот.

-- Га-га-га, га-га-га, га-га-га… -- як гусак, прагагатаў.

Хацеў сказаць так: “Піліп Макаравіч, у мяне зубы ляскацелі. Адзін ужо вылецеў!” Ды з шырока разяўленым ротам шмат не нагаворыш.

-- Хлопчык, што з табою? – здзівіўся Піліп Макаравіч.

-- Антон, хадзі сюды, -- паклікаў Васіль. – Крыху пакамандуеш.

Забыўшыся пра ўсё на свеце, я падбег да Васіля. Калі б аж сем удаўчыкаў раптам з пяску вылезлі, то не стаў бы ўцякаць, пераскочыў бы цераз іх.

-- Сеанс  закончаны, -- прамовіў Васіль.

Мураш спыніўся, як добра абучаны конь. Я ўзяў яго ў руку. Які ён цёплы! Як нагрэты сонцам! Нібы жывы.

-- Камандуй! – нецярпіцца Васілю.

Я націснуў на кнопку, паднёс Мураша да рота і прагаварыў:

-- Добранькі Мураш, ні мяне, ні Васіля ніколі не казычы, слухайся, як братоў старэйшых!

-- Хопіць балбатаць. На пясок апусці! – выпаліў Васіль.

Я апусціў Мураша на пясок і сказаў:

-- Уперад!

Запомніў Мураш мой голас. Уперад пабег.

-- Направа!

І направа бяжыць, стараецца, хутка-хутка лапкамі перабірае!

-- Налева!

Павярнуўся, паімчаўся налева.

-- Антон, -- занепакоіўся Піліп Макаравіч, -- так мы і за тыдзень да гліняных гор не дабярэмся!

-- Сеанс закончаны, -- уздыхнуўшы, прамовіў я.

Васіль узяў Мураша і прытуліў да грудзей.

-- Піліп Макаравіч, няхай Мураш у мяне пабудзе.

Хітранькі мой сябар. І на гэты раз мяне апярэдзіў, зноў з носам застануся.

Што скажа яму Піліп Макаравіч?

-- Не згубіш, Васілёк?

-- Не згублю, -- запэўніў Васіль. – У мяне кішэня вялікая. Пяць такіх Мурашоў у ёй памесціцца.

Хвалько мой сябар! Пяць Мурашоў нізашто ў яго кішэні не памесціцца. У мяне не меншая, а пяць, каб і вельмі хацеў туды пакласці, не ўлезла б.

-- Не згубі, беражы яго, -- сказаў Васілю Піліп Макаравіч.

-- З Мурашом мне нішто не страшна, -- як мак, расцвіў Васіль. – Я цяпер на голым пяску пераначую, калі прыйдзецца.

-- Калі прыйдзецца, пераначуем у палатцы, -- прамовіў Піліп Макаравіч. – А Мурашу загадаем, каб вакол палаткі бегаў і вартаваў.

-- Як сабака, ён будзе вартаваць? – не паверыў я.

-- Нікога і блізка не падпусціць.

-- А не стоміцца, бегаючы цэлую ноч?

-- Гэта ж супер-камп’ютэр, -- сказаў Піліп Макаравіч.

-- А-а-а… -- працягла прамовіў я.

Васіль падмаргнуў мне і схаваў Мураша ў кішэню.

Горы

Гліняныя горы, пра якія расказваў Сакс, мы ўбачылі яшчэ здалёку. Высока ўздымаліся рознакаляровыя вяршыні: чырвоныя, блакітныя, белыя, карычневыя, ружовыя. Рознага колеру гліна – рознага колеру вяршыні.

-- Казка! – усклікнуў Васіль.

-- Млосна ад гэтай казкі, -- цяжка ўздыхнуў Сакс.

-- У Сакса, як сказала б наша настаўніца малявання, няма пачуцця прыгожага, -- шапнуў я Васілю.

-- Пажывём – пабачым, – па-вучонаму прагаварыў Васіль.

Пяскі засталіся ззаду. Мы ступілі на цвёрдую, як косць, гліну. Паглядзелі б вы на гэты гліняны ток, які цягнуўся да самых гор! Здавалася, хтосьці магутны з неба пырснуў на паверхню гліны, перад гэтым змяшаўшы розныя фарбы: сінія, блакітныя, белыя, чырвоныя, ружовыя, карычневыя.

Што яшчэ здзівіла нас? Гліняны ток, нібы паркет, быў падзелены на кавалачкі рознай формы. Праўда, паркет звычайна робяць з роўных плітак аднолькавай, правільнай формы. Тут жа быццам хто абы-як, для смеху, парэзаў вялікімі нажамі.

-- Хоць танцуй! – тупнуў я нагою.

-- З балончыкам за плячыма не вельмі патанцуеш, -- заўважыў Васіль.

Сапраўды, не патанцуеш. Надакучыў мне гэты балончык! Горш, чым муляк на назе. Быццам скула.

-- Чаму тут гэтулькі гліны назбіралася? – пацікавіўся я ў Піліпа Макаравіча.

-- З гор дажджы яе змылі, -- растлумачыў наш вучоны.

-- А чаму яна на кавалачкі падзелена? – уступіў у размову Васіль.

-- Мокрая гліна высахла і пад сонцам патрэскалася. Сонца лепіць форму як прыходзіцца.

-- Гэтыя пліткі моцна трымаюцца? Іх можна прыпадняць?

-- Думаю, што можна, -- сказаў Піліп Макаравіч.

-- Хочаш узяць адну на памяць? – запытаўся я ў Васіля.

-- У нас такіх няма! – адказаў Васіль.

Я моўчкі пакруціў галавою. Мой сябар зараз пачне варочаць пліткі, разбіраць гліняны ток. Узбрыло ж яму ў галаву! Кроў з носа – а зробіць, паставіць на сваім. Скажа, што дапытлівасць мацней, чым страх. Нядаўна ад удаўчыка ўцякаў без аглядкі. Мала яму гэтага.

-- Хадзем, Васілёк, -- паклікаў Піліп Макаравіч.

-- У мяне шнурок развязаўся, -- знайшоў адгаворку Васіль. – Вы ідзіце. Я вас даганю.

Я адразу змікіціў, што мой сябар хлусіць. Вунь які наструнены, увесь аж трымціць. Так хочацца яму гліняны ток разабраць!...

-- Васілёк, не паднімай пліткі. Невядома, што на свет высунецца, -- папярэдзіў я.

Васіль прыклаў да вуснаў палец.

-- Цішэй! Піліп Макаравіч пачуе.

-- Не паднімай.

-- Я асцярожна.

-- Хочаш, каб змяя выпаўзла?

Васілю і гора мала.

-- Уцячэм.

-- Зубы пачнуць ляскацець. Ніводнага не застанецца. Чым ежу будзеш перажоўваць?

-- Не заляскацяць. Цяпер я да ўсяго падрыхтаваўся.

-- Паднімай, калі такі цвердалобы! – са злосцю кінуў я.

Васіль нагнуўся і каля ног прыпадняў гліняную плітку. З-пад яе маланкай выскачыў… чорны муравей. Кінуўся ў адзін бок, у другі і імгненна схаваўся ў шчыліне.

-- Уцёк халера! – вылаяўся Васіль. – Хутка бегае.

-- Тут усе хутканогія, -- адзначыў я.

Васіль прыпадняў тую плітку, пад якой схаваўся хутканогі муравей. Зноў паўтарылася, як і першы раз. Чорны муравей выскачыў, кінуўся ў адзін бок, у другі і імгненна схаваўся.

-- Прычапіўся смаліцаю да беднага мураўя! Навошта ён табе? Няхай сядзіць пад глінай, калі яму так падабаецца. Ты яго зусім замучыш, ног не пацягне, -- выгаварыў я Васілю.

-- Няхай сядзіць, -- махнуў рукою мой сябар. – Яго не зловіш.

-- Чаму плітку на памяць не бярэш? – пажартаваў я.

-- Яна знізу ўся мокрая, -- сказаў Васіль.

Мы дагналі Піліпа Макаравіча і Сакса.

-- Пад глінянымі пліткамі толькі мураўі хаваюцца? – запытаўся я ў Сакса.

-- Усё-ткі праверылі! – прагаварыў Сакс. – Бядовыя вы хлопцы.

“Не бядовыя, а цікаўныя”, -- хацеў сказаць я, але Сакс зноў прагаварыў:

-- Пад пліткамі гліны мураўі-бегункі ратуюцца ад спёкі. Там могуць быць і павучкі, і жукі, і кляшчы-гіяломы.

Я аж рот адкрыў, пачуўшы пра кляшчоў.

-- Кляшчы-гіяломы вялікія, страшныя?

-- Яны даволі-такі хутка бегаюць на сваіх доўгіх паўсагнутых нагах, але на чалавека рэдка нападаюць.

Усё-ткі нападаюць, хоць і рэдка. Пашанцавала Васілю. Калі б клешч-гіялом сядзеў пад тымі пліткамі, якія ён паднімаў, то, магло б быць, упіўся б яму ў руку. Гэтага кляшча мне прыйшлося б даставаць. А ён, чаго добрага, на маю руку пераскочыў бы. Выходзіць, не толькі Васілю, але і мне пашанцавала.

Прыгожыя пліткі!.. І мураўі, і павукі, і кляшчы-крывасмокі пад імі. У нас лепей. Лёг на траву і слухай, як конікі стракочуць. А па небе хмаркі плывуць, адна адну даганяюць…

-- Вось і горы! -- перапыніў мае думкі Сакс.—Дабраліся!

Так, побач горы, незнёмыя, незвычайныя. Чырвоныя, карычневыя, белыя, ружовыя, блакітныя – вачэй не адарваць. Вакол ляжаць рознакаляровыя каменьчыкі.

Я падняў адзін каменьчык, пакруціў у руцэ. Блішчыць, пераліваецца на сонцы. Каштоўны, няйначай.

-- Піліп Макаравіч, я каштоўны камень знайшоў, -- пахваліўся.

-- Гэта звычайны крышталік гіпсу, -- расчараваў мяне Піліп Макаравіч.

Я торкнуў пальцам у адзін бок, у другі.

-- А там? А там?

-- І там крышталікі гіпсу. Ёсць крэмній, кварц.

-- Няўжо тут няма ніводнага каштоўнага каменя? -- не паверылася мне.

-- Калі добра пашукаеш, то, магчыма, знойдзеш.

Канешне, знайду. За каштоўны камень, калі вернемся дамоў, музычныя калонкі куплю. У хаце буду сядзець і музыку слухаць. Прыйдуць аднавяскоўцы ў хату, папросяць: “Раскажы нам, Антон, пра планету Сіз”. А я ім у адказ: “Не чуеце? Музыку слухаю”. І мама скажа: “Чалавек адпачывае, стаміўся. Не бачыце?”

Мама… Што яна цяпер робіць? На днях з татам збіралася на балота ехаць, сена грабці. Напэўна, ужо грабуць. Пра мяне зусім забыліся.

На мае вочы набеглі слёзы. Ці то ад таго, што сам сябе пашкадаваў, ці то ад таго, што ў гэты момант захацелася перанесціся на Зямлю, у сваю вёску. Успомнілася, як сказаў Сакс: “Млосна ад гэтай казкі”.

-- Антон, -- таргануў мяне за руку Васіль, -- вунь вежа стаіць!

І праўда, непадалёку ад нас стаяла круглая, з прыгожымі зубчыкамі вежа. На вежы было пустое, разбуранае гняздо.

-- Васілёк, бачыш, як галінкі гнязда ўніз звісаюць? Птушкі даўно там не жывуць, -- адзначыў я.

-- Гэтая вежа гліняная. Яе стварылі сонца, вецер, дождж, -- паведаміў мне Васіль.

-- Пуста тут, -- сказаў я.

Васіль абняў мяне за плечы.

-- Не бядуй. Хутка дамоў вернемся.

Я паглядзеў угару. Па небе плылі, спяшаліся хмаркі…

Вожык-вушасцік

Неўзабаве мы ўбачылі цясніну. Быццам шырокая дарога, яна вяла кудысьці ўперад. Паабапал – высокія горы, мноствам праменьчыкаў блішчаць крышталікі гіпсу, дзе-нідзе над самай цяснінай навісаюць гліняныя скалы.

-- Цяпер па цясніне пойдзем? – запытаўся я ў Сакса.

-- Цясніна нас да самага горада выведзе, -- адказаў легіянер.

Я паказаў на гліняную скалу, якая навісла над цяснінай.

-- Не абваліцца, калі будзем ісці?

-- Не абваліцца, -- супакоіў мяне Сакс. – У гарах абвалы бываюць у дажджлівае надвор’е.

У цясніне, што ўзрадавала мяне, не так бязлітасна смаліла сонца. Але шчымела на душы, калі прыходзілася рухацца пад глінянаю скалою. Непрыемна становіцца, калі бачыш, што цэлая гара навісае над табою.

-- Няўжо ў гэтых гарах няма ніводнага кусціка? – не паверылася мне.

-- Няма, -- коратка адказаў Сакс.

-- Вось каб бярозку тут пасадзіць! – выказаў я сваё жаданне.

-- Тут некалі раслі бярозы, -- прамовіў Сакс.

Раслі… Рознакаляровыя горы і беластволыя бярозкі… Такое ні на адным малюнку не бачыў. Мабыць, людна было тут. Як у казку, людзі сюды прыходзілі.

-- Антон, чаго задумаўся? – крануў мяне за плячо Піліп Макаравіч.

-- У гарах бярозкі раслі, -- сказаў я. – Без балончыкаў за плячыма людзі адпачывалі, радаваліся. Шчаслівыя былі.

-- Пра бярозку ўспомніў?

-- Піліп Макаравіч, чаму так выходзіць? Жылі мы з Васілём на Зямлі, можна сказаць, сярод бярозак. Ды неяк не заўважалі іх. А цяпер хоць адным вокам, хоць праз шчылінку на бярозку хочацца глянуць.

-- Мне дык суніц хочацца, -- прызнаўся Васіль.

-- Тых суніц, якія пад бярозкамі растуць? – усміхнуўся Піліп Макаравіч.

-- Можна і тых. Вось каб цэлы збан назбіраць! А потым сесці пад бярозкаю, спінаю прытуліцца да яе і есці не спяшаючыся. Яны так пахнуць!

Але, пахнуць. І кветкі пахнуць, і нават кволыя былінкі, лісты дрэў.

А ці пахне ліст дрэва? Зусім не памятаю. А вы памятаеце, ці пахне ліст дрэва? Напрыклад, ліст бярозкі, асінкі.

-- Піліп Макаравіч, -- далучыўся да нашай размовы Васіль, -- многія ўвесну падсякаюць бярозку, каб сок спусціць. А я не падсякаю. Я інакш раблю. Расказаць?

-- Раскажы. Люблю вынаходнікаў.

Пачуўшы гэткую пахвалу, Васіль, напэўна, аж падрос.

-- Зрэзваю невялікую галінку і прывязваю слоік. Сок з галінкі цячэ паціхеньку. За ноч цэлы слоік нацякае. І сок на стале ёсць, і бярозцы не шкодзіць.

-- Малайчына, -- пахваліў Васіля Піліп Макаравіч.

Яго пахваліў. А я хіба лыкам шыты? І мне трэба неяк вызначыцца. Што ж зрабіць, каб заслужыць ягоную пахвалу? Праз галаву кульнуцца? Але ж тут шыю можна зламаць. Дый балончык за плячыма. Так грукне па патыліцы, што болей ніколі не захочаш куляцца.

Я зірнуў угор. На глінянай скале, якая навісла над цяснінай, на самым відавоку ляжалі два незвычайныя каменьчыкі. Як дзівосныя нябесныя зорачкі, яны свяціліся. “Гэтыя каменьчыкі не абы-якія, каштоўныя!” – працяло здагадкаю.

Зараз вазьму, дастану. Адзін сабе пакіну, музычныя калонкі за яго куплю, а другі Піліпу Макаравічу аддам. Падатру нос Васілю.

Рэзка павярнуўшыся, я пакарабкаўся на гліняную скалу.

-- Куды ты? Шалёная муха ўкусіла за вуха? – крыкнуў Васіль.

Быццам альпініст, карабкаюся, не зважаючы на крык. Вось выступ, падобны да рагатага казла (пастараліся сонца, вецер і дождж, зрабілі). Зараз міну яго. Там, за выступам, жаданыя каменьчыкі.

-- Антон! – зноў крыкнуў Васіль.

Ухапіўшыся рукою за край выступа, я падцягнуўся, стаў на ўвесь рост, падняў руку і гукнуў на ўсю моц:

-- О-го-го-о-о…

“Го-го-го-го…” – смехам панеслася рэха.

Я гукнуў яшчэ некалькі разоў запар, каб рэха рэха дагнала:

-- Ого-го, о-го-го…

Я быў на сёмым небе ад радасці. Мне здавалася, што стаю не на трохметровай глінянай скале, а на самай высокай вяршыні свету. Маю душу перапаўняла шчасцем. Шчасце так і рвалася з душы.

-- О-о-о-о…

“О-о-о-о…” – паімчалася рэха, разносячы маё шчасце па гарах. Чаму перапаўняла шчасцем? Гэтага і сама не ведаў. Бываюць у чалавека шчаслівыя хвілі. Шкада, што прыходзяць рэдка…

-- Антон, злазь, не галёкай! Дам прачуханца!  -- патрос кулаком Васіль.

Я падняў каменьчыкі-зорачкі, сціснуў у руцэ і, моцна ўпіраючыся нагамі, стаў спускацца ўніз.

За выступам гліны, падобным да рагатага казла, штосьці сыкнула.

Я натапырыў вушы, прыслухоўваючыся. Не сціхае, бесперапынна сыкае і фыркае нябачная істота. Мабыць, змяя.

Каму здалося, а мне збылося. Накінецца на мяне, калі набліжуся.

Магчыма, спала, скруціўшыся ў клубок. Разбудзіў, загарлапаніўшы. На беднага Макара ўсе шышкі сыплюцца. Дагарлапаніўся…

-- Злазь! – крыкнуў Васіль.

-- Не магу.

-- Ногі адняліся?

-- Хутка аднімуцца.

-- Перастань жартаваць, Антон!

-- Васілёк, я не спушчуся.

Канешне, хацеў сказаць: “Я не магу спусціцца”. А выйшла так, быццам заявіў, што знарок не жадаю спускацца з гары, быццам вырашыў назаўжды застацца тут.

У Васіля, калі пачуў маё “не спушчуся”, напэўна, вочы на лоб палезлі.

-- Зараз я да цябе дабяруся! Я цябе спушчу! – з пагрозай прагаварыў ён.

Васіль збіраецца лезці да мяне! А за выступам змяя ляжыць, чакае… І навошта я за гэтымі каменьчыкамі палез?

-- Васіль, не лезь! Там змяя.

-- Дзе?

-- За рагатым казлом.

-- За якім рагатым казлом?

-- Вунь за тым кавалкам гліны.

Мы з Васілём, відаць, яшчэ доўга вялі б такі дыялог, калі б не Сакс. Адным махам ён ускочыў на скалу і, штосьці падняўшы каля “рагатага казла”, прытуліў да грудзей. Няўжо змяю? Няўжо не баіцца яе?

“Ён, мабыць, змеялоў”, -- пранеслася ў маёй галаве.

Я адступіў назад.

-- Сакс, вы злавілі змяю?

Сакс нечакана для мяне весела засмяяўся.

-- Вожыка!

-- Сапраўднага вожыка?

-- Сапраўднага. Ён цябе напалохаў. Спускайся ўніз, не бойся.

У мяне як гара з плячэй звалілася. Можна сказаць, на крылах уніз спусціўся ўслед за Саксам.

Сакс не падмануў. Ён трымаў невялікага, падобнага на клубочак вожыка.

-- Калючы! Ой які ты калючы! – стараўся пагладзіць вожыка Васіль.

-- Калючы, бо вожык, -- сказаў Піліп Макаравіч.

Сакс апусціў вожыка на гліняны ток. Вожык фыркнуў. А Сакс усміхнуўся. Упершыню убачыў я на ягоным твары шчаслівую ўсмешку.

-- Гляньце! У яго вушы! Вожык з вушамі! – усклікнуў Васіль.

І праўда, у маленькага вожыка былі вушы. Мне нават не паверылася, што гэта вожык.

-- Хіба бываюць вожыкі з вушамі? – прамовіў я.

-- Гэта вожык-вушасцік. Ёсць такія ў пустыні. Вожык-вушасцік хутка прывыкае да чалавека, давярае яму, -- паведаміў Піліп Макаравіч.

Васіль крануў вожыка за вуха. А ён як фыркне!

-- Вось як давярае! – адхапіўшы руку, прагаварыў Васіль.

-- Фыркнуў бы і ты, калі б за вуха схапілі, -- кажу Васілю.

-- Я не фыркнуў бы. Я не вожык. Я не ўмею фыркаць, -- прамовіў мой сябар і, прысеўшы, паклікаў вожыка як сабачку: -- Да мяне бяжы, вушасцік!

Хочаце верце, а хочаце не: вожык падбег да Васіля, затупацеўшы лапкамі.

-- Прыбег! – узрадаваўся Васіль.

-- Разумны! – не стрымаўся, пахваліў вожыка Васіль Макаравіч.

-- Давайце з сабою яго возьмем, -- прапанаваў я.

-- Няхай у гарах бегае, -- сказаў Сакс. – У горадзе Карп у клетку яго пасадзіць.

-- Чаму? – здзівіўся Васіль.

-- Карп хоча, каб на волі жылі толькі мухі, павукі, мурашкі і змеі. А ўсё астатняе…

Сакс махнуў рукою.

Усё астатняе валадар Карп, відаць, знішчыў. На планеце Сіз толькі гэты вушасцік цудам застаўся жыць.

Я зразумеў, чаму Сакс шчасліва ўсміхаўся.

Абвал

Мы з Васілём яшчэ доўга тапталіся б каля вожыка-вушасціка, але Піліп Макаравіч сказаў:

-- Вожык не забаўка, не цацка, якую ў магазіне купілі. Яго ў горы трэба адпусціць.

-- Валадар Карп у гарах яго не зловіць? – задаў пытанне Васіль.

Сакс цяжка ўздыхнуў.

-- Карп выдаў спецыяльны Указ: “Змеяў, мух, павукоў і мурашак пальцам не кранаць. Усё астатняе альбо ў клетку саджаць, альбо пад корань знішчаць”. Раней легіянеры па гарах лазілі, палявалі. Цяпер супакоіліся. Карпу данеслі, што ні звера, ні птушкі не засталося. Якіх знішчылі, якія самі загінулі, прапалі. Памыліліся даносчыкі. Вожык-вушасцік застаўся. Калі б Карп даведаўся, то паляўнічых-легіянераў у горы паслаў бы.

