Вывучаем беларускі правапіс: Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў адзіночным ліку

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ   

 

Тэма: Асаблівасці правапісу канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў адзіночным ліку.

Псіхалагічны настрой.                             

                                                   Краіна, праца,

                                                   Шчаслівы, жалудовы --

                                                   Гэта словы нашай мовы.

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?

Успомнім! Да першага скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткамі –а, -я ў назоўным склоне [6, стар. 166, “Беларуская мова”].

 Напрыклад: кніга, цыбуля. 

Ствараем праблемную сітуацыю.                  

• Як  пішам: рабіна – рабіне – ці рабіні; на рабіне ці на рабіні; муха – мусе ці мусі; аб мусе ці аб мусі? (1)

• Як  пішам: рука – руцэ ці руке; на руцэ ці на руке? (2)

• Як  пішам: кашуля – кашулі ці кашуле; у кашулі ці ў кашуле? (3)

• Як  пішам: каша – кашы ці каші;  у кашы ці ў каші; майка – майцы ці майке; у майцы ці ў майке? (4)

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?

Хвілінка кемлівасці.

Звяртаемся да правіла.

Запамінаем! Назоўнікі першага скланення ў давальным і месным склонах маюць наступныя канчаткі:

1. З асновай на цвёрды зычны і на [г], [х] (пры абавязковым чаргаванні [г] – [з′] і [х] – [с′]) -- -е. (Рабіне, на рабіне, мусе, аб мусе.) 

2. З асновай на [к] пад націскам (пры абавязковым чаргаванні [к] – [ц]) -- -э. (Руцэ, на руцэ.)

3. Назоўнікі з асновай на мяккі зычны  -- -і. (Кашулі, у кашулі.)

4. З асновай на зацвярдзелы зычны і на [к] не пад націскам (пры абавязковым чаргаванні [к] – [ц]) -- -ы. (Кашы, у кашы,  майцы, у майцы.)                  [5, стар. 94 -- 95, “Беларуская мова”].            

• Дапоўніце гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную сітуацыю”.

      [4, стар. 228 -- 229, “Беларуская мова”]

Назавіце слова.

                                                             Пішам з е, ы

                                                             Крызе, дошцы,

                                                             Фабрыцы, ткачысе,

                                                             Газеце, … (вёсцы).

                                                                         Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс  канчаткаў у словах вершаванага тэксту “крызе”, “дошцы”, “фабрыцы”, “ткачысе”, “газеце”, “вёсцы”.

Працуем са спалучэннямі слоў.                               

• Са словам “зямля” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

Для даведкі: пясчаная зямля – зямля продкаў.

• Слова “зямля” пастаўце ў давальным і месным склонах. (Зямлі, на зямлі.) 

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар е, э, ы, і, потым напішыце беларускае слова “думка” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.

Ствараем праблемную сітуацыю.                  

• Як  пішам: касьба – касьбой ці касьбою, рабіна – рабінай ці рабінаю? (1)

• Як  пішам: ралля – раллёй ці раллёю, кашуля – кашуляй ці кашуляю? (2)

Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?

Для даведкі: ралля – узаранае поле [1, стар. 281, “Тлумачальны слоўнік”]. 

Хвілінка кемлівасці.

Звернемся да правіла.

Запомніце!

1. У творным склоне назоўнікі з асновай на цвёрды, зацвярдзелы зычны і на [г], [к], [х] маюць пад націскам канчатак –ой (-ою), не пад націскам -- -ай (-аю) [4, стар. 228 -- 229, “Беларуская мова”]. (Касьбой і касьбою, рабінай і рабінаю.)

2. Назоўнікі з асновай на мяккі зычны маюць пад націскам канчатак –ёй (-ёю), не пад націскам -- -яй (-яю) [4, стар. 228 -- 229, “Беларуская мова”]. (Раллёй і раллёю, кашуляй і кашуляю.)

• Дапоўніце гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную сітуацыю”.

                  [5, стар. 94 -- 95, “Беларуская мова”]   

Назавіце словы.

                                                             Пішам з ай, яй

                                                             Крыгай, дошкай,

                                                             Воляй, доляй,

                                                             Газетай, … (вёскай).

                                                                         Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс  канчаткаў у словах вершаванага тэксту “крыгай”, “дошкай”, “воляй”, “доляй”, “газетай”, “вёскай”.

Для даведкі: крыга – ільдзіна (на рэчцы, возеры) [1, стар. 175, “Тлумачальны слоўнік”]. 

