ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
канчаткаў рознаскланяльных назоўнікаў імя,
племя, стрэмя.
Псіхалагічны настрой.
Хараство, сузор’е,
Дзяржаўны, вярбовы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам
у адзіночным ліку: племя -- племя
ці племені, племю ці племені, племем
ці племенем, у племі ці ў племені?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем правіла.
Запомніце! Назоўнікі імя, племя, стрэмя пры скланенні
могуць набываць суфікс –ен- і змяняцца без яго. З суфіксам –ен- яны, як і назвы маладых істот, у родным,
давальным і месным склонах маюць канчатак –і. Без суфікса гэтыя назоўнікі маюць
канчаткі, уласцівыя назоўнікам другога скланення [2, стар. 168, “Беларуская
мова”].
[4,
“Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад назоўнік стрэмя. Ставім яго ў
родным, давальным, творным і месным склонах: стрэмя (стрэмені); стрэмю (стрэмені); стрэмем (стрэменем); у стрэмі (у стрэмені).
Адзначаем суфікс –ен-.
Вывад. З суфіксам -ен- назоўнік стрэмя мае канчатак –і ў Р., Д. і М. склонах,
без суфікса -ен- -- канчаткі, уласцівыя назоўнікам 2-га скланення.
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Пішам: племя і племені, племю і племені, племем і племенем, у племі і ў племені.
Назавіце слова.
Пішам без памылак
Старажытным племем,
Ганаруся іменем,
Пахвалюся… (стрэмем).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс слоў з вершаванага тэксту “племем”, “іменем”, “стрэмем”.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“імя” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Праскланяйце
адно з гэтых спалучэнняў слоў з суфіксам -ен-.
Для даведкі: маё імя -- гучнае імя.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Імені, па, звалі, не, у, племені.
(У племені не звалі па імені.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар ен, ён, потым напішыце беларускае слова “ельнічак” і лагодна
ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
Як пішам у множным ліку: імя – імі ці імёны,
імяў ці імён (імёнаў),
імям
ці імёнам, імямі ці імёнамі, у імях ці ў імёнах ?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Помніце! У множным ліку назоўнікі імя, стрэмя ўжываюцца з
суфіксам -ён- і без яго, а назоўнік племя – толькі з суфіксам -ён-
[2, стар. 168, “Беларуская мова”].
[4, стар. 110, “Беларуская мова”]
Возьмем як прыклад назоўнік стрэмі (страмёны).
Паставім яго ў родным, давальным, творным і месным склонах: стрэмяў (страмён, страмёнаў); стрэмям (страмёнам); стрэмямі (страмёнамі); на стрэмях (на страмёнах).
Адзначаем суфікс -ен-.
Вывад. Назоўнік стрэмя мае дзве формы: з суфіксам -ен- і без яго .
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Пішам: імяў і
імён (імёнаў), імям і імёнам, імямі і імёнамі, у імях і ў імёнах.
Назавіце слова.
Як
жа мы цяпер напішам?
Шмат плямёнаў ці плямён?
Звон страмёнаў ці страмён?
Вядомых
імёнаў ці … (імён)?
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс слоў з вершаванага тэксту, якія ў назоўным склоне заканчваюцца на -мя?
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Не бойся, не дрыжы,
Вораг нападае?
Імя беражы.
Не ідзі у рабства,
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
• Праскланяйце
назоўнік “імя” без суфікса –ён-.
Скорагаворка.
Знаёміўся
з плямёнамі ў джунглях (Аляксей Якімовіч).
• У якім
склоне ўжываецца назоўнік плямёнамі? Абазначце яго суфікс. Ці
можа ён ужывацца без гэтага суфікса?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “зусім забыцца”.
-- Пакарміў кароўку,
Прынёс ты ёй травы?
--
Знайшоў ля куста стрэмя
І … .
• Назоўнік стрэмя
пастаўце ў форму роднага, меснага і давальнага склонаў адзіночнага і множнага
ліку.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: алецелыв з ывалаг [1, стар. 57,
“Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Брацце мае, беларусы!
У той кнізе люд (ц, ск)іх спраў
Сам лёс, мусіць, для спакусы
Гэты край нам адзначаў.
Тут схадзіліся плямёны
Спр(э, )чкі сілаю канчаць,
Каб багата адароны
Мілы
край наш зваяваць,
А нас цяжка ў с(е, э)рца раніць,
Пад прыгон узяць навек,
Нашы скарбы
апаганіць,
Душу вынесці на здзек,
Каб у віры той ашукі
Знішчыць нашы ўсе сляды,
Каб не ведалі і ўнукі,
Хто такія іх (д, дз)яды.
• Якім словам можна замяніць слова “ашукі”? (Ашуканства.)
• Праскланяйце назоўнік “плямёны”
[3, стар. 334, “Паэмы Я. Коласа”].
Адказы
на пытанні.
• Як скланяюцца ў адзіночным ліку назоўнікі імя,
племя, стрэмя?
• Як скланяюцца ў множным ліку назоўнікі імя,
племя, стрэмя?
Тэст.
Адзначце словы, якія правільна напісаны ў форме
давальнага склону.
1) Стрэмю;
2) стрэмені;
3) страмёнам;
4) стрэмам;
5) плямёнам;
6) племям;
7) племю.
Адказ: 1, 2, 3, 5, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел. мовай
навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М. Круталевіч,
У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239 с.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка
[і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, чэрвень 2021 года, № 6.