У галаве не ўкладваецца. Легіянераў валадар паслаў бы толькі для таго, каб злавіць маленькага безаабароннага вожыка. Хіба ён вінаваты, што нарадзіўся вожыкам?

Канешне, і на нашай планеце ёсць паляўнічыя. Але ж яны вожыкаў не ловяць.

А ці лавілі б, калі б аддалі загад? Мабыць, знайшліся б старанныя. Хто ў нас на зайца не ласы? Увосень ой як бабахаюць са сваіх дубальтовак! Некаторыя, відаць, з двух ствалоў адразу. Аднаго разу, памятаю, дамоў ішоў. Раптам непадалёку: бах-ба-бах! Зразумела: паляўнічыя з’явіліся, у лесе свой парадак наводзяць, стараюцца. Снег яшчэ не выпаў, але зямлю добра скавала. Хвіліны не прайшло – бачу: заяц з хмызнячка ляціць. Прыбег на дарогу, прыўстаў на лапкі, азірнуўся і ў вёску паімчаўся. Уяўляеце? Не ў лес, а ў вёску панёсся. Ужо не спадзяецца, што лес уратуе яго. Хацеў прыпусціцца за гэтым зайцам, але адумаўся: “Яму, беднаму, і так дастаецца. Няхай бяжыць, няхай схаваецца ў чыім-небудзь агародзе”.

Неўзабаве з хмызнячка вылезлі расчырванелыя паляўнічыя. Спачатку адзін, а потым і другі. Дубальтоўкі напагатове трымаюць. Патранташы з патронамі і на поясе, і праз плячо вісяць, нібы стужкі, якія чапляюць лепшым па прафесіі. Спыніліся каля мяне і ласкава прывіталіся: “Добры дзень, хлопчык”. Я таксама культурна прывітаўся: “Добры дзень, дзядзькі паляўнічыя. Ці шмат зайцоў настралялі?” Адзін з іх запытаўся: “Хлопчык, тут заяц не прабягаў?” Так я табе і скажу! “Шэры ці белы?”—пачынаю здалёку. “Шэры. У яго вушы во такія вялікія! – дакрануўся да сваіх вушэй паляўнічы. – Калі скажаш, куды пабег, то стрэльнуць дам”. І другі ківае галавою: “Сам зарадзіш – сам і стрэльнеш”. Хацелася стрэльнуць, аж рукі свярбелі. Але ж зайца шкада. “Вунь у той лясок пабег”, -- паказаў я рукою. “Не хлусіш?” – не верыць паляўнічы. “Не хлушу, -- сказаў яму. – Шэры заяц з доўгімі вушамі вунь у той лясок пабег. Там ён вас чакае”. – “Так і чакае!” – прамовіў паляўнічы і паклікаў свайго таварыша: -- Пайшлі!” Пацягнуліся яны ў лясок. А я гляджу ім услед і радуюся. Добрую справу ў гэты дзень зрабіў: зайца выратаваў.

Думаю, што і вы не раз і не два назіралі, як  паляўнічыя за зайцамі бегаюць. Але ж яны, бывае, і кармушкі, і хаткі, і паднавесы робяць. Туды сена кладуць, зерне сыплюць. А тут? За пошнім вожыкам палююць.

-- Чаму Карп узненавідзеў птушак і звяроў? – запытаўся я ў Сакса.

-- Яны людзям радасць прыносяць. А яму не падабаецца, калі людзі радуюцца.

Не падабаецца, людская радасць радасці яму не прыносіць. Відаць, зубамі скрыгіча, калі на твары чалавека ўсмешку заўважыць. Які ж чарвяк яго грызе, точыць?

-- Нашага вожыка Карп не зловіць, -- прамовіў Васіль. – Ён хітры. І ад Карпа, і ад усіх ягоных легіянераў схаваецца.

-- Схаваецца, не дасца ім у рукі, -- сказаў Сакс і, узяўшы вожыка, пусціў яго на схіл. – Бяжы, вушасцік. Не паказвайся на вочы Карпу.

Вожык, так мне здалося, зірнуў на нас, чмыхнуў, быццам сказаў “да пабачэння”, і спрытна палез угору.

Мы стаялі  і глядзелі, пакуль ён не схаваўся за гліняным выступам, падобным да рагатага казла. Цёпла і крыху шчымліва было ў мяне на душы.

-- Трэба ісці, -- сказаў Піліп Макаравіч.

Мы пайшлі далей. Тая ж цясніна, тыя ж колеры паабапал яе: белыя, жоўтыя, блакітныя, ружовыя, карычневыя, чырвоныя. Цяпер чамусьці не вабілі, як тады, калі ўпершыню ўбачыў іх. Прыгожа? Канешне, прыгожа. Але нейкая каменная гэтая прыгажосць.

Я ўспомніў, што ў руцэ трымаю каменьчыкі, падобныя на маленькія зорачкі. Зусім забыўся пра іх. Так лез, так стараўся, набраўся гэтулькі страху і забыўся!

Расшчаміўшы пальцы, зірнуў на каменьчыкі і паклікаў:

-- Піліп Макаравіч, пачакайце!

Наш вучоны спыніўся. Я працягнуў яму каменьчык-зорачку.

-- Гэта вам. Вазьміце.

Піліп Макаравіч узяў каменьчык і падзякаваў:

-- Дзякую, Антон.

А я нечакана для самога сябе працягнуў другі каменьчык Саксу.

-- Вазьміце!

-- Мне даеш?

-- Вам!

Сакс узяў каменьчык і пакруціў яго, трымаючы пальцамі.

-- Прыгожы!

Значыць, падабаюцца і Саксу, і Піліпу Макаравічу. Прыемна, добра ім. І мне прыемна, добра. А музычныя калонкі куплю. Калі дамоў вернемся, у нашу аграфірму на працу буду хадзіць і зараблю грошай.

-- Антон, -- звярнуўся да мяне Піліп Макаравіч, -- пашанцавала табе: прыгожыя крышталікі гіпсу знайшоў.

-- Гэтыя каменьчыкі не каштоўныя? – усклікнуў я і паглядзеў на Сакса.

Сакс пакруціў галавою.

-- Не!

Я апусціў галаву і прагаварыў:

-- Вы выкінеце іх?

Піліп Макаравіч падкінуў каменьчык на далоні.

-- Возьмем як талісман. На шчасце. Так, Сакс?

-- Думаю, што яны прыбавяць нам сілы. Разам з імі мы пераможам валадара Карпа, -- -- прагаварыў Сакс.

-- Абавязкова пераможам! – тупнуў нагою Васіль. – Паставім яму мазгі на месца.

-- Справімся! Не быць казе на возе, -- падхапіў я і, апярэдзіўшы Піліпа Макаравіча, Сакса і Васіля, шпарка пакрочыў па цясніне. Хутчэй! Да горада трэба дабрацца хутчэй!

Цясніна паварочвала налева. Хутчэй, хутчэй…

Мінуўшы паваротку, я спыніўся як аслупянелы. Не горад, а высокую гліняную сцяну ўбачыў перад сабою.

-- Абвал! – пачуўся за спіною вокліч Сакса.

Мураш выручае

Сцяна, гладкая, быццам адпаліраваная, строма ўзнімалася ўгору. А паабапал горы. Здаецца, каля самага паднябесся іх рознакаляровыя вяршыні.

-- Як тут гэтая сцяна ўтварылася? – прагаварыў Васіль.

-- Кавалак ад гары адарваўся і абваліўся, у цясніну ўпаў, -- растлумачыў Сакс.

-- Гладкая, быццам адпаліраваная, -- заўважыў Васіль.

-- Дажджамі адпаліраваная, -- адзначыў Сакс. – Даўно тут не быў, не ведаў, што дарогу перакрыла.

Васіль зірнуў на Сакса, потым на Піліпа Макаравіча.

-- Што будзем рабіць?

-- Можна вярнуцца, -- уздыхнуў Піліп Макаравіч.

Куды вярнуцца? У тыя пяскі? Так бег, так спяшаўся!.. Думаў, што горад убачу, што вырвемся з цясніны. Не так выходзіць, як хочацца…

Горад клікаў мяне, як жывы. Хацелася хутчэй дапамагчы абяздоленым людзям планеты Сіз  і вярнуцца дамоў. Ды не ведаў я, што на долю кожнага з нас выпадзе столькі выпрабаванняў, якіх хапіла б на цэлае жыццё. Калі б ведаў, то, мабыць, не спяшаўся б. Сеў бы, пасядзеў бы, пакумекаў. Як кажуць? Паспееш з козамі на торг. А цяпер мне не сядзелася. Я рваўся ўперад.

-- Сакс, няўжо нас затрымае гэтая сцяна?

Легіянер паглядзеў на мяне, як на немаўля.

-- А што зробіш? Молатам яе разаб’еш? Яна не шкляная. Дый молата ў нас няма.

-- Сцяна гліняная. У ёй танельчык можна прарыць. Навылёт! – ускікнуў я.

-- Рыдлёўка ў цябе ў кішэні ляжыць? – азваўся Васіль.

-- Без рыдлёўкі абыдземся. Рукамі будзем капаць. Гліна ж не каменная, падатлівая.

-- Хочаш зрабіць тунель, як у метро? Паспрабуй, -- падахвоціў мяне Васіль.

-- Прарыем! Камар носа не падточыць. Крот маленькі, а вунь якія вялікія тунелі пракладвае!

Я драпануў пазногцем, але нават знаку на сцяне не пакінуў. Не чакаў, што сцяна як жалезная.

-- Чаго стаіш? Сеў макам?.. Крот-метрабудаўнік! – зарагатаў Васіль.

Ох і хацелася мне даць яму поўху! Гэтак абазваць! Але ж не палезеш біцца, прыляцеўшы на чужую планету. Што заставалася зрабіць? Павярнуцца і пайсці? Няхай смяецца Васіль? Не. Адступаць не хацелася.

-- Давайце піраміду зробім, -- прапанаваў я.

-- Якую? – запытаўся Васіль.

-- Станем адзін на аднаго. Вось і выйдзе піраміда.

-- Адзін аднаму на галаву станем?

-- Не на галаву, а на плечы, як акрабаты становяцца, як артысты ў цырку.

-- Унізе ты станеш, а мы ўсе на цябе?

-- Спачатку стане Сакс, на Сакса Піліп Макаравіч, на Піліпа Макаравіча ты, а я на цябе. Такім чынам дастанем да самага верху сцяны.

-- Без лесвіцы ты на мяне не залезеш, -- засмяяўся Васіль. – Дамоў па лесвіцу пабяжыш?

-- Залезу. Не хвалюйся.

-- Значыць, залезеш, да самага верху сцяны дастанеш. А потым што будзеш рабіць?

-- Праз сцяну пералезу.

-- Ты пералезеш, а мы тут застанемся?

І праўда, я пералезу на той бок, а Піліп Макаравіч, Сакс і Васіль на гэтым застануцца. Што ж адзін там буду рабіць? Як назад пералезу? Пабягу да валадара Карпа і папрашу: “Паночак, міленькі, перасадзі праз сцяну?” Ён так перасадзіць, што млосна стане.

-- Чаго стаіш? – не сунімаецца Васіль. – Камандуй. Піраміду будзем рабіць. На той бок сцяны палезеш.

-- Не разлічыў я, да канца не прадумаў. Дык трэба смяяцца? – папракнуў Васіля.

-- Больш не буду, -- паабяцаў Васіль. – Ты мяне так насмяшыў, што на тры дні хопіць. Як харчовага прэпарату, які вынайшаў Піліп Макаравіч.

Да мяне наблізіўся наш добры вучоны і на плячо паклаў руку.

-- Малайчына, Антон.

І ён з мяне смяецца! А я яму каменьчык-зорачку даў, не пашкадаваў.

-- Ты хацеў дапамагчы ўсім нам, ад душы стараўся, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Так трымаць!

Выходзіць, не смяецца з мяне Піліп Макаравіч. А я кепска падумаў пра яго. Не раз і не два так бывае. Чалавек хоча падтрымаць цябе, ад душы зычыць, а ты не верыш, не давяраеш яму.

-- Э-эх! – вырвалася недзе з глыбіні грудзей у Сакса. – Няма рады!  

-- Не адчайвайцеся, сябры! – звярнуўся да нас Піліп Макаравіч. – Ёсць адна ідэя. Тады прыйшла ў галаву, калі Антона слухаў. Ён мне цікавую ідэю падказаў.

Я паглядзеў на Васіля так, быццам выйграў у яго шахматны матч за званне чэмпіёна  свету.

-- Антон, не злуйся, -- ціха прагаварыў Васіль.

-- Піліп Макаравіч, якая цікавая ідэя прыйшла вам у галаву? – адвярнуўшыся ад Васіля, запытаўся я.

Карцела сказаць крыху па-іншаму: “Піліп Макаравіч, якую ідэю я падказаў вам?” Ды пасаромеўся.

-- Мураш нам дапаможа.

У Васіля, як пачуў гэткае, вочы на лоб палезлі.

-- Праз гэтую сцяну дапаможа пералезці?

-- Праз гэтую сцяну дапаможа пералезці, -- заявіў Піліп Макаравіч.

-- Няўжо ён нас перанясе?

-- Не перанясе, а перавязе, -- паправіў я Васіля.

-- Хлопцы, мы інакш зробім, -- прамовіў Піліп Макаравіч.

Я штурхнуў Васіля ў бок.

-- Мураша не згубіў?

Васіль выняў з кішэні Мураша і працягнуў Піліпу Макаравічу, прагаварыўшы:

-- Што вы задумалі зрабіць? Хутчэй расказвайце.

Піліп Макаравіч узяў Мураша і шчоўкнуў двума пальцамі, быццам чараўнік.

-- Дзівіся, Васіль!

-- Ужо дзіўлюся, -- паведаміў мой сябар.

Усміхнуўшыся, Піліп Макаравіч дастаў з рукзака тонкую шоўкавую вяроўчыну, разматаў яе, потым выняў з кішэні цюбік, падобны на той, у якім захоўваецца зубная паста, і узняў яго ўгору.

-- У гэтым цюбіку той клей, які трапіў на асінку. Да яе Сакс прыклеіўся. Памятаеце?

-- Гэты клей асаблівай трываласці? – вырашыў удакладніць Васіль.

-- Так, Васілёк.

Што ж збіраецца рабіць Піліп Макаравіч? Няўжо зноў Сакса прыклеіць? Глупства! Узбрыло ж у галаву! Вось каб Васілю гэтага клею на язык капнуць, то не пашкодзіла б.

-- Не здагадаліся, чаму я вяроўчыну і клей дастаў? – пацікавіўся ў нас вучоны-лесавод.

-- Пакуль не здагадаліся, -- за ўсіх адказаў Васіль.

Піліп Макаравіч капнуў кропельку клею Мурашу на спіну і падаў мне цюбік.

-- Патрымай, Антон.

Я паклаў цюбік у кішэню і зусім забыўся пра яго: у гэты час вачэй не зводзіў з Піліпа Макаравіча. Вельмі хацелася зразумець, што ён збіраецца рабіць.

Вы таксама не здагадаліся? Тады паслухайце, што было далей.

Адзін канец шоўкавай вяроўчыны Піліп Макаравіч прытуліў, яшчэ рукою прыціснуўшы, да кропелькі клею, якая была на спіне Мураша, затым даў Васілю другі канец вяроўчыны. Сам Мураша трымае, не адпускае.

-- Цягні, Васілёк, -- папрасіў.

Васіль тузануў вяроўчыну і ўсклікнуў:

-- Вяроўчына не адрываецца, трымаецца за Мураша!

-- Мацней пацягні.

Васіль пацягнуў мацней.

-- Усё роўна не адрываецца!

-- Мой клей яго трымае, -- паведаміў наш вучоны.

-- Добры клей вы прыдумалі! – сказаў Васіль.

Абвёўшы нас позіркам, Піліп Макаравіч паднёс Мураша да рота, націснуў на кнопачку і, праспяваўшы пра Яся і дзяўчыну, паставіў каля ног і прагаварыў:

-- Васілёк, адпусціш вяроўчыну, калі Мураш пабяжыць.

-- Ёсць! – па-вайсковаму адказаў Васіль.

-- Уперад, Мураш! – прамовіў Піліп Макаравіч.

Разумны міні-кампьютэр падбег да сцяны і стаў карабкацца наверх. Ускарабкаўся. Зараз пералезе, знікне з вачэй.

-- Кругом! Назад! – прагучаў у цішыні спакойны голас Піліпа Макаравіча.

Мураш павярнуўся і імкліва спусціўся ўніз.

-- Стой! Сеанс закончаны.

Мураш спыніўся.

Піліп Макаравіч узняў угору тры пальцы і адзначыў:

-- Тры секунды!

-- Вы хочаце, каб Мураш на той бок сцяны вяроўчыну перацягнуў? – здагадаўся Васіль. – Потым мы па вяроўчыне залезем на сцяну? Так?

-- Так, -- пацвердзіў Піліп Макаравіч. – Кумекаеш, Васілёк.

-- Цяпер вы правяралі…

-- За колькі секунд Мураш залезе на сцяну. Выйшла, што за тры. Значыць, за тры секнуды ён і на той бок сцяны спусціцца.

-- Ну і што? – паціснуў плячыма Васіль.

Як і ён, я таксама не мог узяць у толк, чаму Піліп Макаравіч правярае, за колькі секунд Мураш залезе на сцяну, а потым уніз спусціцца. Стаяў і лыпаў вачыма. За тры секунды залез… За тры секунды на той бок спусціцца. Хіба гэта мае якое-небудзь значэнне? А калі за пяць секунд залезе і за пяць спусціцца? Галоўнае для нас, што вяроўчыну перацягне. Можа, Піліп Макаравіч хоча, каб яго Мураш рэкорд устанавіў? Тады ён будзе не проста супер-міні-кампьютэр Мураш, а супер-міні-кампьютэр Мураш-рэкардсмен.

-- Не разумееце? – запытаўся Піліп Макаравіч.

-- Поўнае зацьменне ў галаве, -- паскардзіўся Васіль.

-- І ў маёй поўнае зацьменне, -- прызнаўся я.

-- Зараз прасвятлю вас, шаноўныя. Уважліва слухайце.

Мы, як гаворыцца, натапырылі вушы.

-- Правёўшы невялікі эксперымент, я даведаўся, што на той бок сцяны Мураш спусціцца за тры секунды. Праз тры секунды я аддам яму каманду: “Стой! Не варушыся”.

-- Без такой каманды немаведама куды Мураш запрэ вяроўчыну. Не будзе ні Мураша, ні вяроўчыны, -- усё-ткі скеміў Васіль.

-- Правільна. На голас Мураш рэагуе толькі ў радыусе ста метраў. А вось калі пачуе каманду “Стой. Не варушыся”, то будзе стаяць, пакуль не аддам новую: “Сеанс закончаны”.

-- Піліп  Макаравіч, калі сцяну будзем штурмаваць? – загарэўся Васіль.

-- Цяпер, не адкладваючы.

Неўзабаве паслухмяны Мураш перацягнуў праз сцяну вяроўчыну, і мы, трымаючыся за яе, без асаблівых прыгод пералезлі на той бок.

Апошнія зборы

Я крануў рукою Мураша. А ён стаіць, як прыкуты.

-- Скажыце Мурашу, што сеанс закончаны, -- папрасіў я Піліпа Макаравіча.

-- Сеанс закончаны, -- прамовіў Піліп Макаравіч.

Я пацягнуў за вяроўчыну – Мураш прыўзняўся і павіс у паветры.

-- Скрануўся, -- адзначыў Васіль і хацеў пагладзіць Мураша.

-- Не сунь руку, -- папярэдзіў я. – Хочаш прыклеіцца? Хочаш, каб на вяроўчыне цябе вадзіў?

Васіль імгненна адхапіў руку. Не заўпарціўся, адразу дайшло на гэты раз.

-- Піліп Макаравіч, Мураш доўга будзе вісець на вяроўчыне як прывязаны? – запытаўся.

-- Зараз дапаможам яму.

-- Ён дапамог нам, а мы – яму! – сказаў я.

Як і раней, мне здавалася, што Мураш не проста хітра зроблены камп’ютэр, а нешта жывое, чаго пакуль няма ў прыродзе. Здавалася, што ён не толькі выконвае каманды, падпарадкоўваючыся чыёйсьці волі, але і адчувае.

Піліп Макаравіч, бачу, дастаў з рукзака белую бляшанку. Бляшанка як бляшанка: круглая, быццам цыліндр. Зверху тоненька трубка, побач з ёю кнопка.

-- Вучыцеся, хлопцы! – сказаў Піліп Макаравіч і, накіраваўшы трубку на спіну Мурашу, якраз туды, дзе прымацавалася вяроўчына, націснуў на кнопку і пырснуў. Мураш адарваўся ад вяроўчыны і ўпаў. Васіль падскочыў да яго і ў кішэню.

Я вырашыў напалохаць сябра.

-- Васілёк, Мураш да кішэні прыклеіцца. Потым не адарвеш.

-- Клей ужо страціў сваю трываласць, -- усміхнуўся Васіль і, павярнуўшыся да Піліпа Макаравіча, папрасіў: -- Мне можна яго панасіць?

-- Можна, – як і першы раз, дазволіў вучоны-лесавод.

Васіль зноў усміхнуўся.

-- Не адчапіўся б ад вас, пакуль не дазволілі б!

-- Весела з вамі! -- прагаварыў Піліп Макаравіч. – Не засумуеш.

-- Піліп Макаравіч, што мы без вас рабілі б? Вы такі разумны і рукасты! Усё ўмееце, -- сыпануў кампліментамі Васіль.

Хітранькі, макам рассыпаецца! Знае Мікіта, каму каптан пашыты. Калі б Мураша не атрымаў, то не хваліў бы.

-- Піліп Макаравіч, без вас мы праз сцяну не пералезлі б, як жабракі, стаялі б у цясніне, -- радуецца, салоўкам заліваецца Васіль.

-- Вельмі не расхвальвай, -- спыніў яго Піліп Макаравіч.

Мой сябар пачырванеў.

-- Добраму чалавек прыемна добрае слова сказаць.

-- Хлопцы, даўно хачу ў вас запытацца. Вы не расплакаліся б, не разгубіліся б, калі б раптам адны засталіся? – прагаварыў Піліп Макаравіч.

Нялёгкае пытанне задаў ён нам. Навокал горы, пяскі… Канешне, адным было б няўтульна. На нашай планеце Зямля куды ні пайдзі – усюды людзі: і знаёмыя, і незнаёмыя. Напаткае бяда – хоць хто-небудзь дапаможа. Як кажуць? Свет не без добрых людзей. А  тут не дапамогуць. Хоць плач, хоць крычма крычы.

-- Да плачу не дайшло б, -- узважваючы кожнае слова, пачаў я. – Але не хацелася б адным заставацца.

-- Чаму вы задалі нам такое пытанне? – пацікавіўся Васіль.

