7 клас
ВЫВУЧАЕМ
ЧАСЦІНЫ МОВЫ: ПРАКТЫКУМ
Тэма: Дзеепрыметнік
як асобая форма дзеяслова: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы,
сінтаксічная роля.
Псіхалагічны настрой.
Склады ву,
ны, вы, ча
Я старанна вымаўляю,
Дзеепрыметнік з іх складаю.
Аляксей Якімовіч.
• Назавіце
дзеепрыметнік, у які ўваходзяць склады ву,
ны, вы, ча. (Вывучаны.)
• Якую тэму
мы сёння будзем вывучаць? Здагадаліся?
Вучымся разважаць.
Выкарыстаўшы слова “верш”, утварыце словазлучэнне з
дзеепрыметнікам вывучаны. (Вывучаны
верш.)
• Да дзеепрыметніка вывучаны пастаўце
пытанне ад слова, да якога ён дапасуецца.
• Прааналізаваўшы ўтворанае словазлучэнне і пастаўленае пытанне, выберыце
патрэбнае:
а) дзеепрыметнік вывучаны, як і іншыя дзеепрыметнікі, абазначае прымету прадмета
паводле дзеяння;
б) дзеепрыметнік вывучаны, як і іншыя дзеепрыметнікі, абазначае прымету прадмета.
А д к а з: а.
• Прачытайце
ў вучэбным дапаможніку па беларускай мове для 7-га класа (2020) лінгвістычны
матэрыял параграфа 20 і праверце, ці правільна вы разважалі.
Праца са словам.
Адгадайце загадку.
Як намаляваная,
Ў небе праплывае,
Кроплямі празрыстымі
Зямлю палівае. (Хмара.)
Аляксей Якімовіч.
• Назавіце слова, якое
рыфмуецца з дзеепрыметнікам намаляваная.
Высыпаная, дагледжаны, прыбраная, разгледжаныя, з'едзеныя. (Прыбраная.)
• Гэтыя
словы з'яўляюцца … (дзеепрыметнікамі.)
Абгрунтуйце сваю думку.
• Ці ўсе яны стаяць у пачатковай форме?
• Складзіце
і запішыце сказ з дзеепрыметнікам намаляваная.
Д л я
д а в е д к і.
Пачатковая форма дзеепрыметніка –
Н. скл., адз. л., м. р.
Назавіце слова.
Поле зжата.
Пажаўцелыя лісточкі
Хутка ападуць.
Ночы цёмныя … (прыйдуць).
Аляксей Якімовіч.
• Якімі
членамі сказа бывае дзеепрыметнік? (У
сказе дзеепрыметнік бывае азначэннем і выказнікам.) Пры неабходнасці
звярніцеся да вучэбнага дапаможніка.
• Вызначце,
якімі членамі сказа з’яўляюцца дзеепрыметнікі ў вершаваным тэксце.
• У слове
“зжата” пасля ж пішам а. А як чытаем? (Цвёрда.)
Хвілінка
кемлівасці.
Дапішыце прыказкі і прымаўкі, выбраўшы
патрэбны варыянт з
прапанаваных.
1. Віламі па вадзе …(пісана ). 2. Дай яму яечка, … (ды яшчэ
аблупленае).
3. Да чыстай крыніцы … (сцежка ўтоптана). 4. На балючае
вока
… (ўсё парушша ляціць). 5. Хоць і не багаты, … (але не апрануты ў латы) [1, с. 244, 245, 246, 255, 264, “Беларускія
прыказкі” Я. Рапановіча].
Для даведкі: сцежка
ўтоптана; але не апрануты ў латы; пісана; усё парушша ляціць; ды яшчэ
аблупленае.
• Як вы разумееце значэнне слова
“латы”. (Залатанае адзенне.)
• Назавіце дзеепрыметнікі і вызначце іх лік. Як вы гэта зрабілі?
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Да
спалучэння слоў змарнелы спартсмен падбярыце
спалучэнне з сінонімам-дзеепрыметнікам.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Вызначце
склон дзеепрыметнікаў.
• Што вам
вядома пра напісанне слова “змарнелы”? (Прыстаўка
з- у беларускай мове пішацца
нязменна.)
Д л я д а в е д к
і: змарнелы спартсмен – змучаны спартсмен.
Гульня
"Сказ-жартаўнік".
Ці згодны вы з наступным сцверджаннем?
Лёгка пражыта – скора нажыта.
• Запішыце сказ у выпраўленым варыянце. (Лёгка нажыта – скора пражыта.) [1, с. 223, “Беларускія прыказкі” Я.
Рапановіча].
• Назавіце ў сказе дзеепрыметнікі
і вызначце іх род. Як вы гэта зрабілі?
• Як вы разумееце сэнс
прыказкі?
Гульня “Шукаю сябра”.