                                                             Пішам з аю, ою, яю

                                                             Службаю, гарою,

                                                             Песняю, травою,

                                                             Дарогаю, … (ракою).

                                                                         Аляксей Якімовіч.

• Растлумачце правапіс  канчаткаў у словах вершаванага тэксту “службаю”, “гарою”, “песняю”, “травою”, “дарогаю”, “ракою”.

Праца са сказам.       

Складзіце скорагаворку са слоў.

Не, жыве, клетцы, ў, мышка, а, норцы, ў. (Мышка жыве не ў клетцы, а ў норцы.)

• Растлумачце правапіс выдзеленых слоў.      

Праца з вершам.

Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.

                                                  Любуюся калінаю.

                                                  Стаю на узлеску,

                                                  Махае мне галінаю.

                                                  А яна вітаецца,  

 

                                                  Мілая калінка.

                                                  Цягну руку да цябе,

                                                  Пачастуй, дзяўчынка.

                                                  Ягадай чырвонаю

 

                                                  Буду частаваці,

                                                  -- Ягадай чырвонаю

                                                  Не сядзеў у хаце.

                                                  Каб гуляў на волі,

 

                                                  Вабная калінка.

                                                  Сарваў тваю ягадку,

                                                  Зусім не малінка.

                                                  А яна з гаркотаю,

 

                                                  Годзе, нагуляўся.

                                                  Пайду я дадому,

                                                  З табой сустракаўся?

                                                  Навошта, калінка,

 

                                                  Гляджу на каліну.

                                                  Стаю на узлеску,

                                                  Рыпнула галіна.

                                                  А яна вітаецца:

 

                                                   Мяне арасіла.

                                                   Рыпнула. Слязіна

                                                   Што не ацаніла.

                                                   -- Прабач, прабач, хлопча,

Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.

• Знайдзіце ў вершы словы з арфаграмамі на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.

Скорагаворка.

На грушы растуць ігрушы (Аляксей Якімовіч).

• Ці паўтараецца арфаграма ў словах скорагаворкі?

Сустрэча з фразеалагізмам.

• Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, якія абазначае “з вялікім задавальненнем, ахвотаю”.

                                                        Я дайду да мора,

                                                       Адолею сушу,

                                                       Потым лягу і пасплю

                                                       … … … .

• Назавіце назоўнікі першага скланення ў вершаваным тэксце. Адзін з іх праскланяйце.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: аз юулім ушуд. [2, стар. 107, “Фразеалагічны слоўнік”]

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                                    Па баках палі л(е, я)жалі,

                                                    Пападаліся гаі,

                                                    І дарогі прабягалі

                                                    Чыста срэбра-ручаіна

                                                    І шчасліва беглі далей

                                                    Між высокіх бера(ш, ж)коў,

                                                    Гаманіла хвалька з хваляй

                                                    Спевам роўным галасоў,

                                                    Хлопцу ў душу закідалі

                                                    Водгук згоды і спакой;

                                                    Іх алешыны віталі

                                                    І ад сонейка хавалі,

                                                    Стаўшы дружнаю сцяной [3, стар. 340, “Паэмы Я. Коласа”].

• Раскрыйце сэнс слова “гай”. (Невялікі, часцей лісцевы лес.) [1, стар. 80, “Тлумачальны слоўнік”]. 

• Якім словам можна замяніць слова “чыста”? (Быццам.)                

• Назавіце назоўнікі першага скланеня, выкарыстаныя ў вершаваным тэксце. Пастаўце іх у форме давальнага і меснага склонаў.

Адказы на пытанні.

•  Якія канчаткі маюць назоўнікі 1-га скланення ў давальным і месным склонах?

•  Якія канчаткі маюць назоўнікі 1-га скланення ў творным склоне?

Тэст.

• Назавіце назоўнікі, якія ў давальным склоне напісаны правільна.

1) Надзее;

2) падзеі;

3) перамозе;

4) адліге;

5) даярцы;

6) казке;

7. міліцыі.

Адказ: 2, 3, 5, 7.

Для даведкі: адліга – пацяпленне зімой з раставаннем снегу [1, стар. 17, “Тлумачальны слоўнік”]. 

                                          

Выкарыстаная літаратура

 

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.

3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.                 

4. Красней, В. П., Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. --  318 с. : іл.

5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --  240 с.

6. Шэўчык, Н. І., Амяльковіч, А. А. Беларуская мова : Падручнік для 4-га класа. – Мн. : Нар. асвета, 1977. --  240 с. : іл.

 

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, сакавік 2021 года, № 3.