-- Усякае можа здарыцца. Магчыма, у цямніцу мяне кінуць.

Я падумаў, што наш вучоны жартуе.

-- Піліп Макаравіч, хіба можна чалавека ні за што ні пра што ў цямніцу кідаць?

Піліп Макаравіч паглядзеў на нас з Васілём і з дакорам паківаў галавою.

-- Вы быццам экскурсанты! Можа, вас тут пакінуць?

-- Вы пойдзеце ў горад, а мы ў цясніне застанемся? Нізашто! – заявіў Васіль. – Назіркам за вамі адправімся.

Піліп Макаравіч павярнуўся да Сакса і развёў рукамі.

-- Яны не застануцца. Ніколі сабе не дарую, што каля “Альбатроса” пакінуў.

Я вырашыў супакоіць Піліпа Макаравіча.

-- Не бойцеся. Людзі моры-акіяны адольваюць. А мы хіба нейкага Карпа не адолеем? Справімся з ім, нічога з намі не здарыцца.

-- Дома на бацькоў спадзяваліся? – нечакана запытаўся Піліп Макаравіч.

Мы з Васілём прамаўчалі. Канешне, дома мы не толькі гуляем, гойсаем, але і па гаспадарцы дапамагаем. Я, напрыклад, з татам дровы пілую, на балоце сена зграбаю, увосень бульбу прыходзіцца капаць… Але ж усё гэта раблю разам з татам ці мамай. А калі б адзін тыдняў на два дома застаўся, то невядома, што было б. Магчыма, куры да суседзяў пабеглі б, сабака перастаў бы брахаць, ад голаду скавытаў бы, карова хату мінала б.

-- Хлопцы, вы сапраўды хочаце дапамагчы жыхарам планеты Сіз? – перапыніў мае думкі Піліп Макаравіч.

Вы, мабыць, памятаеце: Васіль амаль што не сілком зацягнуў мяне ў лятальны апарат. Калі там, у лесе, я слухаў Сакса, не верылася, што так моцна пакутуюць жыхары планеты Сіз. Ягоны расказ здаваўся мне казкай. А казка для кожнага з нас – нешта нерэальнае, да чаго даўно прывыклі. Хіба не звыкліся мы з тым, што ёсць і Баба Яга, і Цмок – пудзіла паганае, і Чорт, і пан,  і іншыя казачныя нячысцікі. Чытаем і ўсміхаемся. Маўляў, гэтак і павінна быць, бо казка без іх цікавасць страціць. А вось той, хто складаў казкі, напэўна, не ўсміхаўся. І сквапны пан з яго здзекаваўся, і Цмок прыходзіў, каб братоў, сясцёр паланіць, каб без бацькоў пакінуць. А маё і Васілёва жыццё – незакаламучаная крыніца. Жылі і не ведалі, па чым фунт ліха.

А тут, на планеце Сіз, я за кароткі час убачыў і бязмежныя пяскі, і непрытульныя горы, і адзінокага безабароннага вожыка-вушасціка, і пустое гняздо на гары, і боль у вачах Сакса.

-- Мы не будзем стаяць убаку, чым зможам, тым і дапаможам вам. Пад дудку Карпа не станем скакаць, -- сказаў я Піліпу Макаравічу.

-- Адрыгнуцца воўку авечыя слёзкі, -- падтрымаў мяне Васіль. -- Піліп Макаравіч, ведайце: мы не заплачам.

“Героі!” – з пагардай скажа хтосьці. Няхай.

Я выказаў тое, што было на душы. Я яшчэ не бачыў Карпа, але ўсім сэрцам узненавідзеў яго. Ён, так мне думалася, не чалавек, а бязлітасная машына, якая няўмольна раскручвае свой махавік, набіраючы ўсё большыя і большыя аброты. Трапіць рука ці нага пад гэты махавік – раструшчыць.

-- Піліп Макаравіч, -- уступіў у размову Сакс, -- навошта вам рызыкаваць? Не йдзіце ў горад. Пасейце ў пустыні лес і займіце свае месцы ў “Альбатросе”. Як га сказаць адвязу вас дамоў.

-- Не, -- не пагадзіўся з легіянерам Піліп Макаарвіч. – Прыйдзем у горад, разгледзімся і прымем адпаведнае рашэнне. Сем раз адмерай, а адзін раз адрэж.

-- Пастойце, пачакайце мяне хвілінку, -- прамовіў Сакс і, узяўшы рукзак, знік за павароткай цясніны.

Мы з Васілём пераглянуліся. Чаму ён пабег з рукзаком? Няўжо адзін у горад адправіўся?

Прайшло некалькі хвілін. А Сакса ўсё няма, не паказваецца, як май змаяваў яго.

Нарэшце бачым: набліжаецца да нас хтосьці рыжавалосы, рыжавусы, рыжабароды.

-- Няўжо сам валадар Карп з’явіўся? – вырвалася ў мяне.

-- Ён, -- упэўнена прагаварыў Васіль.

Я паглядзеў на Піліпа Макаравіча.

Стаіць наш вучоны, прыціснуўшыся да сцяны. Мабыць, спалохаўся, спруцянеў ад страху. А нас папярэджваў, каб не баяліся.

-- Карп адзін. Не трэба яго баяцца! – прагаварыў я.

Піліп Макаравіч нават не зварухнуўся. Няўжо у яго ногі ад страху адняліся?

-- Хлопцы, – падаў голас рыжы, -- гэта я, Сакс! Не пазналі?

-- Не верце яму! – звярнуўся да мяне і Піліпа Макаравіча Васіль. – Усе рыжыя хітрыя.

-- Загрыміраваўся Сакс, хлопцы, -- нарэшце падаў голас Піліп Макаравіч.

-- Чаму загрыміраваўся? – разгубіўся Васіль.

Сакс (сапраўды, гэта быў Сакс) паведаміў нам:

-- Каб у горадзе мяне не пазналі.

-- Значыць, ідзём у горад? – прагаварыў я.

-- Так! – кіўнуў галавою Піліп Макаравіч.

                                                            ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ      

КУРТ, КРАСАЎКА І… НЕЧАКАНАСЦІ

Горад валадара

Нарэшце мы ўбачылі, які ён, горад валадара Карпа. Дамы ўсе, як адзін, карычневыя, пяціпавярховыя. Уяўляеце сотні карычневых пяціпавярховых дамоў? Гліняныя, цвёрдыя, як асфальт, карычневыя вуліцы. То там, то сям па вуліцах нібы сонныя мухі сноўдаліся людзі.

-- Мне здаецца, што ўсе людзі тут падобныя, -- выказаў Васіль тое, пра што падумаў і я. – Чаму так?

-- Стандартызацыя горада і людзей робіць стандартнымі,-- сказаў Піліп Макаравіч.

Я не зусім зразумеў Піліпа Макаравіча. Стандартызацыя, стандарт, стандартны… Стандартны – значыць аднолькавы. Так, дамы і вуліцы тут аднолькавыя. Але чаму людзі аднолькавыя, стандартныя? Хіба магчыма такое? Вунь цягнецца хлапчук, а там дзед з барадою. Дзед і хлапчук… Яны ж павінны адрознівацца не толькі ўзростам. У нашай вёсцы, напрыклад, старыя ўвесь дзень каля хаты тупаюць, штосьці робяць. Калі свята прыходзіць, на лаўцы сядзяць. Зноў жа стараюцца, каб непадалёку ад сваёй хаты. А мяне ці Васіля хіба на доўга пакінеш каля хаты? Нам хочацца на рэчку, у лес.

-- Піліп Макаравіч, --кажу, -- я не зусім зразумеў вас.

-- Не зразумеў, трэба растлумачыць табе… Што ж, паспрабую. Калі людзі дзень і ноч бачаць падобныя будынкі, падобныя вуліцы, падобныя кватэры, то і іх думкі становяцца падобнымі. Стандартнасць прыгнятае чалавека, як бы загадвае яму: “Не выдзяляйся, будзь як усе”. Заўважылі, як яны ступаюць? Асцярожна, нячутна. І апрануты амаль аднолькава: у шэрае, каб не выдзяляцца. Калі б прырода тут красавала, такога не было б.

-- Чаму? – аж наструніўся Васіль.

-- Калі чалавеку надакучае аднастайнае жыццё, ён ідзе ў лес, на бераг рачулкі. Яму хочацца не толькі адпачыць, але і праверыць сябе: свае сілы, свой спрыт, сваю волю, сваё ўменне. Людзі па-рознаму сябе правяраюць. Некаторыя з вудачкай, некаторыя з кашом у руках, калі грыбы збіраюць. Так, так, не здзіўляйцеся. Чалавек як бы пытаецца ў самога сябе: “А я на што здатны?” Не выходзіць нешта – зноў на прыроду спяшаецца. Найбольш адчайныя штурмуюць горы, пераплываюць акіяны, дабіраюцца да Паўночнага полюса. Прырода непрыкметна будзіць тыя сілы, якія дрэмлюць у кожнага, як бы заклікае: “Скажы сваё “я”. Яна прымушае нас самаўдасканальвацца.

Значыць, прырода будзіць, абуджае. Значыць, у кожнага з нас дрэмле невядомая нам сіла. А ў гэтых людзей, што на планеце Сіз, ці ёсць невядомая ім сіла? Вось каб разбудзіць іх! Каб засмяяліся, каб загаманілі… Няўжо ім так цяжка слова вымавіць? Няўжо ў іх вусны на замку?

Яны хутка перасварацца адзін з адным, перагрызуцца. Хто ў госці будзе хадзіць? Хто песні будзе спяваць? А ці складзе тут хто-небудзь верш?

-- У вас складаюць вершы? – пацікавіўся я ў Сакса.

-- Некалі складалі.

-- Антон, не здзіўляйся, -- звярнуўся да мяне Піліп Макаарвіч. – Хіба можна скласці верш, калі не чуеш, як салоўка спявае, як ручай звініць?

-- Я здагадаўся, -- падтрымаў нашу размову Васіль. – Карп знарок загадвае, каб будавалі аднолькавыя дамы, пракладвалі аднолькавыя вуліцы. Ён хоча, каб людзі былі падобнымі адзін на аднаго, каб хадзілі як сонныя.

-- Такімі яму лягчэй кіраваць, -- адзначыў Піліп Макаравіч.

-- Іх можна іх разбудзіць?

-- Можна, -- азваўся Сакс. – Я, напрыклад, не такі, як усе.

Мне раптам захацелася парушыць гэтую закасцянелую цішыню. Як? Заспяваць “Касіў Ясь канюшыну…” ці “Дубочак зялёненькі”? Яны зразумеюць мяне. Сакс казаў, што іх мова і наша адна і тая ж. Але ж музычнага голасу ў мяне няма. Пра такіх, як я, кажуць: мядзведзь на вуха наступіў. А Васіль неяк пасля ўрокаў спеваў заўважыў: “Антон, ты выеш, як галодны воўк на піліпаўку”.

А калі станцаваць? Два гады ў танцавальным гуртку займаюся. Патанцую на злосць Карпу. Няхай паглядзяць людзі, няхай падзівяцца.

Я гучна стукнуў абцасамі і, крыкнуўшы “Пан ці прапаў?”, пусціўся ўпрысядкі. Паглядзелі б вы на маіх сяброў-спадарожнікаў! Васіль намерваўся штосьці сказаць, ды так і застыў з разяўленым ротам. Сакс застыў з узнятаю рукою, быццам узяўшы пад казырок. А Піліп Макаравіч усклікнуў:

-- Ну й дае!

А я, не зважаючы, танцаваў. Радуйцеся, людзі! Смейцеся, весяліцеся! Назаўжды зганіце хмурынкі з твараў! У-смі-хай-це-ся!

Першым апамятаўся Піліп Макаравіч.

-- Антон, даволі! – падскочыў ён да мяне.

-- Не! – заўпарціўся я.

Піліп Макаравіч узяў мяне за плячо.

-- Супакойся, хлопец. На нас глядзяць.

Я апусціў галаву. Што і казаць, спароў глупства. Вунь прабеглі дзве жанчыны, спалохана азіраючыся. А там, далей, мужчына таропка пакрочыў. Можа стацца, што знойдзецца сярод іх той, які перад Карпам пастараецца выслужыцца. Паведаміць, што невядомыя танцоры ў горадзе з’явіліся.

-- Хлопчык!..

Хтосьці крануў мяне за руку. Я азірнуўся і ўбачыў дзядка з доўгаю, белаю, як снег, барадою.

-- Хлопчык, ты так спрытна станцаваў! Малайчына!

Кепікі строіць дзядок?.. Здаецца, не. У вачах лагода. Не дзядок, а сапраўдны казачны чараўнік.

-- Я яшчэ не гэтак умею! – вырвалася ў мяне. 

Піліп Макаравіч кашлянуў. Маўляў, маўчы. А Васіль непрыкметна паказаў кулак.

-- Калісьці і я танцаваў. Аж пыл курэў, -- пахваліўся дзядок.

-- Цяпер паспрабуйце станцаваць, -- прапанаваў я.

Дзядок тупнуў нагою і спалохана ўсклікнуў:

-- Ой!

-- Не бойцеся. Хіба забараняецца танцаваць? – кажу.

-- Ідзіце адгэтуль, -- прашаптаў дзядок. – Схавайцеся так, каб не знайшлі. У нас б’юць і плакаць не даюць.

Дзядок павярнуўся і патэпаў, накульгваючы. На сярэдзіне вуліцы прыпыніўся.

--- Дзякуй табе, хлопчык, -- падзякаваў. – Даўно не бачыў, як людзі танцуюць.

А ад сваіх сяброў, асабліва ад Васіля, падзякі я не дачакаўся. Як толькі дзядок схаваўся за рогам дома, ён накінуўся на мяне:

-- Артыст! Наш Антон вялікі артыст! Мы яму бульбяны медаль павесім.

-- Сабе вазьмі, -- агрызнуўся я.

-- Антона зараз на “ўра” падкінем. Ён праславіў нас.

-- Падкінь. Чаго стаіш?

-- Тры разы падкінем, а два разы зловім. Трымай хвост трубою, Антон!

-- Прытрымай язык! – папярэдзіў я Васіля.

-- Адчайныя вы хлопцы, -- прагаварыў Піліп Макаравіч. – На чужой планеце, як у сваёй хаце, сварыцеся.

-- Наш Антон выкінуў штуку! Хіба не так? – прамовіў Васіль.

-- Так – не так, а ператакаваць не будзем, -- сказаў Піліп Макаравіч. – Канешне, не трэба нам тут праслаўляцца. Але і Антона не хочацца лаяць, не паварочваецца язык. Антон свой характар паказаў.

Рэдкая ўзнагарода

Я ніяк не мог прывыкнуць да гэтага горада. Дома не раз прасіў тату, каб узяў з сабою ў горад. У нашым горадзе і марожаным можна паласавацца, і ў ціры па розных мішэнях пастраляць, і на арэлях пагушкацца. Людзі ў горадзе апранутыя, нібы на свята. Дый сам прыезд у горад для мяне быў сапраўдным святам. А тут…

Паволі, як і ўсе ў гэтым маўкліва-сонным царстве, я цягнуўся ззаду. “Няўжо ў людзей душа не баліць? – думалася. – Аб чым яны мараць?”

-- Няўжо ў вашых людзей няма ніякай радасці? Няўжо не чакаюць яны яе? – не вытрываў, запытаўся ў Сакса.

-- Нашы людзі свята чакаюць, -- адказаў Сакс.

Усё-ткі ёсць у іх свята. Відаць, Новы год святкуюць. Дзеці збіраюцца каля ёлкі, як і ў нас, водзяць карагоды, спяваюць, віншуюць адзін аднаго…

Каля ёлкі? Але ж няма тут елак. Зусім забыўся я.

-- Якое свята ў вас адзначаюць, Сакс?

-- Дзень нараджэння валадара.

Выходзіць, Карп не забываецца свой дзень нараджэння справіць. Напэўна, рознымі прысмакамі людзей частуе.

-- У дзень нараджэння валадара, -- стаў расказваць Сакс, -- ходзяць спецыяльныя машыны з доўгімі трубамі. Праз трубы кісларод выдаюць. Тры гадзіны кіслародам без балончыкаў можна дыхаць.

-- Можна адчапіць балончык? – усклікнуў Васіль.

-- Можна.

-- Дома яго можна пакінуць?

-- Пакідаем.

-- Потым бягом дамоў?

-- Толькі бягом. Не паспяшаешся – не пражывеш.

Вось яно што! Замазвае людзям вочы Карп. Вядома, кожнаму хоць на гадзінку хочацца скінуць балончык. Ён дзень і ноч за плячыма, муляе.

-- Людзі гамоняць, радуюцца ў дзень нараджэння валадара? – задаў я Саксу новае пытанне.

Сакс скрывіўся, як ад болю.

-- У гэты дзень ціха, маўкліва на вуліцы.

Так і не зразумеў я Сакса. Спачатку казаў, што дзень нараджэння Карпа для людзей свята. А цяпер кажа, што ціха, маўкліва на вуліцы.

-- На дзень нараджэння Карпа, -- прамовіў Сакс, -- не толькі кісларод выдаюць, але і кветку паказваюць. Карп хоча, каб усім запомніўся гэты дзень, каб кожны з нецярпеннем яго чакаў.

Пагадзіцеся: незвычайнае свята, незвычайны дзень нараджэння. Выдаюць кісларод, паказваюць кветку, як дзіва… Адну-адзіную ўсяму гораду. Можа, я не так зразумеў легіянера?

-- Памагатыя Карпа толькі адну кветку людзям паказваюць?

-- Толькі адну. Але для нас і гэта шчасце, -- сказаў Сакс.

Шчасце… Ці можна адчуць сябе шчаслівым, калі кветку ўбачыш? Раней не задумваўся, не думаў… Бяжыш па лузе, топчаш кветкі – і не задумваешся, не думаеш. Здараецца, якую-небудзь з каранём вырвеш – не думаеш. Цяпер жа хацелася ўбачыць звычайную зялёную травінку.

-- Калі ў Карпа імяніны? – пацікавіўся ў Сакса Васіль.

-- Сёння.

-- Дзе тую кветку паказваюць?

-- Пакуль нідзе. Свята пачнецца тады, калі на вуліцы з’явяцца машыны.

-- Тыя, што з трубамі?

Кіўнуўшы галавою, Сакс паказаў на вялікую дошку, пафарбаваную на карычневае.

-- Наша дошка аб’яў. Пачытаем, пра што пішуць?

-- Цікава пачытаць, -- выказаў жаданне Піліп Макаравіч.

Мы наблізіліся да дошкі аб’яў. Пасярэдзіне дошкі вісеў аркуш паперы, на якім карычневымі літарамі было напісана: “Людзі планеты Сіз! Сёння імяніны намі любімага валадара Карпа. Пажадаем яму здароўя, здароўя, здароўя, здароўя, здароўя…”.

Ведаеце, колькі разоў паўтаралася слова “здароўе”? Ажно дваццаць. Відаць, моцна клапаціўся аб сваім здароўі Карп.

-- Сёння і мы пажадаем Карпу здароўя, -- прагаварыў я.

-- Кукіш яму з макам, -- заявіў Васіль.

-- А тут пра мяне напісана! – вырвалася ў Сакса.

На аркушы, які вісеў знізу, я прачытаў: “З нашага войска дэзерціраваў легіянер Сакс. Той, хто зловіць і прывядзе Сакса, будзе шчодра ўзнагароджаны. Узнагарода: колькі пальцаў на руцэ, столькі і балончыкаў з кіслародам. Валадар пан Карп”.

-- Не зловяць яны мяне! – усміхнуўся Сакс.

-- Чаму на аркушы напісана “колькі пальцаў на руцэ, столькі і балончыкаў з кіслародам”? Чаму проста не напісаць: пяць балончыкаў? – пацікавіўся Васіль.

-- Так лічыць Карпу падабаецца. Ёсць і іншая, вышэйшая ўзнагарода: колькі пальцаў на  руках і нагах.

-- Тут лічаць як першакласнікі-двоечнікі, -- заўважыў я. – Адзін і адзін палец будзе два пальцы. Дзіўны ваш Карп.

-- Не дзіўны, а хітры, -- не пагадзіўся са мною Сакс. -- Ён хоча, каб людзі забыліся пра тое, што было спрадвеку.

-- Вышэйшая ўзнагарода! – неспадзявана ўсклікнуў Піліп Макаравіч.

Я азірнуўся.

-- Каму ўзнагарода? Чым узнагароджваюць.

-- Чытай на дошцы аб’яў, -- падказаў мне Васіль.

На дошцы аб’яў вісеў яшчэ адзін невялікі аркуш. Вось што было напісана на ім: “Наш любімы леў аблысеў. Цяпер яго не хочуць прызнаваць іншыя ільвы. Бедны леў пакутуе, сумуе. Той, хто пазбавіць яго ад гэтай пакуты, атрымае ўзнагароду: столькі балончыкаў з кіслародам, колькі пальцаў на руках і нагах. Валадар Карп”.

Я працёр вочы і зноў стаў чытаць: “…леў аблысеў… Бедны леў пакутуе… …пазбавіць ад такой пакуты… колькі пальцаў на руках і нагах”.

-- Зразумеў, якая ўзнагарода чакае шчасліўчыка? – запытаўся ў мяне Васіль.

Мне стала смешна. Хацелася зарагатаць на ўсю вуліцу.

-- Не дайшло? – прагаварыў Васіль. – Шчасліўчыка чакае вышэйшая ўзнагарода! Дваццаць пальцаў!

-- Не смяшы, Васілёк, -- папрасіў я. – Калі цяпер рассмяюся, то тры дні буду смяяцца. Пакуль кісларод у балончыку не скончыцца.

-- Хлопцы, цішэй! –  папярэдзіў Сакс.

-- Чаму? – здзівіўся Васіль.

Сакс прыклаў палец да вуснаў.

-- За намі сочаць.

Васіль павярнуўся ў адзін бок, у другі.

-- Хто сочыць? Дзе?

-- На тым баку вуліцы.

Таран-тарантул

На тым баку вуліцы стаяў чалавек у чорнай накідцы. Заўважыўшы, што глядзім на яго, ён тут жа схаваўся за рогам дома. Я падумаў, што цяпер будзе назіраць здалёку. Але памыліўся. Праз хвіліну высунуў галаву, палыпаў, палыпаў вачыма і схаваўся. Потым зноў высунуўся.

-- Вось каб цяпер падкрасціся ззаду ды крапівою яму па пятах! – выказаў жаданне Васіль.

-- Няма тут крапівы, -- сказаў я. – Добра было б дубчыкам сцебануць, каб выгнуўся, як чарвяк.

-- Надта ж гарачыя вы! – вырашыў супакоіць нас Піліп Макаравіч. – Не хлопцы, а сапраўдныя казакі-разбойнікі.