Падбярыце дзеепрыметнік з такімі ж
марфалагічнымі прыметамі, што і ў дзеепрыметніка аблупленае, ужытага ў рубрыцы “Прыказкі, прымаўкі”.
Фізкультхвілінка.
Успомніце, якое беларускае слова (дзеепрыметнік) вы
запісалі ў пачатку ўрока. (Вывучаны.)
На столі, на сцяне вачыма напішыце яго і лагодна ўсміхніцеся яму, добраму і
ласкаваму.
Творчая хвілінка.
Вось што дзеепрыметнік
паведамляе пра сябе:
Я сябрую з дзеясловам
І прыметнік паважаю.
Сказы, тэксты будаваць
Многім я дапамагаю.
Аляксей Якімовіч.
• Пабудуйце сказ з дзеепрыметнікам. Якія граматычныя прыметы дзеяслова і
прыметніка ён мае?
Праца са словам.
Складзіце дзеепрыметнік з
першых літар наступных слоў: зайграць, жалеза, ахайны, тэрыторыя, апавядаць. (Зжата.)
• Складзіце словазлучэнне з дзеепрыметнікам зжата. (Жыта зжата.)
• Назавіце гукі ў слове “зжата”.
Пазнайце слова.
Пазнайце дзеепрыметнік па яго апісанні: корань, як у
слове “несці”, прыстаўка, як у слове “прыморскі”, суфікс, як у слове
“зроблены”.
Так, гэта слова “прынесены”. Дзякуючы кораню, прыстаўцы і
суфіксу мы здагадаліся, як яно гучыць. А да якой часціны мовы адносіцца? (Гэта дзеепрыметнік.) Як вы дакажаце
гэта?
Скорагаворка.
Вымаўляем правільна.
Паказчык, дасягнуты ў працы (Аляксей Якімовіч).
• Вызначце
дзеепрыметнік і пастаўце яго ў форму давальнага склону.
• Як
вымаўляецца спалучэнне зычных у слове “паказчык”?
Запомніце! Пішам паказчык, а вымаўляем [пакашчык].
Праца з дыялогам.
Выкарыстаўшы дзеепрыметнікі, дапоўніце
дыялог Аляксея Якімовіча адказамі суразмоўцы. Устаўце прапушчаную літару. У
якой частцы слова яна знаходзіцца?
-- Насцечка, якім словам ты можаш
ахарактарызаваць асенні сад -- сад
позняй восені? (Пра асенні сад можна
сказаць так: апусцелы.)
-- Ці можна ўбачыць у асеннім садз..
павуцінкі, якія заблыталіся за галінкі?
(-- У асеннім садзе можна ўбачыць
на галінках заблытаныя павуцінкі.)
-- Як выглядае трава ў асеннім садзе? (У асеннім садзе трава пажухлая, пажоўклая.)
• Выпішыце з дыялогу
дзеепрыметнікі.
• Вучаніца сказала: “Дзеепрыметнікі змяняюцца па
ліках і склонах”. Удакладніце яе сцверджанне.
З пазычаных
складоў.
Прачытайце словы. Вазьміце па адным складзе з кожнага і
ўтварыце дзеепрыметнік у форме назоўнага склону адзіночнага ліку.
Надзея, падрыхтоўка, таварыш, вазон, сонны. (Нарыхтаваны.)
• Пастаўце
дзеепрыметнік нарыхтаваны ў форму
множнага ліку. (Нарыхтаваныя.)
• Выберыце патрэбнае.
Нарыхтаваныя
(арэхі, прыпасы, козы, яблыкі).
• Падбярыце аднакаранёвае слова да дзеепрыметніка нарыхтаваныя.
(Рыхтуем.)
• Перакладзіце
дзеепрыметнік нарыхтаваныя на рускую
мову.
(Заготовленные.) Параўнайце
гучанне і напісанне.
• Назавіце слова.
Дровы ў нас нарыхтаваныя,
На зіму
… (напілаваныя).
Аляксей Якімовіч.
• Запомніце,
як пішацца дзеепрыметнік нарыхтаваныя.
Перакладчыкі.
Запішыце
па-беларуску.
Я видел гнёзда, построенные птицами.
У мухоловки серой гнездо обычно на пне в
виде кружки, выстеленной волосом или пером. Ласточка деревенская, которую можно
узнать по раздвоенному хвосту, гнездо строит в деревянных зданиях.
• Назавіце дзеепрыметнікі ў тэксце.
С л о ў н і к: выстеленный –
высланы, в виде – ў выглядзе, кружка – кубак, волос – волас, перо – пер'е.
Сустрэча з пісьменнікам.
Ва ўрыўку з кнігі
Аляксея Якімовіча “Сем гісторый пра Воўка і Вожыка” ўстаўце патрэбныя літары.
Вось і сцірта. Як
вялікі бухматы заснежаны дом, яна стаіць пры самым лесе.
