ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: напісанне
складаных назоўнікаў разам.
Псіхалагічны настрой.
Дробны, вільготны,
Чатырохскладовы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успамінаем.
Складанымі называюцца словы, якія маюць у сваім складзе
некалькі каранёў (два ці болей).
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: Светлагорск
ці Светла-горск?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Разам пішуцца складаныя назоўнікі, утвораныя з дапамогай злучальных
галосных [4, стар. 179, “Беларуская мова”].
Напрыклад: водаправод.
Гэты назоўнік утвораны з дапамогай злучальнай галоснай а.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам:
Светлагорск.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“лістапад” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “лістапад”?
Для даведкі: наступіў лістапад – залаты лістапад.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: фізфак
ці фіз-фак?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Складанаскарочаныя назоўнікі пішуцца разам [4, стар. 179, “Беларуская
мова”].
Напрыклад: сельсавет.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: фізфак.
Скорагаворка.
Педсавет філфака прыняў важную
пастанову (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма напішыце беларускае слова “разам”
і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: электрабрытва
ці электра-брытва?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! Складаныя назоўнікі з першай іншамоўнай часткай аэра-,
авія-, аўта-, вела-, мота-, кіна-, фота-, метэа-, гідра- і інш. пішуцца разам
[4, стар. 179, “Беларуская мова”].
Напрыклад: аэрапорт.
Для даведкі.
Аэра – грэчаскае слова, азначае “паветра”.
[6, стар.
122, “Беларуская мова”]
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: электрабрытва.
Назавіце слова.
Пішам разам
Веласпорт, гідрасфера,
Аўтагонка, кінафільм,
Біятлон, … (біясфера).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне разам слоў “веласпорт”, “гідрасфера”, “аўтагонка”, “кінафільм”,
“біятлон”, “біясфера”.
Для даведкі.
Біясфера – вобласць распаўсюджання жыцця на зямным шары.
Гідрасфера – водная абалонка зямнога шара, сукупнасць вод
Зямлі (акіяны, моры, азёры, рэкі) [2, стар. 53, 77, “Слоўнік іншамоўных слоў”].
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Прыляцелі, птушкафермы,
шпакі, з. (З птушкафермы прыляцелі шпакі.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленага слова.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
З чарвяком сустрэўся крот
У нары, дбайна прарытай,
-- Не ўцякай. Я садавод.
І сказаў яму з ўсмешкай:
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
• Які
складаны назоўнік можна ўтварыць з
першай часткай земля-? (Земляроб.) Як вы яго напішаце?
• Раскрыйце
сэнс слова “дбайна”. (Старанна.)
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “з кожным днём”.
…
Мацнее звон.
Купіў заяц
Тэлефон.
• Вы
лічыце, што слова “тэлефон” з’яўляецца складаным. Абгрунтуйце сваю думку.
• Які
складаны назоўнік можна ўтварыць з
першай часткай “тэле-”? (Тэлевышка.)
Як вы яго напішаце?
Для даведкі.
Грэчаскае слова “тэле” азначае “далёка”.
Грэчаскае слова “фон” азначае “гук”.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: з янд ў ьнезд [3, стар. 121, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
За колькі дзён да касавіцы
Касцы загляну(т, ц)ь на паліцы,
Каб малаток знайсці і бабку:
І(дз, д)е работа,
не спі ў шапку [5, стар. 194, “Паэмы Я. Коласа”].
• Падбярыце
сінонім да слова “касавіца”. (Сенакос.)
Растлумачце яго напісанне.
• Растлумачце значэнне
фразеалагізма “не спі ў шапку”.
• Падбярыце літаратурны
адпаведнік да аўтарскага слова “работа”. (Праца.)
• Раскрыйце сэнс слова “бабка”. (Тут: прылада
для адбівання, кляпання кос.) [1, стар. 49, “Тлумачальны слоўнік”].
Адказ на пытанне.
• Якія складаныя назоўнікі пішуцца разам?
Тэст.
Адзначце назоўнікі, напісаныя правільна:
1) пешаход;
2) вадакачка;
3) метэаралогія;
4) метэа-ролаг;
5) тэлеграф;
6) тэле-грама;
7) пчалавод.
Адказ: 1, 2, 3, 5, 7.
Для даведкі.
Метэаралогія – навука аб зямной атмасферы і аб працэсах,
якія адбываюцца ў ёй: вывучае склад і будову атмасферы, тэмпературу, ціск,
вільготнасць паветра і інш.
Тэлеграф – сістэма сувязі, якая забяспечвае прыём і
хуткую перадачу паведамленняў на адлегласць пры дапамозе электрычных сігналаў
па правадах [2, стар. 213, 331, “Слоўнік іншамоўных слоў”].
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Баханькоў,
А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я.
Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.
2. Булыка, А. М.
Слоўнік іншамоўных слоў. / А. М. Булыка, Мінск : Нар. асвета, 1993. – 398 с.
3. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
4. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
5. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
6. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка
[і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, ліпень 2021 года, № 7.