-- За намі сочыць Таран – галоўны шпік Карпа: небяспечны, шкоднік, свет такіх не бачыў, -- паведаміў Сакс.

-- Чаму яго назвалі Таранам? – прамовіў Васіль.

-- Таран – ад слова “тарантул”. Ёсць у пустыні такі ядавіты павук.

Мне захацелася паказаць Тарану-тарантулу язык і крыкнуць: “Таран-барабан згубіў каптан!” Каб пазелянеў ад злосці.

-- Я гэтаму шпіку хвост прышчамлю. Можна? – звярнуўся я да Піліпа Макаравіча.

У нашага вучонага бровы прыўзняліся ўгору.

-- Ты што сказаў?

-- Хвост прышчамлю. Крыкну што-небудзь крыўднае.

-- Ён табе як крыкне, дык без вушэй застанешся.

-- Не бойцеся, -- падтрымаў мяне Васіль. – Усе разам навалімся на яго, пакоцім і звяжам.

-- Прыйшлі ў чужы горад – і адразу ў бойку? На вуліцы барцоўскі турнір распачнём? Мы ўжо паказалі сябе. Таран нездарма з’явіўся. Хочаце, каб легіянераў паклікаў і ў цямніцу пасадзіў? Хто тады дапаможа жыхарам планеты Сіз? Будзем дзейнічаць асцярожна. Паходзім, паназіраем, магчыма, на тую кветку падзівімся.

-- Схаваўся Таран, не высоўваецца, -- прашаптаў Сакс. – Трэба ўцякаць. Магчыма, не заўважыць.

Пераглянуўшыся, мы пашыбавалі па вуліцы.

-- Хлопчыкі, не азірайцеся, -- папярэдзіў Сакс. – Сам краем вока за ім буду сачыць.

Так і рупіць азірнуцца. Быццам нехта нябачны стаіць за плячыма і за рукаў цягне, на вуха нашэптваючы: “Азірніся, азірніся…”.

Я, вядома, азірнуўся.

Таран, як гаспадар, стаяў пасярод вуліцы і ва ўсе вочы глядзеў на нас. Я не вытрываў і паказаў яму язык. А ён прыгнуўся, нібы яму на спіну знячэўку дзесяціпудовы мех узвалілі, і давай уцякаць, як таракан. Адбегся, прыціснуўся да сцяны дома і затуліў твар рукамі.

“Затуліўся, каб не пазналі. Не шпік, а малое дзіця, якое ў хованкі гуляе”, -- падумалася мне.

-- Антон, не стой! – крыкнуў Сакс і пабег.

За Саксам Васіль прыпусціўся. І Піліп Макравіч, як сапраўдны спрынтэр. Ну і я за імі паімчаўся. А што заставалася рабіць? Чакаць, калі Таран падбяжыць, ды за руку з ім прывітацца? Маўляў, добрага здароўечка, рады бачыць вас, пан Таран.

Нясемся што ёсць духу, лупім падэшвамі па запечанай сонцам гліне. Аж гул разносіцца. Можна падумаць: не чатыры чалавекі бягуць, а рота салдат.

Прабегшы з паўкіламетра, мы ўскочылі ў нейкі двор. У двары круглы, як сподак, брызент вісіць, прымацаваны вяроўчынамі да чатырох слупоў. Пад брызентам – доўгія лаўкі, некалькі столікаў. Сапраўдны казачны шацёр. Толькі ядзення-піцення ў ім не хапае.

-- Што гэта за шацёр? – запытаўся Васіль у Сакса.

-- Людзі яго паставілі, каб спякотаю ад сонца хавацца.

-- Давайце і мы схаваемся, крыху на лаўцы пасядзім, -- прапанаваў Васіль.

-- У пад’ездзе схаваемся, -- сказаў Сакс. – Неўзабаве Таран сюды прытупае.

Мы зайшлі ў пад’езд бліжэйшага дома. Я каля дзвярэй прымасціўся, у шчылінку пазіраю.

-- Васілёк, як ад пясчанага ўдаўчыка, ад Тарана ты ўцякаў, -- не сцярпеў, прагаварыў.

-- Ты тады збоку стаяў як наглядальнік, -- прамовіў Васіль. -- Пабачым, што будзе, калі Таран з’явіцца.

Мой сябар як у ваду глядзеў. Тут як тут Таран. Уляцеў у двор, да шатра падскочыў, зазірнуў у  яго і носам зачмыхаў.

-- Нібы вожык-вушасцік! – адзначыў Васіль.

-- Хі-хі… -- засмяяўся я.

-- Маўчы, не смейся! – накінуўся на мяне Васіль. – Гэты вожык-вушасцік зараз сюды прытупае.

А мяне яшчэ большы смех разабраў.

-- Ха-ха-ха… -- як на грэх, гучна зарагатаў я.

Перапалохаўся Таран: падскочыў, нібыта пяты яму падсмаліла.

-- Вожыку-вушасціку пярэпалахі прыйдзецца качаць! – выказаўся Васіль.

-- Ха-ха-ха, ха-ха-ха… -- даў волю смеху я.

На гэты раз шпік не падскочыў. Усміхнуўся, нібы салодкую цукерку з’еў, і паціхеньку, нага за нагу, павалокся пад брызент. Сеў на лаўку, спінаю павярнуўшыся да нас. Сядзіць, раз-пораз соладка пазяхае.

-- Дасмяяліся! Вам у пяску трэба забаўляцца, – выгаварыў Сакс.

-- Я не смяяўся, -- пачаў апраўдвацца Васіль. – Антона смех разабраў.

-- Неяк няёмка па чужых пад’ездах туляцца, -- прагаварыў Піліп Макаравіч.

-- Пастойце. Я зараз разбяруся са шпіком, -- прамовіў Сакс і выйшаў з пад’езда.

Убачыўшы Сакса, Таран устрапянуўся. Няўжо кінецца на нашага сябра? Не. Сядзіць, сам сабе пад нос насвіствае. І Сакс засвістаў, набліжаючыся да шпіка.

-- Сакс зараз звяжа гэтага вожыка-вушасціка, -- выказаў здагадку Васіль.

-- Чым? У Сакса вяроўчыны няма, -- сказаў я.

-- Чым-небудзь звяжа, -- упэўнена прагаварыў Васіль.

Сакс нечакана тузануў вяроўчыну, якая трымала брызент. Спачатку з аднаго боку, затым з другога. Брызент упаў, накрыўшы Тарана.

-- Рушыцца! – на чым свет стаіць заенчыў Таран.

-- Ён думае, што неба рушыцца, -- сказаў Васіль.

Сакс, не марудзячы, падскочыў да трэцяга слупа і тузануў вяроўчыну.

Мы выскачылі з пад’езда. Таран вішчаў пад тоўстым брызентам, як парася:

-- Імем пана Карпа! Імем усемагутнага валадара! Загадваю!.. Блін зраблю!.. Выпусціце, нягоднікі!

-- Сам ты нягоднік, -- прамовіў Сакс і гукнуў нам: -- Хадземце. Няхай павые пад брызентам. Мо што-небудзь дойдзе да яго, мо ачалавечыцца.

-- Спрытна вы з ім разабраліся, -- пахваліў Сакса Васіль. – Раз, раз – і быццам у мех пасадзілі.

-- Такога не шкодзіла б у вялікі мех пасадзіць, -- падтрымаў Васіля Сакс. – Там яму месца.

Гэтак размаўляючы, мы крочылі па вуліцы. Раптам завылі сірэны. Доўгі, прарэзлівы гук некалькіх сірэн, зліты ў адзін, быццам стагнаў над горадам. Я міжволі сцяўся. Няўжо Таран вылез з-пад брызенту і нейкім чынам даў знаць Карпу, што чужыя ў горадзе з’явіліся? Няўжо сам Карп узняў трывогу? Магчыма, ужо шукаюць нас. Магчыма, неўзабаве легіянеры сюды прыбягуць. Але чаму людзі ўрассыпную ляцяць як на злом галавы? Вунь той дзядок, з якім нядаўна размаўляў, спяшаецца, кульгае. Мабыць, ад легіянераў ратуецца.

Я схапіў Сакса за руку.

-- Нам таксама трэба ўцякаць?

-- Не бойся, Антон. Карп паведамляе, што пачынаецца святкаванне дня ягонага нараджэння.

Нішто сабе навіна! Сірэны выюць, як галодныя каты. Ад такога паведамлення можна здранцвець.

-- А чаму людзі ўцякаюць?

-- Людзі не ўцякаюць, а спяшаюцца.

-- Куды спяшаюцца?

-- Кожны ў сваю кватэру. Вось-вось з’явяцца машыны, якія кісларод выдаюць. Тады людзі пакінуць у кватэрах балончыкі і выйдуць на двор.

-- Я пра аблыселага ільва ўспомніў, -- як здалося мне, ні з таго ні з сяго прагаварыў Васіль. – У Карпа ёсць і іншыя звяры?

-- Ёсць. Ён іх у спецыяльным памяшканні трымае. Там растуць і кветкі, і дрэвы. Ды Карп не пускае туды нікога, акрамя самых давераных. Такіх, напрыклад, як Таран.

Нічога сабе! Тое, што прыродай завецца, што спрадвеку, як і ў нас на Зямлі, расло, квітнела, жыло, развівалася, у людзей адабраў, сабе прывоіў. Як нізка можа апусціцца чалавек!

-- Антон, -- падштурхнуў мяне Васіль, -- хадзем.

Я вытрашчыў вочы.

-- Куды?

-- Пашукаем памяшканне, дзе звяры сядзяць. На волю іх павыпускаем. Будзе Карпу дзень нараджэння!

Здаецца, някепская задумка ў Васіля. Звярам, напэўна, абрыдла дзень і ноч сядзець у тым памяшканні.

Калі выпусцім, пагойсае за імі Карп. Відаць, найперш кінецца лавіць любімага лысага ільва. Ён за ім, а той – ад яго. Схаваецца ў пад’ездзе і, як мы нядаўна, будзе назіраць праз шчыліну. Карп да яго, а ён з пад’езда выбежыць і пад брызент схаваецца.

Вам, мабыць, смешна. А я гэтага лысага ільва як чалавека ўяўляў. Хоць з хвастом, але на дзвюх нагах. Фантазія…

-- Піліп Макаравіч, вы дапаможаце нам выпусціць звяроў на волю? – звярнуўся я да нашага вучонага.

-- Ой, хлопцы! – паківаў галавою Піліп Макаравіч.

Я з недаўменнем паглядзеў на яго.

-- Загінуць звяры на волі. Вакол пяскі, кіслароду не хапае. Звяры, як і людзі, таксама кіслародам дыхаюць. Хіба вы забыліся?

І праўда, забыліся. Але ж у пустыні ёсць змеі, павукі, мурашкі. Вожык-вушасцік у гарах бегае. Яны, як мы, балончыкаў не носяць.

-- Піліп Макаравіч, змеі, павукі, мурашкі даўно жывуць на волі. І вожык-вушасцік жыве, -- напомніў я.

-- Нейкім чынам прыстасаваліся яны. У прыродзе шмат загадак. Ужо казаў вам пра гэта. Кароткая памяць у цябе, Антон. А ільву, скажу вам па сакрэту, можна дапамагчы. Трэба зрабіць яму парык. Тады прызнаюць яго іншыя ільвы.

Хацелася крыху паспрачацца з Піліпам Макаравічам, ды Васіль крыкнуў:

-- Хатка на курыных лапах ідзе!

-- Не хатка, а машына, якая выдае кісларод, -- паправіў Васіля Сакс.

Гэтая машына, ці, як сказаў Васіль, хатка на курыных лапах, па сваёй форме падобная на даўнюю карэту, якую цяпер можна ўбачыць у кіанфільмах, выйшла з-за рога дома. З чатырох бакоў у яе тырчалі трубы, як гарматы. Колы замянялі курыныя лапы, як у лятальным апараце Сакса.

“Туп-туп”, -- павольна ступалі курыныя лапы. “Уф, уф”, -- цяжка дыхала машына.

-- Бач, як уфкае! – здзівіўся Васіль. – Відаць, кісларод выдае.

-- Здагадаўся! – пахваліў Васіля Сакс.

Я, вядома, падбег бы да гэтай машыны, зблізку на яе паглядзеў бы, але ў зашклёнай кабіне сядзелі легіянеры ў чорных накідках: надзьмутыя, быццам індыкі. Такія блізка не падпусцяць: злосна закрычаць, насварацца.

За першай машынай выйшла другая, трэцяя…

“Вось каб адну такую ў нашу вёску! – мільганула недарэчная думка ў галаве. – Накаталіся б з Васілём, а потым плугі прычапілі б і на поле. З усёй ваколіцы людзі пазбіраліся б. Як жа! Хатка на курыных лапах поле арэ”.

Тым часам на вуліцу, як мурашкі з патрывожанага мурашніка, высыпалі людзі. Яны кудысьці беглі, спяшаліся.

-- Куды яны бягуць? – запытаўся я ў Сакса.

-- На плошчу. Кветку глядзець.

-- І мы туды пойдзем, -- сказаў Піліп Макаравіч.

А Васіль заўпарціўся.

-- Тут застануся. Хачу паглядзець, як курыныя лапы ступаюць.

Я пацягнуў Васіля за руку.

-- Яшчэ наглядзішся.

-- Пусці! – упёрся Васіль.

Добра, што Сакс яго напалохаў:

-- Хутка тут ніводнага чалавека не застанецца. Магчыма, Таран прыпрэцца. Ён цябе па галоўцы не пагладзіць. А на плошчы ўвесь горад. Народ туды валам валіць. У натоўпе Таран нас не заўважыць.

-- Той вожык-вушасцік, відаць, даўно вылез з-пад брызенту і шукае нас. Трэба ісці на плошчу, -- мусіў пагадзіцца Васіль.

Траўка-мураўка

Мора людзей сабралася на плошчы. Усе моўчкі, без адзінага слова прасоўваюцца наперад. Пярэднія тоўпяцца, не пускаюць, а заднія напіраюць, пнуцца, змахваючы з твараў пот. Такое адчуванне, што вялізны магніт цягне іх да сябе, не адпускае.

Я крануў за плячо Сакса.

-- Дзе кветка, Сакс?

Легіянер паказаў на круглую, як шклянка, вежу (метраў на дзесяць узнімалася яна ў вышыню).

-- Там.

Я стаў узірацца. Да болю ў вачах. Дарэмна. Нават лісточка не заўважыў.

-- Там няма кветкі!

-- Яна на вежы ў гаршку стаіць.

Вось яно што! Гэтая кветка – нейкая кветка-невідзімка. Вочы праглядзіш – не ўбачыш яе. А людзі ўсё роўна не адыходзяцца, мітусяцца, пнуцца бліжэй да вежы. Моўчкі, без сварак, без крыўды, быццам загіпнатызаваныя.

-- Там няма кветкі! – паўтарыў я. – Карп у зман людзей уводзіць, вочы ім замазвае.

-- Ёсць, -- прамовіў Сакс. – Вазьміцеся за рукі і за мною ідзіце.

Узяўшыся за рукі, каб не згубіцца ў натоўпе, мы пачалі праціскацца наперад. Мяне адпіхалі, а я ціснуўся да Васіля, ззаду нас падштурхоўваў Піліп Макаравіч. Хтосьці балюча наступіў мне на нагу.

Нарэшце я ўбачыў памост, падобны на сцэну. На гэтым памосце стаяў ці то ттэлескоп, ці то вялікі бінокль. Побач тоўпіліся легіянеры. Каля іх ляжаў мех. Людзі па прыступках паднімаліся на памост, кідалі ў мех грошы, нагіналіся, секунду-другую глядзелі ў незвычайны апарат і спускаліся ўніз.

Каля мяне прайшоў малады хлопец. На вуснах цвіце ўсмешка, твар свеціцца шчасцем. Ідзе, высока ўзняўшы галаву, распраміўшыся. За ім крочыць дзяўчына. І яна ўсміхаецца, штосьці нячутнае шэпча, а на шчоках дзве слязінкі застылі.

Прайшоў стары. “Э-эх!” – уздыхнуў доўга,  працягла. Пра што ён успомніў? Хацелася б ведаць.

-- На сцэне бінокль. Праз яго кветку можна ўбачыць, -- бы здалёку, данёсся голас Сакса.

-- Там грошы трэба плаціць, -- сказаў Васіль. – У нас пуста ў кішэнях.

-- Папытаю ў каго-небудзь. Пачакайце.

Грошы… Куды ні пайдзі, усюды грошы. Прырода гіне, а грошы застаюцца. Нейкія неўміручыя яны. Няўжо больш жывучыя, чым прырода?..

Недзе ў памяшканні звяры, кветкі, дрэвы. Хоць і пад замком, але жыве прырода. Карп разумее, што людзі апошнюю капейчыну аддадуць, каб дзве – тры секунды падзівіцца на кветку. Усё нашаму козыру ў масць.

Я стаю, як у бязважкасці. Дзесьці па вуліцы ступаюць жалезныя курыныя лапы. “Уф, уф”, -- цяжка дыхаюць машыны. Не хочацца ім аддаваць кісларод. Сёння валадар будзе лічыць грошы…

Хтосьці ззаду штурхнуў мяне.

-- Ідзі. Чаго стаіш?

Нягнуткімі нагамі ступаю на дошкі. Што пада мною? Памост ці сцэна? Памост… Сцэна… Што гэта? Не скажаце мне?

“Я дзівак, -- думаю сам сабе. – Дзіваком тут стаў, як і ўсе. Не! Я не дзівак. Я чалавек. Ча-ла-век! Мне хочацца паглядзець на кветку. Яна ж часцінка, малая-маленькая часцінка прыроды. Я чалавек. Ёсць душа ў мяне”.

Я чалавек. Ступаю. Мне здаецца, што вось-вось пугай лясне каля вуха вокліч: “Стой! Забаронена!” І я сам сябе прыспешваю: “Хутчэй! Ідзі!” Я чалавек. Я хачу паглядзець на кветку. Не праганяйце мяне!  Дазвольце. Калі ласка.

Вось яны, побач акуляры бінокля. Падаю на калені і гляджу… Мяне не адарваць, няма такой сілы, якая зможа адарваць ад акуляраў бінокля.

Кветка… Думаў, што дзіўная, заморская. А гэта звычайная траўка-мураўка. Яшчэ называецца спарыш… Яшчэ птушыная грэчка…

А для мяне ты траўка-мураўка… Казачны асілак-волат ляжаў, адпачываў, тулячыся шчакою да тваіх мяккіх лісточкаў. А другі, прагны, хлуслівы, з мячом у руках краўся, каб… Не, пра гэта не трэба думаць…

Успамінаю, як бегаў басанож, і яна лашчыла сваім дотыкам. Калі гэта было? Здаецца, учора. Так, учора. Як даўно!.. Зеленавата-белыя кветачкі… Звычайная траўка-мураўка…

-- Ён не заплаціў!..

Усё. Мігнулі зеленавата-белыя кветачкі і зніклі… А  думалася, што не знойдзецца такой сілы, якая адарве ад акуляраў бінолкля. Знайшлася…

Я стаяў на памосце. Два легіянеры ў чорных накідках трымалі мяне.

-- Ён не заплаціў! – гудзела над галавою.

Хтосьці тоненька хіхікнуў.

-- Нагавіцы здымі і забяры.

Я ірвануўся.

-- Пусціце!

-- А ты заплаці. Заплаціш – адпусцім. Інакш…

Краёчкам вока я заўважыў, як на памост кінуліся Піліп Макаравіч, Сакс і Васіль.

Сакс штурхнуў аднаго легіянера ў грудзі. А Піліп Макаравіч крыкнуў:

-- Адпусціце хлопчыка!

Разгубіўшыся, легіянеры адступілі назад. Жалезныя пальцы адпусцілі мяне.

Як малога, Піліп Макаравіч узяў мяне за руку.

-- Хлопцы, уцякайце!

-- А вы?..

-- Сакс, ідзі з імі, беражы іх.

-- А вы?..

-- Я як-небудзь.

Нехта абняў мяне і павёў у натоўп. Я ступаў як не сваімі нагамі. Яшчэ памятаю, як мы з Васілём стаялі непадалёку ад памоста, а Піліп Макаравіч казаў людзям:

-- Не бойцеся валадара Карпа! Прырода дадзена нам не на дзве, не на тры секунды, а навечна. Людзі! Карп не ўсемагутны. Вашы рукі пасадзяць сад, зробяць з пустыні аазіс.

На Піліпа Макаравіча наваліліся легіянеры. Ён крычаў:

-- Не бойцеся валадара!.. Не бойцеся Карпа!

Натоўп скалануўся, загудзеў. У самай ціхай вады свая бастрыня.

-- Людзі!..

Натоўп падаўся наперад.

На памост ускочыў Таран. Шпік падбег да Сакса (ён стаяў каля Піліпа Макаравіча) і, сарваўшы вусы і бараду, узняў высока ўгору.

-- Гэта дэзерцір Сакс! Наш усемагутны валадар даўно шукае яго. У цямніцу дэзерціра!.. Хто яшчэ жадае трапіць у цямніцу? Як  мухі, загінеце без кіслароду. Хто жадае?

Натоўп уздыхнуў у адзін голас і стаў адступацца, расцякаючыся ручайкамі. Мяне і Васіля панесла ў гэтым жывым віры. Шчасце, што трымаліся за рукі.

Рыжабароды і чорнабароды

Не пашанцавала нам. І Піліпа Макаравіча, і Сакса схапілі легіянеры. Таран  нам напаскудзіў, зблытаў карты.

Канешне, Піліп Макаравіч мог бы ўцячы. Спачатку легіянеры быццам аслупянелі. Сігануў бы ў натоўп – і як растварыўся б там. Няўжо ён не разумеў, што легіянеры не дадуць выступіць, скруцяць?

Відаць, разумеў. І ўсё-ткі выступіў. Відаць, нейкая струна ў яго душы парвалася, не вытрывала. Занадта туга нацягнута яна была.

Азіраючыся, мы з Васілём хадзілі па горадзе. Пакуль не вырашылі, што будзем рабіць.

Раптам загудзелі сірэны. Людзі кінуліся ўрассыпную, хто куды.

-- Па свае балончыкі пабеглі, -- адзначыў Васіль.

-- Пабеглі, -- прамовіў я. – А мы куды пойдзем?

-- Піліпа Макаравіч і Сакса трэба ратаваць, -- сказаў Васіль.

Трэба ратаваць. Але як вырваць іх з кіпцюроў Карпа? Па-першае, мы не ведалі, дзе знаходзіцца палац валадара. Па-другое, разумелі, што ён ахоўваецца легіянерамі. Не прапусцяць яны нас, калі і вельмі папросім. Дый невядома, што з Піліпам Макаравічам і Саксам. Магчыма, Карп загадаў, каб іх кінулі ў клетку да лысага ільва.

-- Васілёк, ты што-небудзь прыдумаў?