-- Тут будзем
нач..ваць? – гледзячы на сцірту, ціха прамовіла Алеся.
-- Тут.
-- Мы не замерзнем?
Сястра стаяла і
хісталася, як гнуткая былінка на лютым ветры.
-- Нам будзе цёпла
тут, -- сказаў Васілёк і, нагнуўшыся, стаў выд..іраць са сцірты салому, каб
зрабіць глыбокую нару.
Восенню салому
склалі ў спрасаваных трактарам цюках. Таму яна не паддавалася, не выцягвалася (Аляксей Якімовіч) [2, с. 7 – 8, “Сем
гісторый пра Воўка і Вожыка”].
• Падбярыце сінонімы да слоў “бухматы” (пышны, пушысты), “цюк” (пакунак, скрутак).
• Падкрэсіце дзеепрыметнік як член сказа.
Гульня “Шукаю сябра”.
Падбярыце дзеепрыметнік з такімі ж марфалагічнымі
прыметамі, як і ў дзеепрыметніка спрасаваных,
ужытага ў рубрыцы “Сустрэча з пісьменнікам”.
Падбярыце
патрэбнае.
Каб правільна
вызначыць значэнне слова, падбярыце да яго іншае з двух, дадзеных у дужках.
Хаджалы (мураш, зямляк).
• Якім словам можна замяніць
слова “хаджалы”? Выберыце патрэбнае.
(Бывалы, сціплы.)
Шмат пабачыў мой сусед.
Кажуць, што хаджалы.
Моры ён перасякаў
І адольваў скалы.
Аляксей Якімовіч.
• Ці адносіцца да дзеепрыметнікаў
слова “хаджалы”, выкарыстанае ў вершаваным тэксце? Што вы пра яго можаце
сказаць?
• Падбярыце сінонім да слова “кажуць”.
Адказы (словы напісаны
наадварот): кялмяз; ылавыб; ьцароваг.
Праца са сказамі.
1. Карціна, … маім земляком, у
многіх наведвальнікаў музея выклікала захапленне (Аляксей Якімовіч). 2. Непадалёку ад
ракі на высокім узгорку стаяў
цагляны дом, … вядомым пісьменнікам (Аляксей
Якімовіч). 3. Быццам знарок, вецер параскідаў па вуліцы … лісце (Аляксей Якімовіч). 4. Мужчыны і жанчыны,
… на мяжы, ціха перагаворваліся паміж сабою (Аляксей Якімовіч).
• Устаўце ў сказы дзеепрыметнікі ў форме жаночага (1), мужчынскага (2),
ніякага роду (3), у форме множнага ліку (4).
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот):
яанаровтс, ынавадубап, яынамыртаз,
еалецўажап.
Творчая хвілінка.
Якія дзеепрыметнікі тут
рыфмуюцца?
1. З прыметнікам сакавітая
Рыфмуецца дзеепрыметнік пры.. .
2. З прыметнікам мілае
Рыфмуецца дзеепрыметнік па.. .
3. З прыметнікам бляшаны
Рыфмуецца дзеепрыметнік ад.. .
4. З назоўнікам свята
Рыфмуецца дзеепрыметнік з.. .
5. З дзеепрыметнікам падараваная
Рыфмуецца дзеепрыметнік пры..
.
6. З дзеепрыметнікам размыты
Рыфмуецца дзеепрыметнік па.. .
7. З дзеепрыметнікам ацалелы
Рыфмуецца дзеепрыметнік з.. .
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот):
яатібырп, еаліхап, ынамалда, атажз, яанавацамырп, ытышап, ылелябз.
7. Падвядзенне вынікаў урока.
На ўроку Міколка выканаў
практыкаванне, праверыў і хацеў здаць сшытак, але Ніна спыніла яго.
-- Пачакай, -- прашаптала яна. – Ты не падкрэсліў
зацвярдзелы зычны ў слове “зарослых”.
• На якое
пытанне адказвае слова “зарослых”? (Якіх?)
• Якая гэта
форма дзеяслова? (Дзеепрыметнік.)
• Што
абазначае дзеепрыметнік і на якія пытанні адказвае?
• Якія
граматычныя прыметы дзеяслова і прыметніка мае дзеепрыметнік?
• Якімі
членамі сказа бывае дзеепрыметнік?
• Назавіце
зацвярдзелы зычны ў дзеепрыметніку зарослых.
([р].)
8. Тэст.
Адзначце дзеепрыметнікі.
1) Заінелы;
2) зморшчаны;
3) прывезены;
4) урачысты;
5) затулены;
6) мядзведжы;
7) падзелены.
Адказы: 1, 2, 3, 5, 7.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад.
Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.
– Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.
2. Аляксей
Якімовіч. Сем гісторый пра Воўка і Вожыка : апавяданні і казкі / А. М. Якімовіч. – Мінск : Пачатковая школа,
2016. – 58 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, № 9, 2024 год.
