ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: Правапіс літар о, э.
Псіхалагічны настрой.
Сцежкі, вейкі,
Рэчкі, бровы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Вучымся разважаць.
• Напішыце словы “найбольшы”, “цэгла” і пастаўце ў іх націскі.
• Што мы можам сказаць пра напісанне літар о, э ў гэтых словах?
Хвілінка кемлівасці.
Возьмем у дапамогу правіла.
Запомніце! Літары о, э звычайна пішуцца толькі пад націскам і абазначаюць гукі [о], [э] [3, стар. 116, “Беларуская мова”].
Напрыклад: горад, стрэхі.
Словы “горад”, стрэхі” дзелім на склады: го-рад, стрэ-хі.
Адзначаем націскныя склады: го-рад, стрэ-хі. Націск падае на о, э.
Вывад: о, э пішуцца пад націскам.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам “чэрствы” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам вядома пра напісанне слова “чэрствы”?
Для даведкі: чэрствы хлеб – чэрствы хлапчук.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: поле – палі ці полі, спрэчка – спрачацца ці спрэчацца?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Не пад націскам гукі [о], [э] пераходзяць у гук [а], і тады замест літар о, э пішацца літара а [3, стар. 116, “Беларуская мова”].
Напрыклад: горад – гарады, стрэхі – страха.
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: палі, спрачацца.
Назавіце слова.
Пішам з а
Званок, каса,
Залаты, вада,
Хаджу, … (раса).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце правапіс літары а ў словах вершаванага тэксту “званок”, “каса”, “залаты”, “вада”, “хаджу”, “раса”.
• Змяніце словы або падбярыце аднакаранёвыя, каб а перайшлі ў о. (Звон, золата, пазалочаны.)
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары о, э, а, потым напішыце беларускае слова “хаджу” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: тэлефон ці талефон?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! У некаторых словах іншамоўнага паходжання гук [э] вымаўляецца не пад націскам і не пераходзіць у [а]. У такіх словах літара э пішацца і не пад націскам [3, стар. 117, “Беларуская мова”].
Напрыклад: эпоха, ордэн, цэнтральны (э пішацца не пад націскам).
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: тэлефон.
Праца са сказам.
• Складзіце скорагаворку са слоў.
У, не, Жэневе, Шэкспір, жыў. (Шэкспір не жыў у Жэневе.)
• Растлумачце правапіс выдзеленых літар. Пры неабходнасці звярніцеся да слоўніка іншамоўных слоў.
[4, “Беларуская мова”]
Праца з вершам.
• Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Атрымае ўзнагароду:
У школе брат
Грамату і атэстат.
Сёння свята.
Адказ: 1 – 4, 2 – 2, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце ў вершы словы з арфаграмамі на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.
Скорагаворка.
Шчыгол шчабятаў (Аляксей Якімовіч).
• Ці ёсць у словах скорагаворкі арфаграма, якая паўтараецца?
Сустрэча з фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае “вельмі хутка, надта добра (расці, развівацца)”.
У суседнях вёсцы
Былі ў гасцях.
Гарбузы ў людзей тых
Растуць … … … .
• Змяніце трэцяе слова фразеалагізма, каб націск падаў на першы склад.
Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: кя ан хажджард [1, стар. 341, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Калі вясною
Над зямлёю
Раняла сонейка праменні,
Яно сказала ім тады:
“Ляцеце, промені, туды,
На баль мой выклічце ствар(э, е)нні,
Ўдыхнеце дух ім малады,
Цяплом сагр(е, э)йце і каменні,
Няхай зямля на ўсе лады
Спявае радасць адрадж(э, е)ння…” [2, стар. 294, “Паэмы Я. Коласа”].
• Падбярыце літаратурныя адпаведнікі да аўтарскіх слоў “раняла”,“ляцеце”, “удыхнеце”. (Выпускала, кідала; ляціце; удыхніце.)
Адказы на пытанні.
• Ці ўплывае націск на правапіс галосных о, э?
• Як пішацца літара э ў словах іншамоўнага паходжання?
Тэст.
• Назавіце словы, у якіх не пад націскам замест літар о, э пішацца а.
1. Сэрца.
2. Жэмчуг.
3. Тэма.
4. Шчэбет.
5. Старэнькі.
6. Ідэал.
7. Космас.
Адказ: 1, 2, 4, 5, 7.
Для даведкі: сардэчны, жамчужына, шчабятаць, старасць, касмічны.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. – Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
3. Красней, В. П., Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай навучання. / В. П. Красней, Я. М. Лаўрэль. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
4. Валочка, Г. М. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2019. Ч. 2. -- 144 с.
Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, май 2020 года, № 5 (223).