-- Думаю, але не прыдумваецца.

-- Добра падумай, -- папрасіў я.

-- Добра – кепска! – узлаваўся Васіль. – Ніколі так, як цяпер, не думаў. Нават на ўроку матэматыкі.

-- Цішэй! – папярэдзіў я.

Да нас набліжаліся нейкія барадатыя мужчыны. У аднаго з іх была рыжая барада, а ў другога – чорная. За плячыма ў абодвух балончыкі з кіслародам. Значыць, паспелі надзець.

Мужчыны спыніліся непадалёку.

-- Бач, што сёння нарабілася! -- распачаў гаворку чорнабароды. – Кажуць, што Карп ашалеў ад злосці.

-- Няхай шалее, -- сказаў рыжабароды. – Сакса шкада. Ён быў не такі, як іншыя легіянеры.

-- І незнаёмага шкада, -- паспагадаў чорнабароды. – Так добра выступіў чалавек! Таран хваліўся, што ў цямніцу іх завёў.

-- У якую цямніцу?

-- У тую, што каля палаца. Заўтра пацягне на допыт да Карпа.

-- Чаму не сёння?

-- Дзень нараджэння Карпу не хоча псаваць.

-- Дзе знаходзіцца палац валадара? Скажыце, калі ласка, -- звярнуўся да мужчын Васіль.

Рыжабароды і чорнабароды пераглянуліся. Некалькі секунд яны моўчкі пазіралі на нас. Нарэшце чорнабароды паказаў рукою направа.

-- Там.

-- Дзякую вам, -- падзякаваў Васіль.

Мужчыны павярнуліся і таропка пакрочылі па вуліцы.

-- Баяцца! – уздыхнуў мой сябар. – У сваім горадзе!

Так, баяцца, бо запалохвае Карп. Усіх-усіх у барані рог хоча сагнуць. Людзі стогнуць, плачуць, перажываюць, а ён не чуе, не заўважае, ствараючы для сябе камфорт. Спецыяльнае памяшканне пабудаваў. Там кветкі, дрэвы, трава. Дыхае тым кіслародам, што дрэвы выдзяляюць.

--  Жывыя і здаровыя Піліп Макаравіч і Сакс, -- прамовіў я. – Палац Карпа нам трэба знайсці.

--  Трэба, -- пагадзіўся са мною Васіль.

Дадумаліся!

Палац валадара мы заўважылі здалёку. Угору ўздымаліся, здзіўляючы прыгажосцю, ружовыя гмахі. Побач стаялі яшчэ нейкія будыніны самай незвычайнай формы: адны падобныя на парасон, другія – на мухамор на доўгай ножцы, трэція тонкія, як іголка. Высокая мураваная сцяна адгароджвала палац з ягонымі прыбудовамі ад вуліцы. Уздоўж сцяны цягнуўся заіржавелы калючы дрот. Насупраць палаца ўзвышаліся шырокія масіўныя вароты. Легіянеры з доўгімі пікамі стаялі каля гэтых варот.

-- Каб вызваліць Піліпа Макаравіча і Сакса, спачатку ў палац трэба прабрацца. Але ж праз сцяну не пералезеш, -- прагаварыў Васіль.

-- Вось каб праз вароты!.. – пачаў я і замоўк, як язык праглынуў, бо з варот выйшаў Таран.

Ён спыніўся, прыкрыў далонню вочы (яго сляпіла сонца) і стаў глядзець у наш бок. Вядома, шпік нас добра запомніў.

-- Васілёк, уцякайма, пакуль не позна.

-- Ыгы, -- выдыхнуў Васіль.

Мы штосілы прыпусціліся па вуліцы. Я не азіраўся, але спінаю адчуваў, што Таран даганяе нас.

-- Туды! – махнуў рукою Васіль, паказаўшы налева.

Я не зразумеў, дзе ён хоча схавацца. Ды некалі было разважаць. Маю галаву свідравала адна думка: “Трэба бегчы хутчэй, каб не адстаць ад Васілька. Хутчэй!..”

Куды ж, думаеце, завёў мяне Васіль? У сутарэнне, якое знаходзілася пад домам. На наша шчасце, яно было без дзвярэй. Відаць, гора-будаўнікі паленаваліся іх павесіць.

Мы забеглі ў самы канец сутарэння. Каля сцяны справа ляжалі дзве лесвіцы, а з другога боку – цюфякі.

Васіль таўхануў іх нагою.

-- Аж чатыры! Навюткія. Няўжо нехта выкінуў?

-- Не выкінуў, а проста паклаў, -- сказаў я. – Як ты думаеш: Таран нас тут не знойдзе?

-- Не знойдзе. “Галава – два вухі”, – у народзе кажуць пра такіх, як ён. 

-- Драўляная галава, -- паправіў я сябра.

Калі б Таран пачуў, то, мабыць, лопнуў бы ад злосці. А калі б не лопнуў, то ў самую змрочную цямніцу нас пасадзіў бы і цэлы тыдзень ні піць, ні есці не даваў бы.

Васіль лёгенька стукнуў нагою спачатку па адной лесвіцы, а потым па другой.

-- Лесвіцы нехта прынёс сюды. Навошта яны яму?

-- Трэніруецца лазіць. Акрабатам хоча стаць, -- пажартаваў я.

-- Няўжо? – сказаў Васіль.

-- Васілёк, -- прамовіў я, -- калі сцямнее, паставім лесвіцу  і праз сцяну пералезем, у палац прабярэмся.

-- Нарэшце дадумаліся! – як майская кветка, расцвіў Васіль.

Лічыць, што разам, удвух дадумаліся. Няхай лічыць, няхай будзе па-ягонаму. Галоўнае для нас – праз сцяну пералезці. Потым знойдзем тую цямніцу, у якой сядзяць Піліп Макаравіч і Сакс, як-небудзь адчынім яе і выпусцім на волю нашых старэйшых сяброў.

-- Васілёк, як лічыш: зможам, пералезем?

-- Пералезем! – падбадзёрваючы сябе, прагаварыў Васіль. – Мы і не праз такія сцены пералазілі.

Пералазілі праз сцены… Быццам знарок для нас мураваныя сцены будавалі, каб пералазілі праз іх. Любіць пахваліцца мой сябар.

Я ўявіў тую сцяну, што каля палаца. Уявіў, як ставім лесвіцу, як карабкаемся ўгору. Легіянеры спяць, а мы з Васілём карабкаемся… Нарэшце ўскарабкаліся на самы верх. А там новая перашкода – заіржавелы калючы дрот.

-- Васілёк, на сцяне калючы дрот нацягнуты! – выказаў я сваю занепакоенасць.

-- Ну і што? Нагавіцы баішся парваць?

-- Рукі, ногі пакалечым.

-- Цюфякі на дрот пакладзём.

-- Пашанцавала нам, – усміхнуўся я. – Калі б цяпер Тарана сустрэў, то руку яму паціснуў бы.

-- За што? – не зразумеў Васіль.

-- За тое, што напалохаў і ў гэтае сутарэнне загнаў.

-- А тут і лесвіцы, і цюфякі! Усё, што трэба нам! – усклікнуў Васіль.

Я зірнуў на Васіля.

-- Мы сёння ногі не паломім?

-- Каму? Тарану – вушастаму вожыку?

-- Сабе.

-- Навошта мы сабе ногі будзем ламаць? Каб Карп падумаў, што інваліды? Каб пашкадаваў нас? – засмяяўся Васіль.

-- Калі са сцяны скокнем, -- удакладніў я. – Унізе, мабыць, цвёрда.

-- Два матрацы на дрот пакладзём, а два ўніз кінем  і скокнем, як на пярыну, -- прамовіў Васіль.

-- Давай крыху адпачнём, сіл набярэмся, -- прапанаваў я сябру.

Ноччу праз сцяну

                                                                              

Мы селі на матрацы, прыхінуліся да сцяны і непрыкметна заснулі. Мне прыснілася, што з татам пасвім кароў. Каровы ходзяць па выгане, скубуць траву, а мы расклалі цяпельца і пячэм бульбу. Я чакаю, не магу дачакацца, калі яна спячэцца. “Тата, хутка будзе гатова?” – пытаюся. –“Хутка, сынок”, -- кажа тата. Нарэшце ён кіем выграбае з цяпельца некалькі бульбін. Я выбіраю самую вялікую і падкідваю на далонях, каб астыла. Потым пачынаю лупіць. Толькі аблупіў – ні стуль ні ссюль валадар Карп з’явўся. Сам тоўсты, а галава лысая, як бубен. “Дай бульбіну”, -- просіць у мяне. -- “Не дам табе, чорту лысаму”, -- аднекваюся я. Не адстае Карп: “Дай хоць кавалачак”. – “Не дам!” – цвярджу адно і тое ж.

-- Антон, уставай! -- данёсся голас Васіля. --  Ноч на дварэ.

Я расплюшчыў вочы. Сапраўды, ноч, цемень.

-- Антон, ты не спіш?

-- Ужо не сплю.

“І чаму мне ўсё ежа сніцца? – думаю сам сабе. – Сюды ляцелі – прыснілася, як мама пірагі пякла. Цяпер бульбу з татам пяклі. Чаму так? Здаецца, не хочацца есці. На тры дні Піліп Макаравіч сваім харчовым прэпаратам накарміў”.

-- А ты малайчына! – нечакана пахваліў мяне Васіль.

Я пазяхнуў, прыкрыўшы далонню рот.

-- Кепікі строіш?

-- Праўду кажу, -- прамовіў Васіль. – Калі б не ты, то мы не прачнуліся б.

-- Чаму?

-- Як засвістаў носам, дык я адразу падхапіўся. Думаў, што міліцыянер свішча. Аднаго разу ў горадзе, калі вуліцу няправільна пераходзіў, міліцыянер мяне хацеў аштрафаваць. Ледзь адгаварыўся.

--  Табе міліцыянер са свістком прысніўся? – пацікавіўся я.

-- Не памятаю, -- прызнаўся Васіль.

-- А мне прыснілася, што на выгане з татам бульбу пяклі. Расказаць?

-- Потым раскажаш. Некалі тары-бары разводзіць. Уставай! Лесвіцу панясём.

-- Куды?

-- Туды, да сцяны.

-- Цёмна. Галаву можна скруціць, -- паскардзіўся я.

-- Пратры вочы, -- параіў Васіль.

Я кулаком старанна працёр вочы. У сутарэнні быццам пасвятлела.

Мы з Васілём паклалі на лесвіцу цюфякі, узяліся за ляскі (Васіль спераду, а я ззаду) і, спатыкаючыся, панеслі і лесвіцу, і цюфякі.

На вуліцах ні ліхтарыка. Ціха-ціха вакол. Толькі мы з Васілём ідзём, нясём лесвіцу з цюфякамі. Калі б нехта паглядзеў збоку, то, мабыць, усміхнуўся б.

А мне, шчыра прызнаюся, было не да смеху. Я раз-пораз азіраўся. Мне здавалася, што з-за рога дома зараз выскачыць Таран-тарантул і галёкне на ўсю вуліцу: “Куды маю лесвіцу цягнеце?”

Вось і гмахі палаца. Я стараўся ступаць нячутна, як кот, нават дыханне стрымліваў.

Мінулі вароты. Здаецца, пранесла. Цяпер можна і ўздыхнуць.

-- Легіянеры нас не заўважылі, спяць як забітыя, -- кажу Васілю.

-- Кладзі лесвіцу, -- скамандаваў Васіль.

Разам з Васілём мы апусцілі лесвіцу і паклалі яе каля сцяны.

А Васіль далей камандуе:

-- Здымай цюфякі.

Зняўшы цюфякі, мы прыставілі лесвіцу да сцяны.

-- Я першы палезу, -- сказаў Васіль і палез па лесвіцы, падымаючыся ўсё вышэй.

Я падаў яму цюфякі і пацікавіўся:

-- Паклаў на дрот?

-- Два.

--І ўніз кінуў?

-- Таксама два. Лезь! Не марудзь!

Васіль стаў на сцяну і скокнуў уніз. Знік, быццам і не было яго. Непрыемна, скажу вам, аднаму застацца ў цемры.

Я хуценька палез па лесвіцы.

-- Васіль, дзе ты? – ціха паклікаў, намацаўшы на сцяне мяккія цюфякі.

-- Тут, -- азваўся знізу мой сябар.

-- Ты не пакалечыўся?

-- Не пакалечыўся!.. Скачы!

Я стараўся разгледзець, дзе там, унізе, ляжаць цюфякі.

-- Куды скакаць?

-- Прама, як стаіш. Хутчэй!

Я ўдыхнуў паветра і скокнуў.

-- Ідзі сюды, -- паклікаў Васіль.

-- Цюфякі тут будуць ляжаць?

-- Няхай ляжаць. Я іх з сабою цягаць не намераны.

-- Легіянеры раніцай заўважаць. Здагадаюцца, што хтосьці сцяну штурмаваў. Усё наваколле ператрасуць. Знойдуць нас.

-- Не знойдуць. Мы тут на доўга не затрымаемся. Гэтай жа ноччу назад выберамся.

-- Без лесвіцы праз сцяну пералезем?

-- Пералезем. Піліп Макаравіч і Сакс нешта прыдумаюць. Цяпер іх трэба вызваліць, -- сказаў Васіль.

-- Трэба! – як рэха, азваўся я.

Мы рушылі наперад.

-- Антон, -- звярнуўся да мяне Васіль.

Я так і не даведаўся, што ён хацеў сказаць. Неспадзявана над намі загарэліся ліхтары. Стала светла, як днём.

-- Легіянеры! – усклікнуў Васіль.

Сапраўды, да  сцяны беглі легіянеры з доўгімі пікамі. Яны імгненна акружылі нас.

Мы з Васілём моўчкі стаялі і глядзелі на іх.

Няўжо гэта канец?

-- Прыйшлі, даражэнькія? – пачуўся пісклявы галасок.

Легіянеры, якія стаялі насупраць нас, адступілі ўбок. Каго ж, вы думаеце, убачылі мы? Старога знаёмага шпіка Тарана. Ён глядзеў на нас і ўсміхаўся. Можна было падумаць, што сустрэў найлепшых сяброў.

-- Яслі да каня не ідуць. А вы прыйшлі, прыляцелі! – прамовіў і з задавальненнем пацёр рукі.

-- Не прыляцелі, а пералезлі, -- з выклікам прагаварыў Васіль.

-- Праз сцяну пералезлі? Малайцы! Якія ж вы малайцы!

-- Без пахвалы абыдземся, -- не сцярпеў я.

Таран прыгнуўся і паглядзеў на нас, як паляўнічы сабака на зайцаў.

-- Падабаемся? – буркнуў Васіль.

-- Яшчэ як падабаецеся! Прыгожанькія! Абодва як на падбор. Не хлопчыкі, а райскія птушаняткі. Адкуль жа прыляцелі вы?

Злосць мяне разабрала. Кулакі самі сабою сцяліся.

-- Пацярпі, -- сціснуў маю руку Васіль. – Ён знарок здзекуецца, нервы тузае.

-- Правільна. Цярпіце, хлопчыкі. Вам трэба цярпець, -- пачуў Таран. – Я вунь колькі нацярпеўся, гойсаючы за вамі.

-- Мы вас не прасілі, -- сказаў Васіль.

-- Яны не прасілі! Скажыце, калі ласка! Не раз папросіце, калі супроць шэрсці пагладзяць. Мяне папросіце! – Таран тыцнуў сабе пальцам у грудзі. – Ведаеце, хто я?

-- Таран, -- выпаліў Васіль.

-- Не Таран, а пан Таран. Скажыце дружна, разам: пан Таран. Ну! – прамовіў Таран і ўзмахнуў рукою, як вопытны дырыжор.

Мы з Васілём пераглянуліся і крыкнулі:

-- Таран!

Шпік скрывіўся, як з’еўшы горкага.

-- Няправільна! Я пан Таран. Дайшло?

-- Хопіць крыўляцца, -- сказаў Васіль. – У цямніцу вядзіце.

Таран выцягнуў доўгую руку і паказаў на мяне.

-- Ты таксама хочаш у цямніцу?

“Не разлучыш мяне з Васільком. Разам і ў цямніцы весялей”, -- падумаў я і прагаварыў:

-- Хачу.

-- Вядзіце арыштантаў у цямніцу, -- звярнуўся да легіянераў Таран.

У цямніцы

Цямніца, куды прывялі нас легіянеры, была сапраўднай цямніцай. Ніводзін праменьчык сонца не пранікаў у яе.

Мы з Васілём селі каля сцяны.

-- Васілёк, чаму табе так моцна ў цямніцу захацелася? – распачаў я гаворку.

-- Лічыш, што захацелася?

-- Канешне, захацелася. Ты ж сам папрасіў, каб завялі ў цямніцу.

-- Спадзяваўся, што Піліпа Макаравіча і Сакса тут убачу, -- сказаў Васіль і дадаў, крыху памаўчаўшы: -- Усё роўна яны нас не адпусцілі б.

Вядома, не адпусцілі б. А Піліп Макаравіч і Сакс, як відаць, у іншай цямніцы сядзяць. Пастараўся Карп, набудаваў цямніц.

-- Васілёк, што будзем рабіць?

-- Пакуль паспім, а заўтра пабачым, як складзецца.

Ні Васілю, ні мне не ўдалося паспаць. Таран да нас завітаў. Паставіў пасярод цямніцы ліхтар і піскнуў, як мышка з-пад зямлі:

-- Падабаецца вам тут, даражэнькія?

Васіль знарок гучна пазяхнуў.

-- Цюфякі прынеслі б. Мы іх каля сцяны пакінулі.

-- Помніце, як мяне зваць? Скажаце?

-- Таран! – апярэдзіў я Васіля.

-- На глінянай падлозе будзеце спаць. А наша гліна-гліначка цвёрдая-цвёрдзенькая. Намуляеце бакі, даражэнькія.

-- Годзе пацяшацца, -- прамовіў Васіль. – Як вы ў такой цемры заўважылі нас? Расказалі б, пахваліліся б.

-- Скажаш “пан Таран”?

-- Скажу, -- уздыхнуў Васіль.

У кожную шчылінку Васілю хочацца зазірнуць. Мяне зусім не цікавіла, як легіянеры змаглі заўважыць нас у цемры. Хіба зменіцца што-небудзь, калі даведаюся?

-- Паўтарай за мною! – урачыста пачаў шпік. – Пан Таран!

-- Пан Таран, -- мармытнуў Васіль, як мядзведзь у бярлозе, -- хутчэй расказвайце.

Радуючыся, Таран пацёр рукі.

-- Не спяшайся. Пацярпі. Нецярпіцца?

-- Нецярпіцца, -- прызнаўся Васіль.

Таран узяў ліхтар і памахаў ім, як кадзілам, перад самым носам Васіля.

-- Знікаю. Да сустрэчы, хлопчыкі.

Васіль імгненна ўскочыў.

-- Усю ноч буду крычаць “Таран, Таран!”

-- Што ты! Што ты! Няможна так крычаць. Пан Таран можна. У нас усіх начальнікаў завуць панамі. І я хачу быць начальнікам.

-- Вам гэта як маслам па сэрцы? – запытаўся Васіль.

-- Безумоўна, хлопчык.

-- Тады раскажыце, як нас заўважылі.

-- Слухай, нецярпячка!

Вось што расказаў нам Таран. Сутарэнне, у якое заляцелі мы з Васілём, было прыстанішчам для Тарана і ягоных памагатых. Яны часта адпачывалі там, спалі на цюфяках, каб, усхапіўшыся праз гадзіну, зноў шныпарыць, шпіёніць.

Гэтае сутарэнне людзі за вярсту абыходзілі. А мы ў самае логава заляцелі. Ужо там заўважыў нас Таран, скумекаў, што вырашым праз сцяну перабрацца. Вось і чакаў. Самі прыйшлі да яго ў рукі.

-- Спрытна я вас вакол пальца абвёў? – закончыўшы расказваць, хіхікнуў.

-- Калі б у сутарэнне не забеглі, то не злавілі б,-- уступіў у размову я.

-- Адпачывайце, даражэнькія! – зноў хіхікнуў Таран. – Заўтра вас пану Карпу пакажу. Ён запытаецца, хто вы і адкуль.

-- Таран! – вымавіў Васіль.

Шпік вылупіў вочы.

-- Ты абяцаў!

-- Ну, пан Таран.

Таран-тарантул выскачыў з цямніцы, як апараны кіпнем. Відаць, спалохаўся, што зноў пачуе ад Васіля “Таран”.

-- Шкада мне яго, -- прагаварыў Васіль. – На карачках поўзае, пад кожную лаўку зазірае, каб толькі начальнікам быць.

-- Не шкадуй, -- сказаў я. – Заўтра ён нас так пашкадуе, што млосна стане.

-- Давай спаць, -- прапанаваў Васіль.

Мне не спалася. Толькі заплюшчу вочы – лысы леў, як здань, вырастае. “Антон, аддай лесвіцу”, -- дражніцца.

-- Не спіцца? – запытаўся Васіль.

-- Не спіцца. Усякая трасца ў галаву лезе.

-- Зноў сніцца, як з бацькам бульбу пяклі?

-- Не. Лысы леў у вачах стаіць.

-- Які лысы леў? – не зразумеў Васіль.

-- Той, пра якога Карп у аб’яве напісаў. Няўжо не памятаеш? Любімы леў Карпа аблысеў, яго не хочуць прызнаваць іншыя ільвы. Карп паабяцаў узнагародзіць таго, хто дапаможа ільву.

-- Васіль падсунуўся да мяне і зашаптаў на самае вуха:

-- Я ведаю, як выратавацца. Заўтра скажам Тарану, што дапаможам ільву.

Ці не праз сон кажа Васіль?

-- Васілёк, ты не спіш?

-- Ні ў адным воку сну няма. Антон, заўтра дапаможам ільву, парадуем Карпа.

Я ухмыльнуўся.

-- Калі галава аблысее, то валасы на ёй і за сто гадоў не вырастуць.

-- Не валасы, а грыва, -- паправіў мяне Васіль.

-- Ну, грыва, -- пагадзіўся я. – Што хочаш зрабіць? Пальеш вады ільву на галаву і скажаш: “Расці, грыва, і вялікая, і маленькая?”

-- Не трэба паліваць. Няхай зробяць парык. Парык для ільва. Памятаеш, як казаў Піліп Макаравіч? Трэба зрабіць парык для ільва. Тады яго прызнаюць іншыя ільвы.

І праўда, казаў. Зусім з галавы вылецела. Піліпу Макаравічу можна верыць. Ёсць тоненькая нітачка, за якую нарэшце схопімся. Каб толькі не парвалася.

-- Адразу наш сакрэт не раскрывай, -- папярэдзіў я Васіля. – Скажаш так: мы ільву дапаможам, а Карп няхай усіх нас з цямніцы выпусціць. І цябе, і мяне, і Піліпа Макаравіча, і Сакса. Як думаеш: пагодзіцца?

-- Думаю, што пагодзіцца. Але потым… Я яму ні на грош не веру.

-- Нічога не зробіш, -- уздыхнуў я. – У нас няма іншага выйсця.

-- Няма, -- азвааўся Васіль. – Хопіць гаварыць. Спім!

На гэты раз я адразу заснуў. Ні пірагі, ні бульба, ні Карп, ні леў у гэтую палову ночы мне не сніліся.

Пытанні без адказу

Чуць свет у цямніцу прыбег Таран. Стаў на парозе як пень на дарозе.

-- Уставайце, мае даражэнькія!

-- Карп кліча? – узняўшы рукі, пацягнуўся Васіль.

-- Не Карп, а пан Карп, -- паправіў яго Таран.

-- Вельмі хоча нас бачыць?

Таран увесь аж засвяціўся.

-- Так хоча, што выказаць немагчыма. Такія прыгожанькія хлопчыкі яшчэ не траплялі ў нашу цямніцу.

-- Мы не пойдзем, -- заявіў Васіль.

-- Як гэта не пойдзеце? --  вытрашчыў вочы Таран.

-- А як ходзяць? – з выклікам прамовіў Васіль. – Нагамі. Вось і мы не пойдзем нагамі.

-- Няўжо на руках пойдзеце? О-о-о, гэта пану Карпу спадабаецца!

-- Ніяк не пойдзем: ні рукамі, ні нагамі, -- паведаміў Васіль.

-- Бач, якія прынцы знайшліся! – працягла вымавіў Таран. – Зараз легіянераў паклічу. Яны вас плётачкамі, плётачкамі! Пакажуць дзе ракі зімуюць.

Дадумаўся галоўны шпік Карпа: плётачкамі! Такі пакліча. Такому не шкада нас. Яшчэ пачне прыгаворваць, калі легіянеры возьмуцца за нас: “Пацярпіце, даражэнькія, пацярпіце…”.

-- Паслухайце! – звярнуўся я да Тарана. – Мы можам вылечыць любімага ільва валадара.

Таран паглядзеў на мяне, як на непрыгожую цацку.

-- Хіба любімы леў валадара захварэў?

-- У аб’яве напісана, што аблысеў, -- сказаў Васіль.

Таран заморгаў вачыма. Здавалася, вось-вось слёзы, як боб, пасыплюцца пад ногі.

-- Зусім аблысеў! Пан Карп сам не свой. Бядуе, гаруе!.. Шкада яго!

-- Хопіць скнарыцца, -- прамовіў Васіль. – Мы можам дапамагчы ільву. Незразумела сказана?

Таран павярнуўся.

-- Пабягу паведамлю!

-- Хвіліначку! – спыніў шпіка Васіль. – Дапаможам ільву толькі тады, калі валадар Карп адпусціць нас, нашага старэйшага таварыша і Сакса.

-- Пабягу паведамлю!

Дзверы зачыніліся.

Я цяжка ўздыхнуў, задумаўся. Карп хоча дапамагчы ільву. Няўжо сапраўды шкадуе яго?  Але чаму знішчыў на планеце Сіз амаль усё жывое? Аднаго ільва шкадуе, а тысячы нявінных звяроў знішчыў.

На гэтыя пытанні я так і не знайшоў адказу.

Адчыніўшыся, рыпнулі дзверы. Перад намі, як намаляваны, з’явіўся Таран.

--  Пан Карп згодны. Ён даў слова, што адпусціць вас. Прашу на выхад!

Парык для ільва

Мы з Васілём выйшлі з цямніцы. Наперадзе клыпаў Таран, ззаду, за намі, тупалі легіянеры, узброеныя пікамі.

Таран доўга вёў нас цёмнымі змрочнымі калідорамі. Нарэшце спыніўся перад высокімі дзвярыма.

-- Тут пан Карп! – паведаміў, прыклаўшы палец да вуснаў.

-- Дзе? Дзе? Нідзе не бачу, -- знарок азірнуўся Васіль.

-- Там, -- тыцнуў пальцам Таран. – За дзвярыма.

-- Так адразу і сказалі б: там.

Шпік патрос пальцам, ушчуваючы Васіля.

-- Нядобры хлопчык! Я цябе наскрозь бачу. Такому толькі сунь палец у рот…

-- Адкусіць! – напалохаў я шпіка.

Таран адхапіў палец (відаць, падумаў, што Васіль сапраўды яго адкусіць) і, два разы кашлянуўшы, асцярожна пастукаў у дзверы. Яны адчыніліся  як па камандзе.

-- За мною, -- прашаптаў Таран.

Мы ўвайшлі ў вялізную залу. Падлога, сцены, столь – усё зіхацела, пералівалася. “І сцены, і столь, і падлога, напэўна, зроблены з умела дастасаваных крышталікаў гіпсу”, -- падумаў я.

У канцы залы стаялі два троны: адзін вышэйшы, а другі крыху ніжэйшы.

На вышэйшым троне сядзеў валадар Карп. Такога страхалюда я яшчэ не бачыў. Чорныя, кучаравыя, як у барана, валасы і на галаве, і на твары. Не зразумець, дзе барада, дзе вусы. Нават рота не відаць. Толькі вочы блішчаць, як у галоднага. Не галава, а сапраўдны круглы чорны шар. Побач сядзела жанчына. Яе твар свяціўся, як святлафор, калі адразу запаліць усе ягоныя агеньчыкі. Уявіце самі. Губа пафарбаваныя ярка-чырвонай фарбай. Такой у нас звычайна пажарныя шчыты фарбуюць. Для вачэй не пашкадавала зялёнай фарбы. А шчокі жоўтыя, быццам жаўткамі ад яйца націралася. Непадалёку, выцягнуўшыся, стаяў гігант у чорнай з чырвонымі плямамі накідцы. Рост у яго быў пад два метры. А такі тоўсты, што ўдвух з Васілём мы яго не абхапілі б.

Было на што паглядзець. Адзін чорны, як галавешка, другая як святлафор, трэці – сапраўдны волат-дуб.

-- Наш слаўны валадар Карп! – кіўнуўшы галавою, паказаў на чорнага Таран.

-- Няхай самі здагадаюцца, як мяне зваць, -- падскочыла на троне жанчына-святлафор.

-- Жонка пана Карпа. – шапнуў Таран.

Васіль адкрыў рот, каб нешта сказаць, а мужчына-гігант як гаркне:

-- Маў-чаць!

У мяне і Васіля і насы апусціліся.

-- Не бойцеся! – супакоіла нас жанчына-святлафор. – Наш генерал Курт забыўся ўсе словы, акрамя аднаго:  маўчаць.

-- “Курт ад слова “каракурт, -- думаю сабе я. – Каракурт – ядавіты павук. На ягоным брушку трынаццаць плямінак белаватага альбо чырванаватага колеру. Так, здаецца, тлумачыў Сакс”.

-- Хто з вас здагадаецца, як мяне зваць? – быццам у адгадкі, вырашыла пагуляць з намі жанчына-святлафор.

-- Скажыце “Саўка”, -- зноў шапнуў Таран. – Ёй спадабаецца, што вы здагадаліся.

Смешна і пацешна. Жанчына, а імя мужчынскае: Саўка.

-- Дык як мяне зваць?

-- Скажыце “Саўка”, -- непакоіцца Таран.

Я паглядзеў на Васіля. Мой сябар аж калоціцца ад бязгучнага смеху: лапаткі так і ходзяць ходырам.

Я штурхнуў яго.

-- Скажы, што Саўка.

-- Саўка!.. Ха-ха-ха… Саўка!.. – паехаў з рогату Васіль.

Я думаў, што Саўка ўзлуецца, затупаціць нагамі. Не ўзлавалася, а захіхікала, трымаючыся за жывот:

-- Хі-хі-хі… Хі-хі-хі…

--  Чаму яе зваць Саўка? – пацікавіўся я ў Тарана.

-- Імя паходзіць ад назвы кветкі “красаўка”.

Сапраўды, ёсць такая ядавітая кветка красаўка… Калі адкінуць першыя тры літары, выходзіць Саўка. Цікава…

Саўка нарэшце перастала хіхікаць, звярнулася да Карпа:

-- Гэтыя хлопчыкі мне вельмі падабаюцца. Яны будуць маімі поні.

Поні, поні… Гэта ж конікі невялікага росту. Іх, здараецца, у цырку паказваюць. А яшчэ поні ў вазкі запрагаюць, і яны дзяцей возяць. Бачылі з Васілём, калі ў сталіцу на экскурсію ездзілі.

Што ж выходзіць? Саўка загадае, каб зрабілі маленькія возікі, і мы з Васілём яе будзем вазіць. Да чаго дадумалася! Такое і ў цяжкім сне не прысніцца.

Я адкрыў рот, каб запратэставаць, а Курт на ўсё горла:

-- Маў-чаць!

-- Дазволь, пан Карп. Вельмі цябе прашу, -- надзьмула губы Саўка.

-- Яны майму любімаму ільву хочуць дапамагчы, -- прагаварыў Карп, раздзельна вымаўляючы кожнае слова.

Голас валадара гучаў роўна, аднатонна. Здавалася, не чалавек вымаўляе, а добра адрэгуляваная машына.

Надзьмуўшыся, Саўка адвярнулася. “Не спадабалася, злосці набіраешся. Так табе і трэба”, -- падумаў я.

Наперад выступіў Васіль.

-- Вашаму…

-- Маў-чаць! – гукнуў Курт.

-- Няхай кажа, -- дазволіў Карп.

-- Вашаму любімаму ільву трэба зрабіць парык. Іншыя ільвы прызнаюць яго, не будуць праганяць, -- выпаліў Васіль як выдатна вывучанае правіла.

-- Таран, -- шчоўкнуў пальцамі валадар Карп, -- маё слова: зрабіць майму любімаму ільву парык і пусціць да яго іншых ільвоў. Паведаміш, ці дапамагло. Мы чакаем.

-- Спяшаюся, -- пан Карп.

Таран умомант вока знік. Нібы таракан, які схаваўся ў шчыліне.

-- Дазвольце запытацца, -- звярнуўся я да Карпа.

-- Маў-чаць! – падаў голас Курт.

-- Дазваляю, -- махнуў рукою Карп.

-- На вашай планеце няма звяроў, -- пачаў я. – Многія загінулі, а астатніх вы загадалі знішчыць. Вам не шкада іх?

-- Ніколечкі.

-- Чаму тады лысага ільва шкадуеце?

-- Леў мой. А тыя, што на волі бегалі, як бы ўсім належалі. Не хачу, каб усе цешыліся.

-- Ваша ўцеха можа хутка скончыцца, -- сказаў Васіль. – У няволі звярам жывецца нясоладка. Вось і леў аблысеў.

Карп зыркнуў на нас вачыма.

-- На мой век хопіць!

Во дае! Сабе – усё, іншым – галавешка асмаленая. Няма ў яго жалю. Закруціць у галаве – знішчыць і тых звяроў, што ў няволі. Трэба ратаваць іх. Але як гэта зрабіць?

Вось каб быў Піліп Макаравіч!.. Дзе ж ён цяпер? Лес не захацеў пасадзіць, заўпарціўся. Баяўся, каб горай не было. Горай, відаць, ужо не будзе.

-- Вы чалавекам нарадзіліся, -- прамовіў Васіль.

-- Не вучы. У цябе яшчэ малако на губах не абсохла! А я валадар. Усёй планеты валадар.

Невядома, да чаго мы дагаварыліся б, калі б не з’явіўся Таран.

--  Зрабілі ільву парык? – убачыўшы шпіка, прыўзняўся Карп.

-- Зрабілі. Як малое кацяня, леў скача.

-- Іншыя ільвы прынялі яго?

-- Як найроднага, прынялі. Радасць, якая вялікая радасць у нас! Пан Карп, аб’яву трэба напісаць. Вялікімі-вялікімі літарамі. Няхай усе ведаюць пра вашу мудрасць.

-- Хачу, каб хлопчыкі сталі маімі поні! Я сама сабе гаспадыня. Сама сабе пані. Хачу! Хачу! – прарэзліва закрычала Саўка.

-- Маў-чаць! – з перапуду раўнуў генерал Курт.

-- Маўчаць? Мне маўчаць? Усе здзекуюцца з мяне. Здзекуюц-ца!.. -- загаласіла Саўка.

У Курта задрыжэла ніжняя сківіца. Ён сагнуўся ў тры пагібелі.

-- Здзекуюцца! Не хачу маўчаць! – як халодны самавар, расхадзілася Саўка.

Карп узяў Саўку за руку і прагаварыў ледзяным голасам:

-- Супакойся, дарагая. Ты можаш забраць іх сабе.

-- Вы слова далі! – усклікнуў Васіль. – Паабяцалі, што адпусціце нас.

-- Маў-чаць! – гукнуў Курт і выцягнуўся, як струнка, лыпаючы на нас вачыма.

Я павярнуўся да Саўкі.

-- Мы ніколі не станем вашымі поні!

-- Дурань! – таўхануў мяне Таран. – Цябе будуць карміць і паіць. Чый хлеб ясі, таму і песню спявай. Не разумееце. Молада-зелена.

-- Не будзем поні. Ні ў якім разе! – падтрымаў мяне Васіль.

-- Карп, яны не хочуць быць маімі поні, -- скрывілася Саўка.

-- Мы іх нашаму любімаму ільву падарым. Няхай пагуляе з імі ў кошкі-мышкі.

-- Ой, як добра! – успляснула рукамі Саўка. – Кошкі-мышкі мне падабаюцца!

Карп шчоўкнуў пальцамі.

-- Таран, прыкаціць сюды клетку з нашым любімым ільвом!

-- Спяшаюся, пан Карп! Вельмі спяшаюся, -- ледзь не да падлогі нахіліў галаву шпік Таран.

Мы з Васілём моўчкі глядзелі на Карпа і Саўку. Кінуцца на іх і паспрабаваць звязаць, каб потым уцячы? Але ж генерал побач стаіць, як волат-дуб. Папрасіць, каб дараваў? Але ж мы ні ў чым не вінаватыя. Калі не вінаваты, то не апраўдвайся. Так людзі кажуць.

-- Васілёк, леў не разарве нас? – парушыў я прыкрае маўчанне.

-- Не бойся. Не заўсёды звяры на людзей кідаюцца.

Васіль хацеў сказаць мне яшчэ штосьці, але ў гэты момант легіянеры ўкацілі ў залу клетку. У ёй важна сядзеў леў з доўгай, густой грывай на галаве. Не пазнаць, што парык.

-- Пан Карп, адчыняць? Няхай заходзяць даражэнькія хлопчыкі? – запытаўся Таран.

-- Няхай заходзяць. Мы слоў на вецер не кідаем.

Шпік адчыніў у клетцы дзверцы і падскочыў да нас.

-- Заходзьце, хлопчыкі. Міласці просім. Прывітайцеся з панам ільвом.

-- Як добра, як радасна! – захіхікала Саўка.

А ў мяне не было радасці. Я ішоў як на заўтра. Што ж, ісці ў клетку да ільва – не да аднакласніка на імяніны.

Краечкам вока зірнуў на Васіля. Усміхаецца мой сябар. Можна падумаць, што не першы раз вось так на спатканне з ільвамі ходзіць.

Дзверцы за намі з грукатам зачыніліся. Леў сядзеў касавурачы вочы.

-- Калі ён разарве маіх поні? – затупацела нагамі Саўка.

Да клеткі падбег Таран і давай цкаваць ільва, як сабаку:

-- Кусі! Кусі! Узяць іх!

Леў устаў, забарабаніў хвастом і аблізнуўся. “З’есць, не пашкадуе. А мы пастараліся для яго”, -- прабегла ў мяне ў галаве.

-- Антон, падыдзі бліжэй, затулі мяне, -- прашаптаў Васіль.

Здрэйфіў мой сябар. Хоча, каб леў на мяне першага накінуўся. А так смела ішоў у клетку! Што ж, няхай есць першага. Магчыма, задаволіцца.

Я ступіў наперад, затуліўшы Васіля ад ільва. Васіль тузануў мяне за кашулю.

-- Збоку стань, каб тыя апантаныя мяне не бачылі.

Штосьці прыдумаў Васілёк, няйначай.

Я адступіў назад і рукі расставіў, каб затуліць Васіля. А ён выняў з кішэні Мураша (зусім вылецела з галавы, што Мураш у Васіля ў кішэні), паднёс да рота і, прагаварыўшы “Ратуй нас, разумны міні-камп’ютэр”, апусціў Мураша на падлогу і скамандаваў:

-- Наперад!

Быццам кот на мыш, наш супер-міні-камп’ютэр накінуўся на ільва і давай казытаць усімі лапкамі! Леў упаў як падкошаны. А Мураш стараецца, казыча, не дае перадыхнуць. Леў вырашыў схітрыць: то на адзін бок перакоціцца, то на другі. Ды хіба магчыма ўратавацца ад Мураша? З галавы цара звяроў нават парык зляцеў. Галава стала непрыгожая, нейкая не ільвіная.

Цар звяроў дрыгаў, дрыгаў лапамі, потым зароў, нібы трактар, які заводзяць.

-- Васіль, хопіць, -- пашкадаваў я лысага ільва.

-- Кругом. Назад. Сеанс закончаны, -- скамандаваў Васіль і, схапіўшы мураша, прытуліў да грудзей. А леў ляжыць, як сноп, не варушыцца.

-- Узяць! Схапіць! У цямніцу! Мы жадаем! – прарэзаў паветра голас Карпа.

Набеглі легіянеры, схапілі нас і павялі, штурхаючы.

-- Не перажыву-у!.. пачуў я напаследак, як загаласіла Саўка.

Разам з шымпанзэ

Другі раз выручыў нас разумны Мураш. Першы раз дапамог, калі ў цясніне праз гліняную сцяну не маглі пералезці. Тады перацягнуў вяроўчыну на другі бок сцяны, трымаў яе, пакуль не пералезлі. Цяпер жыццё выратаваў. Разарваў бы нас леў. Хіба ільва адолееш? Цар звяроў. А маленькі Мураш перамог. Самога цара звяроў перамог!

Нас з Васілём зноў упіхнулі ў цямніцу. Ноччу было і сумна, і страшна. Цяпер жа мы не адчувалі ні суму, ні страху. Жартавалі, успамінаючы нядаўняе.

-- Леў перакаціўся і лапамі стаў дрыгаць! – сказаў Васіль. – Як па дарозе, Мураш па ягоным жываце бегаў.

-- Потым леў ускочыў і на клетку кінуўся. Мураш яго дагнаў і за хвост учапіўся, -- дадаў я.

-- Няпраўда, -- не пагадзіўся Васіль.

-- Дагнаў і да сябе цягнуў, а леў упіраўся. На свае вочы бачыў, -- прамовіў я, хоць, шчыра прызнаюся, не бачыў гэтага.

-- Не ўпіраўся! Прыдумаў ты, Антон!

Вядома, не упіраўся. Ды мне хацелася распісваць, выдумляць, фантазіраваць, праслаўляючы Мураша.

-- Васілёк, Мураш ільва на цэлы метр падцягнуў!

Васіль, відаць, здагадаўся, што знарок выдумляю.

-- Антон, усё-ткі шкада ільва. Ён жа звер, не разумее, які чалавек перад ім стаіць: добры ці кепскі.

-- Крыху шкада, -- мусіў пагадзіцца я. – Але няхай для яго гэта будзе як прафілактыка. Няхай ведае, што на людзей няможна нападаць.

Васіль кіўнуў галавою.

-- Думаю, што запомніць. Як у гарачай лазні, ён пабыў.

-- Давай напусцім Мураша на Карпа і Саўку, -- прапанаваў я сябру. -- Няхай добра паказыча іх. Пасля гэтых козытаў і нас, і Піліпа Макаравіча, і Сакса яны хутка выпусцяць. Нечага на іх хлуслівае слова спадзявацца.

-- А гэта ідэя! – усклікнуў Васіль і, хуценька засунуўшы руку ў кішэню, застагнаў, як ад болі: -- Няма Мураша!

-- Жартуеш? – не паверыў я.

-- Антон, мне не да жартаў.

-- Там, у клетцы, ты Мураша ў рукі ўзяў. Успомні!

-- Згубіў, з рук выпусціў!.. Мабыць, тады, калі легіянеры вялі. Мураш упаў, а я не заўважыў.

-- Эх, ты-ы! – толькі і прамовіў я.

А вы што зрабілі б на маім месцы? Аблаялі б Васіля, абазвалі б разявякам і іншымі крыўднымі словамі? Але хіба гэта дапамагло б?

Васілю і без крыўдных слоў было кепска. Слязамі заплылі ягоныя блакітныя вочы.

Мураш выратаваў бы нас. Не толькі Карпа, Тарана і Саўку, але і ўсіх легіянераў разам з генералам Куртам паразганяў бы. Яшчэ не нарадзіўся такі чалавек, які козытаў не баіцца.

-- Васілёк, не бядуй, -- я стараўся гаварыць спакойна, каб не выдаць сваёй трывогі. – Мы знойдзем Мураша. Ён недзе ляжыць, не растаў, як снег вясною.

Васіль з надзеяю паглядзеў на мяне.

-- Упэўнены?

-- Абавязкова знойдзем.

Я пачаў верыць, што знойдзем нашага міні-камп’ютэра. Гэтая вера быццам новыя сілы мне дала.

-- Васілёк, нікому ні гу-гу пра Мураша. Ні Карпу, ні Тарану. Калі даведаюцца, што ён такі здольны, то ні за якія грошы не аддадуць.

-- Само сабой зразумела, -- сказаў Васіль. – Як жа нам знайсці яго? Давай памяркуем, Антон.

Але памеркаваць, як сказаў Васіль, мы не паспелі. Рыпнулі, расчыніўшыся, дзверы цямніцы. Мы ўбачылі Тарана. Каля яго скакаў вялікі калматы шымпанзэ. У гэтага шымпанзэ, як і ў нас з Васілём, вісеў балончык з кіслародам.

-- Сябра вам прывёў, -- увайшоўшы ў цямніцу, паказаў на шымпанзэ Таран.

Штосьці задумаў шпік. Без дай прычыны гэтага калматага сябра не прыцягнуў бы.

-- Вы яго з намі хочаце пакінуць? – пацікавіўся Васіль.

-- А як жа! Для вас стараюся, каб весялей вам было. Мо добрым словам калісьці ўспомніце. Так што прымайце. Цудоўны сябар. І на руках можа пагушкаць, і ў шчаку плюснуць.

Шымпанзэ напомніў мне генерала Курта. Магутныя рукі, ногі, доўгія пальцы, рост не меней, чым сто пяцьдзесят сантыметраў. Такі так пагушкае, што болей ніколі не захочаш.

-- Падабаецца вам гэты сябар? – усміхнуўся Таран.

-- Гэтаму сябру па дрэвах трэба лазіць, а не ў цямніцы сядзець, -- прагаварыў Васіль.

-- Хлопчыкі, адкуль вы? – неспадзявана запытаўся шпік.

Мы прамаўчалі.

-- А як ільва напалохалі, не скажаце?

Не ведае Таран пра здольнасці Мураша. Ні ён, ні Карп, ні Саўка не заўважылі, як Мураш казытаў ільва. Значыць, ёсць надзея, што знойдзем яго.

-- Акрыяў ваш лысы леў? – гучна прагаварыў я.

-- Ледзь аддыхаўся. Нядобра пажартавалі вы з ім, жэўжыкі-свавольнікі!

Збоку паглядзець на Тарана – нішто сабе чалавек. Амаль не злуецца, усміхаецца. Страчаюцца такія. Спачатку цёсечка-цёсечка, а потым: стой, воўк цябе рэж!

Я адчуваў, што выпусціць кіпцюры. І выпусціў.

-- Не жадаеце казаць, языкі праглынулі?.. Пашкадуеце, чэрці лазатыя!

-- Не палохайце. Ужо напалоханыя! – агрызнуўся Васіль.

Усміхнуўшыся, Таран дастаў з кішэні доўгую, як верацяно, цыгарэту і прыкурыў. А шымпанзэ, чаго мы з Васілём ніяк не чакалі, схапіў яе і сабе ў рот. Стаў і курыць, зацягваючыся.

-- Да пабачэння, хлопчыкі! – зачыняючы дзверы, гукнуў Таран.

Мы з Васілём адразу забыліся пра яго. Мы вачэй не зводзілі з шымпанзэ. Ён стаяў і смаліў. Зацягнуўшыся, надзімае шчокі і выпускае цэлы клуб дыму. Шэрымі едкімі  воблакамі дым распаўзаўся па ўсёй цямніцы. У мяне і Васіля з вачэй пацяклі слёзы. А шымпанзэ смаліць, не зважае.

-- Эй, табакур! Кінь гэтую гадасць! Кінь! – замахаў рукамі Васіль.

-- У-у-у… -- насварыўся на нас шымпанзэ і выпусціў цэлае воблака дыму.

-- Курыць шкодна. Няўжо не разумееш? – паўшчуваў я.

-- У-у-у… -- закрычаў шымпанзэ і зноў выпусціў цэлае воблака едкага дыму.

Я далонню затуліў рот і нос. Слёзы ручаём пацяклі па маіх шчоках.

-- Жывёлу курыць прывучылі! – прамовіў Васіль. – Знайшлі пацеху!

-- У-у-у… -- замахаў калматаю галавою шымпанзэ.

Раптам адчыніліся дзверы. Мы з Васілём кулём выкаціліся з цямніцы. Далей, трэба далей трымацца ад такога сябра, як шымпанзэ-табакур.

Таран мяняе тактыку

На калідоры стаяў Таран. Ён лагодна ўсміхнуўся.

-- Хлопчыкі, не крыўдуйце на мяне.

-- Навошта малпу табакурам зрабілі? – голасам строгага начальніка прагаварыў Васіль.

-- Так пану Карпу захацелася. Ягонае слова – закон. Шымпанзэ спачатку ўцякаў, калі цыгарэту падносілі. І кашляў, бедны, і чхаў. А потым прывык. Цяпер галавою аб клетку б’ецца, калі на доўга без курава пакідаюць.

Нам, помніцца, расказвалі ў школе, што шымпанзэ наздзвычай кемлівыя жывёлы. У іх лёгка выпрацоўваюцца ўмоўныя рэфлексы. Шмат чаму іх можна навучыць. Нават курыць, як аказалася.

Няшчасны шымпанзэ! Калі б яго цяпер у лес завёз і выпусціў, то ўцякаў бы адтуль, як мыш ад ката. У лесе, як вядома, цыгарэты не растуць. Лес – даўні сябар шымпанзэ – болей не патрэбен яму. Вось як можна перавярнуць усё з ног на галаву.

-- У вашага Карпа зусім не варыць галава. Яго ў пустую бочку трэба пасадзіць, засмаліць і ў рэчку кінуць, -- выказаў я сваё абурэнне.

-- Ціпун табе на язык! – замахаў рукамі Таран. – Пан Карп шчоўкне пальцам – і галава з плеч. Альбо легіянеры рэбры пералічаць.

-- Няхай шчоўкае. Абрыдла тут, -- агрызнуўся я.

-- Антон, супакойся, -- папрасіў Васіль.

-- Вы з сябрам шымпанзэ сядзелі, а я за вамі праз круглае акенца назіраў, -- нечакана паведаміў Таран.

-- Хлусіце, -- не паверыў я.

-- Магу прысягнуць, што не хлушу. Пан Карп загадаў, каб я даведаўся, чым вы шымпанзэ напалохаеце, калі пачне курыць. Нешта такое ёсць у вас. Яно вам ільва дапамагло перамагчы.

Вось яно што! Таран нездарма прывёў да нас няшчаснага шымпанзэ. Спадзяваўся, што не вытрываем, свой сакрэт адкрыем. Відаць, Карп гэты выкрунтас прыдумаў. Хітры, хоць галава быццам шар. Тут вуха востра трэба трымаць.

-- Чаму прызналіся, што патаемна назіралі за намі? Хіба гэта вам выгадна? – запытаўся ў шпіка Васіль.

Вочы ў Тарана забегалі як у злодзея, на якім шапка гарыць.

-- Хлопчыкі, нам мірна трэба жыць. Пабудзьце у нас, пагасцюйце… Не скажаце, адкуль з’явіліся? Ну і не трэба. Хутка вам дзіўнае дзіва пакажу. Аніякіх сакрэтаў ад вас не схаваю. Верце мне.

Васіль зірнуў на мяне і пакруціў галавою. Маўляў, не вер яму, Васіль: падводзіць міну, на мякіне хоча абвесці.

Але я і без Васіля змікіціў, што новую тактыку выбраў шпік, каб усё-ўсё пра нас даведацца. Не скокам, дык бокам. Трэба прытварыцца, што не разумеем. Падыграем яму, як гаворыцца.

-- Якія дзіўныя дзівы збіраецеся нам паказаць? – звярнуўся я да Тарана.

Таран узняў угору выцягнуты палец.

-- Паважаныя хлопчыкі, у вас вочы разбягуцца! Паверце мне.

-- Сёння пакажаце свае дзіўныя дзівы? – запытаўся Васіль.

-- Цяпер жа пакажу, паважаныя, даражэнькія.

Батанічны сад, у якім гуляюць маленькія слонікі

Таран прывёў нас у вялікі  батанічны сад, у тое спецыяльнае памяшканне, пра якое казаў Сакс. Чаго тут толькі не было! Сапраўдныя дзіўныя дзівы.

Спачатку мы ўбачылі дуброву. Тут расло не менш, чым сто, маладых зялёных дубкоў. У густой парыжэлай траве хаваліся баравікі: усе адзін у адзін, як краменьчыкі. Калі б убачыў такія ў нашым лесе, то кінуўся б збіраць, забыўшыся пра ўсё на свеце. Радавалася б душа.

Мінулі дуброву і ўвайшлі ў змешаны лес. Навокал бярозы, асінкі, альшыны, клёны, ліпкі… У густым лазняку дзінькалі, цёхкалі, цвіркалі, перасвістваліся птушкі, а з-пад самых ног выскаквалі яшчаркі.

Затым убачылі пальмы, архідэі, кактусы, дрэвы, усыпаныя апельсінамі, лімонамі, мандарынамі. На клумбах раслі самыя розныя кветкі. Мноства кветак. Здавалася, хтосьці распаліў вялізнае рознакаляровае вогнішча.

-- Да чаго ж дадумаўся пан Карп! – абурыўся Васіль. – Сам у зялёным царстве жыве, а людзям адзін раз у год траўку-мураўку паказвае.

-- Прыйдзе час, -- сказаў я, -- і гэты куточак раю пустыня знішчыць. Пяскі бязлітасныя, як і Карп.

-- Пан Карп лічыць, што на яго век хопіць, -- заўважыў Таран.

-- Ужо чулі! – са злосцю прамовіў Васіль.

Па вузенькай сцяжынцы мы спусціліся ўніз і ўбачылі круглае, як сподак, возера. Ганарліва выгнуўшы шыі, па возеры плавалі лебедзі. Пад пальмамі, на беразе, стаялі лаўкі, а па дарожках, пасыпаных белым пяском, шапрка бегалі маленькія, не большыя за сабаку слонікі.

-- Пан Карп загадаў, каб такіх вывелі, -- пахваліўся Таран.

-- Пойдзем адгэтуль. Не па сабе мне тут, -- сказаў Васіль.

-- Пойдзем, -- пагадзіўся я.

Трывожна, балюча было на душы. Уся дзівосная зеляніна здавалася падробкай, створанай для падману, як гэтыя маленькія цацачныя слонікі.

-- Вам не падабаецца? – пацікавіўся Таран.

-- Усё быццам пад шклом, быццам у музеі. Страшна дакрануцца, -- растлумачыў Васіль.

-- Такой раней была ўся наша планета, -- паведаміў Карп.

Я зірнуў на яго. Без канца ўсміхаецца, падморгвае, быццам клоун.

-- О-о, пан Карп вялікі валадар!

Не спыняецца, балабоніць Таран, хоць ты яму на язык наступі.

Мы з Васілём пераглянуліся і прыпусцілі па дарожцы, пасыпанай жоўтым пяском.

-- Куды вы? Куды? – перапалохаўся шпік. – Не ўздумайце хавацца. Ад мяне не схаваецеся! Знайду, даражэнькія!                                                

Каля самага выхаду з батанічнага сада дагнаў нас Таран. Мы не збіраліся ад яго хавацца. Нам хацелася хутчэй вырвацца з гэтага музейнага зялёнага раю. І, канешне, хацелася хутчэй знайсці Мураша. Знайсці і напусціць яго на Карпа, на Тарана, на Курта, на Саўку, на ўсіх-усіх іхніх памагатых.

-- Непрыгожа робіце, хлопчыкі! Ледзь лоб не разбіў, даганяючы вас, -- заенчыў шпік.

Стаіць перад намі мокры, як пацук, хоць выкручвай яго.

-- Вам ранішняй гімнастыкай кожную раніцу трэба займацца, -- параіў Васіль.

-- Хапае мне гімнастыкі. Пану Карпу дагадзі, ягонай жонцы дагадзі, пану генералу дагадзі. Цяпер і вы на маю галаву зваліліся, -- паскардзіўся Таран.

-- Не бегалі б за намі, не лавілі б нас – не зваліліся б, -- выгаварыў шпіку Васіль.

А ён запытаўся, як і раней:

-- Хлопчыкі, што дапамагае вам ільвоў перамагаць?

Зразумела, чаму павёў у батанічны сад. Добранькім прыкінуўся, натапырыў вушы, чакае, калі прызнаемся. Няма дурняў. Дарэмна спадзяешся. Не трапім у тваю сетку, павук.

-- Мы да вашага ільва нават пальцам не дакрануліся, -- сказаў я. – Як у мосце дзірка, патрэбен ён нам.

-- Леў сам стаў скакаць і качацца. Магчыма, гімнастыкай займаўся. Мы ў яго не пыталіся, -- дадаў Васіль.

Думаеце, што адчапіўся Таран, прамаўчаў?

-- Хлопчыкі, верце мне, -- завёў старую песню. – Я добры чалавек. Я ніколі нікому нічога ніякага, а калі што якое, дык што там такое? Я з вамі заадно, падтрымліваю вас. Шапніце мне на вуха, каб ніхто не пачуў. На душы палягчае. Сакрэты цяжка насіць. Шапніце, не бойцеся. Нікому не скажу. Каб я з гэтага месца не сышоў!

“Лезеш у душу, каб нашкодзіць, -- падумаў я. – І лісіца пякла жука на леташнім вогнішчы ды прыгаварвала: “Спячэцца не спячэцца, а яшчэ далей звалачэцца – вазьму ды з’ем”.

-- Чаго маўчыце, хлопчыкі? Можа, вам цяляты языкі ад’елі?

-- Па палацы нам хочацца пагуляць, -- раптам заявіў Васіль. – Дазволіце?

-- Я дазволю, калі пан Карп дазволіць. Хадземце да яго, -- сказаў Таран.

Зноў у палацы

Як і ўчора, Карп сядзеў на троне, а побач стаяў волат-дуб генерал Курт.

-- Не прызналіся? – звярнуўся да Тарана Карп, як толькі ўбачыў нас.

Сагнуўшыся, шпік падбег да трона.

-- Пан Карп! Мой даражэнькі пан Карп! Яны хітрыя, як чэрці. Яны ніколі не прызнаюцца, не раскажуць.

Мы з Васілём амаль не слухалі: глядзелі то ў адзін бок, то ў другі, шукаючы Мураша.

-- Круцяцца як на патэльні! – пачуўся ледзяны голас Карпа.

-- Дам дыхту, хлопчыкі! – павярнуўшыся да нас, патрос кулаком Таран.

-- Вылузваецеся са скуры, каб выслужыцца! Брыдка глядзець на вас, -- не сцярпеў я.

-- Пан Карп, яны мяне зневажаюць, -- паскардзіўся шпік.

Карп зірнуў на нас як тры грошы даў.

-- Мы загадваем: закаваць у ланцугі і навечна пасадзіць у цямніцу.

“Нас няможна садзіць навечна. Нас дома чакаюць!” – хацелася крыкнуць мне.

-- Дакруціліся? – праз зубы працадзіў Таран. – Век будзеце плакаць у цямніцы.

-- Мае поні з’явіліся! – пачулася побач.

Мы з Васілём азірнуліся і ўбачылі Саўку. У руках яны трымала Мураша.

-- Мае поні! Мае поні! – з нейкім асаблівым замілаваннем паўтарыла Саўка.

Не адрываючыся, мы глядзелі на Мураша.

А Саўка наблізілася да нас і ўсміхнулася нафарбаванымі вуснамі.

-- Мае поні мяне сёння цэлы дзень будуць катаць. Папрашу пана Карпа, каб загадаў зрабіць маленькі возік і два маленькія хамуцікі. А яшчэ пугу мне прынясуць. Калі поні не паслухаюцца, пугай буду шлёгаць іх.

-- Пані Саўка, -- кашлянуў у кулак Таран, -- пан Карп загадаў, каб вашых поні навечна пасадзілі ў цямніцу. Ім там спакайней.

-- Чаму ім там спакайней? – здзівілася Саўка.

-- Яны самі даўно просяцца ў цямніцу. Ім падабаецца там.

-- Мне можна ўзяць гэтага жучка? – звярнуўся да Саўкі Васіль.

-- Якога жучка просіць мой поні?

Васіль паказаў на Мураша.

-- Гэтага!

Няўжо Саўка не аддасць нам Мураша? Няўжо прыйдзецца з рук вырываць?

Я неўпрыкметкі зірнуў на Тарана. Стаіць, напяўшыся. Здагадаўся, што нездарма Васіль папрасіў у жонкі Карпа Мураша.

Саўка ўсміхнулася і працягнула Васілю Мураша.

-- Ішла і на калідоры знайшла. Бяры! Надакучыў ён мне.

Васіль хуценька ўзяў Мураша і падзякаваў:

-- Дзякую!

-- Забраць жучка! – разявіўшы рот, крыкнуў Таран.

А генерал Курт на ўвесь палац:

-- Маў-чаць!

Васіль кінуўся да дзвярэй, Таран – за ім.

Доўга не думаючы, я ўпаў на жывот і схапіў шпіка за нагу. Ён грукнуўся на падлогу. Затым ускочыў і з нянавісцю прагаварыў:

-- Хлопчык, адпусці, бо затапчу!

“Не затопчаш, -- думаю. – Не ўдасца”. Не адпускаю шпіка, трымаю з усёй сілы, схапіўшы і за другую нагу.

-- Хлопчык, буду біць. Заплачаш! – вырашыў напалохаць Таран.

Няхай б’е. Усё роўна не адпушчу. Чаму Васіль марудзіць? Чаму не дае каманду Мурашу?

-- А-а-а!.. – неспадзявана закрычаў Карп.

“Мураш дзейнічае, казыча яго”, -- здагадаўся я і, з палёгкай уздыхнуўшы, расшчаміў пальцы.

Забыўшыся пра мяне, Таран кінуўся да Карпа. А Карп саскочыў з трона, бегае па зале і рукамі махае.

-- Пана Карпа ратуйце! – залямантавала Саўка.

А сама ў дзверы і ходу. Мы з Васілём, як дамовіўшыся, панесліся за ёю. Насустрач – легіянеры. Наставілі пікі.

-- Пана Карпа ратуйце! – галёкнула Саўка.

І мы з Васілём падхапілі:

-- Пана Карпа ратуйце!

Падняўшы пікі, легіянеры ірванулі ў залу. Саўка пабегла на двор. І мы пабеглі на двор.

-- Пана Карпа ратуйце! – не спыняецца, крычыць Саўка.

І мы з Васілём не спыняемся, крычым:

-- Пана Карпа ратуйце!

З усіх бакоў легіянеры вылазяць, чэшуць у залу, наставіўшы пікі. Нават тыя, якія каля варот стаялі. Усіх паднялі на ногі.

-- Васіль, -- прагаварыў я, -- невядома, ці знойдзем цяпер Піліпа Макаравіча і Сакса. – Трэба ўцякаць адгэтуль.

-- Ну, уцячэм!.. А потым што будзем рабіць?

-- Лес пасеем. Рукзак з насеннем Піліп Макаравіч у цясніне пакінуў. І рукзак, і палатку! Забыўся?

-- Не забыўся, -- сказаў Васіль.

Мы выбеглі за вароты.

-- Пана Карпа ратуйце! – недзе ззаду лямантавала Саўка.

Сеем лес

Мы з Васілём ніколі не беглі так, як сёння. Канешне, і раней прыходзілася бегаць, асабліва ў школе на ўроку фізкультуры. Ды ў школе можна прабегчы, як гаворыцца, і на сямёрку. За гэта ніхто не пакарае. Сёння сямёрка, а заўтра васьмёрка ці дзявятка. А цяпер мы разумелі, што заўтра не будзе. Ведалі, што Таран пашле легіянераў наўздагон. Таму і перлі без духу.

Метраў трыста не дабег да цясніны мой сябар: не вытрываўшы, упаў на пясок.

-- Антон, усё. Болей не магу.

-- Васілёк, уставай, -- папрасіў я.

Крыху аддыхаўшыся, Васілёк устаў і мы павалакліся далей. У мяне закалола ў баку, ногі быццам здзервянелі.

Я на хвілінку заплюшчыў вочы. Зялёны, высокі, цяністы лес паўстаў у вачах. Той лес, які, здалося, мы ўжо пасеялі з Васільком.

-- Антон, я магу ісці хутчэй, -- паведаміў Васіль.

Я расплюшчыў вочы і ледзь прыкметна ўсміхнуўся.

Мы пакрочылі хутчэй. Вось і знаёмая цясніна. Маўклівыя рознакаляровыя горы, як незвычайныя здані, стаяць паабапал. “Аб чым яны цяпер думаюць, хацелася б ведаць”, -- прабегла ў галаве.

Я адразу ж пастараўся адагнаць гэтую думку: “Горы не думаюць. Гарам не дадзена думаць”. Праз хвіліну іншая думка прыляцела ў галаву: “А ці думае чалавек, калі проста так, для пацехі ссякае дрэва, калі вясною паліць траву?”

-- Ён не задумваецца, -- міжволі вырвалася ў мяне.

-- Ты што сказаў? – не зразумеў Васіль.

Я махнуў рукою, не захацеў прызнавацца.

-- Вунь рукзак Піліпа Макаравіча! – усклікнуў Васіль.

Рукзак нашага вучонага ляжаў за карычневым кавалкам гліны, падобным на камень-валун.

Падбегшы да рукзака, Васіль  расшпіліў яго.

У рукзаку зверху ляжалі невялікія пакеты. Васіль стаў іх вымаць, складваючы побач.

Дванаццаць пакетаў з насеннем налічылі мы.

-- Табе шэсць і мне шэсць, -- прагаварыў Васіль. – Бяры!

Не буду падрабязна расказваць аб тым, як мы хадзілі па пустыні, як даставалі насенне з пакетаў, як кідалі яго, прысыпаючы пяском. Добра не памятаю, ці доўга так сеялі. Але запомніў, як са страхам і нейкім невыказным болем закрычаў Васіль, тулячы да сябе пакеты з непасеяным насеннем.

-- Антон, яны прыбеглі!

Па пустыні, кіруючыся да нас, бегла доўгая легкавушка на курыных лапах, запоўненая легіянерамі. За рулём сядзеў Таран – Таран-тарантул, вушасты вожык. Напаў на наш след, знюхаў.

Я задагадаўся, чаму з такім болем крыкнуў Васіль. Ён шкадаваў нявыкарыстанага насення, баяўся, што Таран адбярэ яго.

-- Васілёк, -- звярнуўся я да сябра, -- пакеты з насеннем у гарах трэба схаваць.

-- Так, так, -- пагадзіўся Васіль.

Парассоўваўшы па кішэнях пакеты, мы пабеглі туды, дзе ўзвышаліся горы. Да іх было не так далёка: кіламетр, не болей.

Але мы не паспелі дабегчы да гор. Дагнаў нас Таран.

-- Ад мяне яшчэ ніхто не ўцёк! – пахваліўся. – Заварочвайце аглоблі!

Мы спыніліся. Легкавушка на курыных лапах таксама спынілася. Легіянеры сядзяць надзьмутыя, як індыкі. А Таран усміхаецца. Здаецца, зараз вылезе і расцалуе.

-- Знайшоў жэўжыкаў!

-- Мураш вас не заказытаў? – прамовіў Васіль.

-- Вашаму Мурашу мы лапкі адарвалі. Хі-хі-хі… -- захіхікаў Таран.

Няма Мураша. Знішчылі нашы ворагі. Болей не пабяжыць ні направа, ні налева, не павернецца кругом.

На мае вочы навярнуліся слёзы.

-- Радуецеся? – сказаў я.

-- Чаму ж не! Цяпер вам ніхто не дапаможа.

-- Пабачым, -- прагаварыў я.

Таран ухмыльнуўся.

-- Даўно ў цямніцы не сядзелі, хлопчыкі!

-- Пан Таран! – усклікнуў легіянер, які сядзеў з краю. – На пяску нешта вырасла.

-- Лес расце! Наш лес! – здагадаўся Васіль.

Сапраўды, з пяску падымаліся маленькія кволыя парасткі. Значыць, прайшло паўгадзіны пасля таго, як мы з Васілём першае насенне кінулі ў пясок. Непрыкметна праляцеў час.

-- У нас атрымалася! – гукнуў я.

-- Павырываць! Патаптаць! – аддаў каманду легіянерам Таран.

Легіянеры высыпалі з легкавушкі і сталі таптаць парасткі нагамі. А яны ўсё роўна раслі, падымаліся проста на вачах. Іх станавілася болей і болей.

-- Дарма стараецеся, Таран, -- прамовіў Васіль.

-- Не ўдасца вам знішчыць лес, -- дадаў я.

-- Схапіць і звязаць хлопчыкаў! – звярнуўся да легіянераў шпік.

Да нас наблізіліся легіянеры, звязалі нам рукі і ўпіхнулі ў легкавушку. Таран сеў на сядзенне і націснуў на нейкую кнопку. Легкавушка падскочыла і пабегла на сваіх курыных лапах.

-- Дасмяяліся? – гукнуў я ў самае вуха Тарану.

-- Чыя ўзяла? – прамовіў Васіль.

Твар у Тарана пачырванеў, перасмыкнуўся.

-- Яшчэ паплачаце ў мяне, даражэнькія! Усё-ўсё пану Карпу раскажу. Ён вас па галоўцы не пагладзіць.

Легкавушка на курыных лапах імчалася ў горад. А сярод пяскоў рос, падымаўся лес. Мы з Васілём спадзяваліся, што ён дасць жыццё планеце Сіз. Тое жыццё, якое нясе радасць, шчасце.

Карп гневаецца

На гэты раз дзверы, якія вялі ў залу, былі адчынены. Таран спыніўся  непадалёку ад дзвярэй і папярэдзіў нас:

-- Стойце і маўчыце, не гневайце пана Карпа і пані Саўку. Не ў настроі яны.

Я адразу заўважыў, што валадар і ягоная жонка былі не ў настроі. Яны бегалі па зале і спрачаліся. А генерал Курт, вылупіўшы вочы, глядзеў на іх. Ён, відаць, анічога не цяміў.

-- Я хачу, каб яны былі маімі поні, -- наступаючы на Карпа, лапатала Саўка.

Карп стараўся ўцячы ад яе, кідаючыся то ў адзін, то ў другі бок. Напэўна, жоначка так даняла яго, што ў пяты закалола.

-- У цямніцу іх трэба пасадзіць! – агрызаўся, уцякаючы.

-- Хачу, каб былі поні!

-- У цямніцы ім будзе лепей.

-- Будзе лепей, калі ў вазок запрагу.

Вось дык парачка! Можна падумаць, што Карп і Саўка мне і Васілю стараюцца выбраць прафесію, якая дапаможа ў жыцці. А калі разабрацца, то адзін з агнём, а другая з полымем.

-- Дзе той валацуга Таран бадзяецца? – тупнуў нагою Карп.

-- Я тут, мой любімы валадар! – як падмецены, уляцеў у залу Таран.

-- Хлопчыкаў злавіў?

-- А як жа! Я і мурашку злавіў бы, калі б вы загадалі. Я за вас і ў агонь і ў ваду, -- лістам слаўся Таран.

-- Маў-чаць! -- раптам паведаміў пра сябе генерал Курт.

-- Не гарлапань, -- паморшчылася Саўка. – Надакучыў!

-- Хлопчыкаў прывесці! Мы патрабуем! – загадаў Карп.

-- Хлопчыкаў! – усклікнуў Таран.

Мы з Васілём увайшлі ў залу.

-- Дзе злавіў іх? Дзе яны хаваліся? – звярнуўся да Тарана Карп.

-- Па пустыні, быццам мурашкі, бегалі. Са страху, відаць.

Карп паскроб бараду і сказаў:

-- Страху яны яшчэ не бачылі. Дык убачаць.

-- Абавязкова ўбачаць, -- хіхікнуў Таран.

Не даруе нам валадар Карп. Памятае, злыдзень, як Мураш яго казытаў. На ўвесь палац, нібы лысы леў, роў

-- Пан Карп, дазвольце паведаміць, -- пачаў Таран.

-- Маў-чаць! – перапыніў шпіка генерал Курт.

-- Дазваляю, -- прагаварыў Карп.

Таран кашлянуў у кулак.

-- Пан Карп, у пустыні дрэвы растуць.

Карп падбег да трона і з разгону ўскочыў на яго, як на каня, ушчарэпіўшыся абедзвюмя рукамі.

-- Якія дрэвы? Ты што вярзеш?

-- Невялікія, зялёненькія.

-- Знішчыць!

Так ты і знішчыш! Сярод пяскоў, напэўна, добры лясок ужо падняўся. Шкада, што Піліп Макаравіч яго не бачыць. Дзе ён цяпер? Дзе?

Ці вырвемся мы з рук бязлітаснага Карпа?

-- Я, я… -- стаў апраўдвацца Таран.

-- Знішчыць! Мы загадваем!

Таран павярнуўся і панёсся на злом галавы, аж пяткі заблішчалі.

-- Пан Карп, -- падала галасок Саўка, -- я думала, думала і прыдумала.

-- Што ты прыдумала?

-- Хлопчыкі будуць маімі поні, а замест іх у цямніцу пасадзім Курта.

Карп пачухаў бараду.

-- Чаму Курта?

-- Крыку не пераношу пасля таго, як на цябе тая металічная цацка накінулася. Генерал Курт толькі рот разявіць, а ў мяне ўжо ўсе жылачкі трасуцца. Пасадзі яго ў цямніцу.

-- М-маўчаць! – заікаючыся, галёкнуў Курт.

-- Ой! – войкнула Саўка. – Ён ужо і заікаецца. Хутчэй пасадзі ў цямніцу. Няхай там мышэй палохае.

-- Твая праўда, Саўка. І мышэй некаму трэба палохаць.

-- М-маўчаць! – другі раз галёкнуў Курт.

Карп уважліва паглядзеў на Курта і прамовіў:

-- Галасок у яго генеральскі!

-- Не падабаецца мне ягоны галасок. Пасадзі ў цямніцу! Пасадзі! – затупацела нагамі Саўка.

-- Пасадзіць – не пасадзіць. – стаў разважаць Карп. – Калі пасадзіць, мышэй будзе палохаць. Можна прызначыць галоўным палохальшчыкам мышэй.

-- Прызначыць галоўным палохальшчыкам мышэй! – аж заскакала Саўка.

-- Не пасадзіць – застанецца генералам, -- усё разважаў Карп. – А які ж я валадар без генерала. Не…

-- У нас не будзе палохальшчыка мышэй! – залямантавала Саўка.

Генерал Курт стаяў, выцягнуўшыся, і толькі адкрываў і закрываў рот. У яго са страху, мабыць, мову адняло.

-- Саўка, супакойся, -- прагаварыў Карп.

-- Я не супакоюся! Ніколі-ніколі не супакоюся! Пасадзі-і-іць! – заплакала Саўка.

Слёзы сыпаліся з яе вачэй, як боб. Калі б вы глянулі на яе, то, напэўна, спалохаліся б. Фарба размазалася па шчоках, па носе, нават па ілбе. Цяпер гэта была не жанчына-святлафор, а нейкая стракатая птушка. Калі б знарок хацеў так выпацкацца, то не выпацкаўся б.

-- Пасадзі-і-іць!..

-- Саўка, я яшчэ не падумаў.

Невядома, чым закончылася б гэтая спрэчка, калі б у залу не ўляцеў Таран. Такім мы яго яшчэ не бачылі. Чорная накідка парвана, вісіць шматкамі. Пад адным і другім вокам бардовыя сінякі.

-- Пан Карп, бяда! – упаў на калені шпік.

-- Бяда? – голас у Карпа задрыжэў.

-- Дрэвы да самага горада падступаюць. Вялікі лес расце. Гора нам!

-- Зні-ішчыць!

-- Дрэвы на вачах растуць. Людзі ўзбунтаваліся. Легіянераў прагналі, збілі, мяне во як узнагародзілі! – паказаў на сінякі Таран.

Значыць, прачнуліся людзі. Лес – сябар, лес – добры доктар. Ён разбудзіў. Цяпер людзі не дадуць свайго сябра ў крыўду.

-- Пан Карп, гора!.. Вялікае гора!

-- Яшчэ якое гора! -- працадзіў праз зубы Карп. – Лес вырасце – кісларод не стануць купляць. А мне трэба грошы, шмат грошай. Самым багатым заўсёды хачу быць.

Чаму ж ён такі сквапны? Мне, маё… На мой век хопіць… Абы яму было добра. А іншым? Чаму пра іншых ён не думае? Калі ж стаў такім? Няўжо тое, добрае, з якім нарадзіўся ў душы, нейкім чынам выветрылася, прапала?

-- Лес расце, а вам страшна? – падаў голас Васіль. – Радуйцеся!

-- Яны нам няшчасце прынеслі, -- выцягнутым пальцам Карп паказаў на мяне і Васіля. – Пікамі іх закалоць. І тых, якія ў цямніцы сядзяць.

Няўжо гэта канец? Няўжо мы ўсе загінем? Як жа нам выратавацца? Павінна быць нейкае выйсце. Павінна…

Клей Піліпа Макаравіча ляжыць ў маёй кішэні! Клей незвычайнай трываласці. Забыўся пра яго. Вось галава!

-- Хочаце заўсёды быць самымі багатымі? – запытаўся я ў Карпа.

-- Ты зробіш мяне самым багатым? – ледзяным голасам прагаварыў Карп.

-- Мы ільва перамаглі, Мураша на вас напусцілі, лес пасеялі, -- пералічыў я нашы добрыя справы. – І самым багатым можам зрабіць.

-- Вы лес пасеялі? – вырашыў удакладніць Карп.

-- Яны, яны! – усклікнуў Таран, стараючыся падліць масла ў агонь. – Нездарма па пустыні бадзяліся. Яны быццам чэрці лазатыя.

“Сам ты чорт лазаты”, -- хацеў крыкнуць я, але стрымаўся. Няхай кажа, няхай абзывае. Можна пацярпець. Як кажуць людзі? Хоць парасём заві, толькі ў мех не садзі.

-- Мы загадваем: развязаць хлопчыкаў! -- шчоўкнуў пальцамі Карп.

Да мяне падбег Таран. Сагнуўся, развязваючы вяроўчыну.

Я скоса зірнуў на яго.

-- Хутчэй не можаш?

-- Хутчэй! –падагнаў шпіка Карп.

-- Я стараюся, пан Карп, я вельмі стараюся, – пусціў слязу Таран. А затым, развязаўшы, выдыхнуў: -- Пастараўся!

-- Яму развяжы рукі, -- паказаў я на Васіля.

-- Мы загадваем! – падахвоціў шпіка Карп.

Таран скрывіўся як серада на пятніцу і хуценька (мабыць, нагнаў на яго страху валадар) развязаў рукі Васілю.

-- Падыдзі бліжэй, хлопчык, – паклікаў мяне Карп.

“Баіцца, каб ягоныя памагатыя не схапілі багацце”, -- падумаў я і, падышоўшы да трона, дастаў цюбік з клеем незвычайнай трываласці і капнуў кропельку на падлогу.

-- Той, хто дакранецца да гэтай кропелькі, праз дзве – тры хвіліны стане самым багатым, багацейшым за ўсіх на свеце”, -- паведаміў.

Што тут нарабілася! Не ў казцы сказаць, ні пяром апісаць. Сапраўдная катавасія. Карп жыватом упаў на падлогу і далонню закрыў кропельку, на яго неўзабаве Таран зваліўся, на Тарана – генерал Курт. Валтузяцца, сапуць, як салявыя мяхі, адзін аднаго стараюцца адштурхнуць. А Саўка бегае вакол і лупіць кулакамі ўсіх па парадку.

-- Антон, -- звярнуўся да мяне Васіль, -- гэтыя прайдзісветы зараз Карпу руку адарвуць. Капні кожнаму па кропельцы.

-- У мяне яшчэ ёсць кропелькі! – гукнуў я.

Пачулі Таран, Курт і Саўка. Як галодныя мышы, падбеглі да мяне, рукамі цягнуцца.

“Зараз яны мне вочы выкалюць”, -- падумаў я і крыкнуў:

-- Без штурханіны ў чаргу станавіцеся!

Не дайшло. Лезуць, быццам апантаныя.

Тады я адскочыў ад іх і капнуў з цюбіка на падлогу.

Адпіхнуўшы Тарана і Саўку, генерал Курт жыватом упаў на кропельку і раўнуў так, што аж шыбы ў вокнах зазвінелі:

-- Маў-чаць!

-- Мне не даў, пашкадаваў! – заплакала Саўка.

Я капнуў на падлогу адзін раз, потым другі і сказаў Саўцы і Тарану:

-- Бярыце, багацейце.

Канешне, не адмовіліся яны ад кропелек, як га сказаць прыляпіліся.

-- Усім раздаў, нікога не пакрыўдзіў, -- кажу Васілю.

-- Валадару Карпу, напэўна, усе костачкі паламалі. Калі генерал Курт сядзеў на ім, то яшчэ і падскокваў, -- заўважыў Васіль.

Карп, Саўка, Курт і Таран ляжаць, не азываюцца. Чакаюць, калі стануць самымі багатымі.

Як Карпа пабрылі

Што было далей? Вядома, ні Карп, ні Саўка, ні Таран, ні Курт так і не дачакаліся, калі стануць самымі багатымі.

-- Доўга яшчэ прыйдзецца ляжаць? – першым заварушыўся Таран. – Калі я стану самым багатым?

-- Як рак свісне, -- засмяяўся Васіль.

Таран чмыхнуў, нібы вожык, ад якога адабралі сподачак з малаком.

-- Падманулі, даражэнькія?

-- Падманулі, -- праўду сказаў Васіль. -- Умеў прымаць добрае, умей прыняць і благое.

Цяпер мы зусім не баяліся валадара Карпа і ягоных памагатых. Ляжаць на падлозе, быццам загараюць. Смешна і пацешна.

Што ж, воўк браў – і воўка ўзяло.

-- Зараз устану і вушы паадрываю! – закрактаў Таран.

-- За вушка ды на сонейка іх! – заверашчэла Саўка.

-- За вушка ды на сонейка? – усміхнуўся Васіль. – Не выйдзе. Нам Таран вушкі паадрывае.

-- Мы загадваем: у цямніцу хлопчыкаў, мышэй палохаць, -- азваўся Карп.

-- А вы даганіце нас, паспрабуйце, -- вырашыў пацвяліцца Васіль.

-- Зараз вушы паадрываю і скажу, што так было, -- паабяцаў Таран і прыўстаў.

Курт, Саўка і Карп таксама прыўсталі, стогнуць, вохкаюць, рукі стараюцца адарваць. Куды там! Як зубамі, клей трымае.

Знемагліся нашы незычліўцы, селі на падлогу, выцягнуўшы ногі.

-- Што вы зрабілі з намі? – лыпнуў вачыма Таран.

-- Пра-па-да-ем! Ні за грош прападаем! – на чым свет стаіць закрычала Саўка.

А генерал Курт ні з таго ні з сяго галёкнуў:

-- Засада!

-- Не рвіцеся, спакойна сядзіце, -- сказаў я. – Мы вас  прыклеялі клеем асаблівай трываласці.

-- Міленькія, родненькія, адляпіце мяне! – заплакаў Таран.

-- Супакойся, вожык-вушасцік, -- лагодна прагаварыў Васіль.

Не супакоіўся шпік, яшчэ мацней заплакаў:

-- Адклейце, родненькія! Век вам буду служыць.

-- Яны нас адпусцяць! Яны нас адклеяць! – як паравоз, засоп носам валадар Карп. – Легіянеры, дзе вы, чорт бы вас пабраў?

-- Васіль наблізіўся да Карпа і папярэдзіў:

-- Зараз і ногі, і плечы прыклеім. Як у гіпсе, будзеце ляжаць.

Нібы воўк, клацнуў зубамі Карп.

-- А табе рот заклеім, калі будзеш румзаць, як дзіця, -- напалохаў я Тарана.

-- Даруйце, -- прамовіў Таран.

-- Антон, дай, калі ласка, цюбік з клеем, -- папрасіў Васіль.

-- Навошта? – здзівіўся я.

-- Гэтых абібокаў папільнуеш, а я пайду легіянераў прыклейваць. Думаю, што і ім захочацца стаць самымі багатымі.

-- На ўсіх легіянераў клею не хопіць.

-- Хопіць. Я так зраблю, што яны будуць па трох ці па пяцёх да адной кропелькі прыклейвацца.

Васіль, відаць, так і зрабіў бы, але ў залу ўбег Сакс. Ён спыніўся каля дзвярэй. У яго, мабыць, вочы на лоб палезлі. Было ад чаго здзівіцца. Мы з Васілём ходзім па зале, як гаспадары, а Карп, Саўка, Таран і Курт сядзяць, выцягнуўшы ногі, нібы малыя дзеці.

Мы падышлі да Сакса і прытуліліся да яго. Некалькі секунд стаялі моўчкі.

-- Чаму яны сядзяць, як вароны? Што здарылася з імі? – парушыў маўчанне Сакс.

-- Мы іх нядаўна прыклеілі, -- пахваліўся Васіль.

-- Клеем Піліпа Макаравіча?

-- Тым самым. А Піліп Макаравіч дзе цяпер? Як вам удалося з цямніцы вырвацца?

-- Вы  пасеялі лес? – пацікавіўся Сакс.

-- Мы, -- кіўнуў галавою Васіль.

-- З цямніцы нас людзі вызвалілі, -- паведаміў Сакс. – Яны ўсіх легіянераў паразганялі. Легіянеры лес хацелі знішчыць.

Вось якая бура прайшлася па планеце Сіз, калі мы Карпа, Саўку, Тарана і Курта прыклейвалі! Вядома, крыху было шкада, што не ўбачылі, як людзі праганялі легіянераў. Напэўна, тыя так давалі драпака, што і пікі павыкідалі. Паразбягаліся і зашыліся, сядзяць, як мышы, не варушацца.

-- Дзе цяпер Піліп Макаравіч? – запытаўся я.

-- За горад пабег. Баіцца, каб шкоды ягонае насенне не нарабіла.

Мы з Васілём пераглянуліся. Не толькі мне, але і Васілю ўспомнілася прымаўка, якую так часта паўтараў Піліп Макаравіч: сем раз адмерай, а адзін раз адрэж.

Няўжо мы бяды нарабілі? Няўжо з аднаго насення вырасце не сто парасткаў, а тысяча ці незлічонае мноства?

-- Хлопцы, не вешайце носа, -- заўважыўшы, што спахмурнелі, вырашыў падтрымаць нас Сакс. – Піліп Макаравіч цудоўны вучоны. Упэўнены, што ягонае насенне паслужыць нам.

-- Сваімі вачыма на лес мне хочацца паглядзець, -- прагаварыў Васіль.

-- Крыху пачакайце, -- усміхнуўся Сакс. – Карпа трэба пабрыць. Зарос як мядзведзь. Няхай людзям свой сапраўдны твар пакажа.

-- Мы не супраць, -- сказаў Васіль.

Падзівіўшыся на Карпа, Сакс выйшаў з залы.

-- Не трэба мяне брыць! – усклікнуў Карп.

-- Трэба, -- прамовіў Сакс, увайшоўшы ў залу. Ён прынёс не толькі мыла, памазок і брытву, але і тазік з вадою.

-- Цырульня прыехала, -- пажартаваў Васіль.

-- Не брыйце яго, -- звярнулася да Сакса Саўка.

-- Чаму? – пацікавіўся Сакс.

-- Бо не пазнаю!

Я наблізіўся да Саўкі і патрос пальцам.

-- Рот заклеім!

Саўка ўсхліпнула і апусціла галаву. А Сакс намыліў Карпу твар і пачаў хутка, спрытна брыць. Не ведаю, дзе ён так навучыўся. Магчыма, сам трэніраваўся. Магчыма, сніўся яму гэткі дзень.

Дзесяць хвілін не прайшло – як медны самавар, засвяціўся твар ў Карпа. Паглядзелі б вы на гэтага валадара! Шчокі маршчыністыя, старэчыя, носік маленькі, як кнопачка, губы выцягнутыя ў дудачку. Цяпер я здагадаўся, чаму ён так зарос. Хацеў, каб людзі аднаго ягонага выгляду баяліся. І баяліся, думалі, што асілак. А выйшаў хто? Дзядок з ротам-дудачкай.

Карп сядзеў апусціўшы нос і скрыгітаў зубамі. А Саўка… Ціха плакала Саўка.

Мне не хацелася на іх глядзець, абрыдла.

-- Пойдзем за горад, -- паклікаў я Васіля.

-- Пойдзем, -- сказаў ён.

Неўзабаве мы сустрэліся з Піліпам Макаравічам.

-- Хлопцы, роўна па сто парасткаў з аднаго насення вырастае, -- усміхнуўшыся, паведаміў ён.

-- А вы баяліся! -- напомніў Васіль. – Сем раз адмерай, а адзін раз адрэж… Вашу прымаўку ў архіў можна здаваць.

-- Прымаўкі ў архіў не здаюцца. Не забывайцеся пра гэта, -- сказаў Піліп Макаравіч.

-- Мы хутка паляцім дамоў? – пацікавіўся я.

-- Хутка. “Альбатрос” Сакса чакае нас.

Мы ішлі па планеце Сіз. Як вясною, зелянела маладое лісце дрэў. Мне здалося, што дзесьці ў гушчыні нясмела цвіркнула птушка.

Змест

                                                                                                    

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

НЕЗВЫЧАЙНЫЯ ТУРЫСТЫ

Супер-міні-кампьютэр “М-1”

Нечаканая прапанова

Светлякі ці ліхтары?

Назаўтра

Рукзак… на галаве

Полудзень… з колбы

Яшчэ адзін дзівак-турыст

Незвычайныя запіскі

Невясёлыя разважанні

Зноў Чорная Накідка

Сустрэча з Піліпам Макаравічам

Гома сапіенс

Камбайн, усюдыход ці лятальны апарат?

Сакс

Кнопка-плямінка

У “Альбатросе”

ЧАСТКА ДРУГАЯ

У ПУСТЫНІ ПЛАНЕТЫ СІЗ

Перад выхадам

Сустрэча з пустыняй

Пясчаны ўдаўчык ці міраж?

Горы

Вожык-вушасцік

Абвал

Мураш выручае

Апошнія зборы

                                                            ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ      

КУРТ, КРАСАЎКА І… НЕЧАКАНАСЦІ

Горад валадара

Рэдкая ўзнагарода

Таран-тарантул

Траўка-мураўка

Рыжабароды і чорнабароды

Дадумаліся!

Ноччу праз сцяну

У цямніцы

Пытанні без адказу

Парык для ільва

Разам з шымпанзэ

Таран мяняе тактыку

Батанічны сад, у якім гуляюць маленькія слонікі

Зноў у палацы

Сеем лес

Карп гневаецца

Як Карпа пабрылі