Творчы ўрок у 4 класе. ПАЎТАРЭННЕ. СКЛАД
СЛОВА. ПРАВАПІС ПРЫСТАВАК
Мэты: актуалізаваць, сістэматызаваць і паглыбіць веды вучняў аб складзе
слова; выпрацоўваць уменні і навык
вызначаць у словах выразнай будовы канчатак, корань, прыстаўку, суфікс, пісаць
прыстаўкі ў адпаведнасці з вывучаным правілам; садзейнічаць развіццю маўлення;
пашыраць слоўнікавы запас вучняў; выхоўваць павагу да нашых продкаў.
Ход урока
1. Арганізацыйны момант.
Шэры, кучаравы,
Цікавы, абутковы.
Любім, вымаўляем
Нашай мовы словы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія беларускія словы вы ведаеце? Назавіце іх.
2. Праверка дамашняга задання.
3. Арфаграфічная размінка.
Выпішыце аднакаранёвыя словы, выдзеліце
корань.
Дом -- домік -- дамавік – дамафон –
дарога.
• Якое слова не з'яўляецца аднакаранёвым? (Дарога.)
• Выпішыце яго на наступным радку і падбярыце сінонім. (Шлях.)
4. Чыстапісанне.
дом дзяцел
задобры заснежаны
дарога кот
рака стол
• Прачытайце словы. У кожным слупку назавіце "лішняе".
• Што ёсць агульнае ў "лішніх" словах? (Літара ы на канцы слоў.)
• Якой часткай слова з'яўляецца літара ы ў словах “задобры”,
“заснежаны”?
• Гэту галосную літару мы будзем пісаць на хвілінцы чыстапісання.
• Цяпер разгледзьце ланцужок і скажыце, што адбываецца. Чаму так
адбываецца? (Літара ы змяншаецца на адну, а пятля павялічваецца на адну.)
ыыы ыыы ыы
ыы...
• Запішыце на наступным радку вядомыя вам
словы з літарай ы.
5. Паведамленне тэмы і мэт урока.
Пазнайце слова па яго апісанні: корань,
як у слова “лясны”, суфікс, як у слова “грыбнік”.
Так, гэта слова “ляснік”. Дзякуючы
кораню і суфіксу мы здагадаліся, як яно гучыць. На гэтым уроку мы паўторым тэму
"Склад слова. Правапіс прыставак" і ўспомнім, якую ролю выконваюць у
слове канчатак, корань, прыстаўка, суфікс.
6. Актуалізацыя ведаў па асноўных
пытаннях вывучанага.
Прачытайце. Падбярыце роднасныя словы
да слоў “сучасны”, “беларус”, “права”, “рака”, “зубр”. Абазначце ў іх корань.
У продкаў сучасных
беларусаў існаваў такі звычай. Калі хлопчык вырастаў, яму рабілі нялёгкае
выпрабаванне. Каб мець права называцца мужчынам, ён павінен быў пераплысці
хуткую ды глыбокую раку, здабыць на паляванні тура, мядзведзя або зубра,
распаліць пад дажджом вогнішча. А яшчэ сапраўдны мужчына мусіў абавязкова
ведаць, кім былі ягоныя дзяды, прадзеды і прапрадзеды. Таго , хто не ведаў,
часам нават выганялі з сялібы, бо лічылася, што такі беспамятны чалавек лёгка
можа зрабіцца здраднікам (У. Арлоў “Адкуль наш род”, стар. 6) [1, с.
6, “Адкуль наш род”].
• Вызначце тып тэксту -- апавяданне ці апісанне. Якія сказы ў ім
афармляюць:
а) пачатак;
б) асноўны змест;
в) канец тэксту?
• Вызначце аднакаранёвыя словы ў тэксце.
• Растлумачце сэнс слова “сяліба”. (Хата
з надворнымі пабудовамі, месца, дзе жыве чалавек.)
• А цяпер паслухаем казачных герояў Шпачка і Варону.
Чытанне
казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў. Стварэнне праблемнай сітуацыі.
Сустрэліся на лясной сцяжынцы Шпачок і
шэрая Варона.
-- Куды бяжыш, маленькі? -- запыніла
Шпачка Варона. Яна любіла пагаварыць, знаёмым костачкі перамыць.
-- Да Сарокі, -- паведаміў Шпачок.
Варона пакруціла чорным хвастом.
-- І што ж ты ў яе забыўся?
-- Хачу, каб яна мне растлумачыла...
-- Што табе трэба растлумачыць?.. Я растлумачу!
Я шмат чаго ведаю. Я нават каркаць умею. А ты не ўмееш, і Сарока не ўмее.
Кар-р! -- гучна каркнула Варона, каб паказаць, як незвычайна яна каркае.
Шпачок ад неспадзеўкі ўздрыгнуў.
-- Мне трэба назваць аднакаранёвыя
словы ў сказах!
--
Прачытай гэтыя сказы, -- заморгала вачыма, на хвілінку
разгубілася Варона.
--
Калі ласка, -- адказаў Шпачок і выразна прачытаў: --
Пад бярозамі звычайна растуць грыбы падбярозавікі. Старанны вучань кожны дзень
вучыць урокі.
-- У гэтых сказах няма аднакаранёвых
слоў! Няма! Няма! -- замахала крыламі Варона.
-- Такога не можа быць! -- паспрабаваў
запярэчыць Шпачок.
-- Можа! -- сказала Варона і гучна
каркнула, зноў прымусіўшы ўздрыгнуць Шпачка.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Назавіце аднакаранёвыя словы ў сказах Пад бярозамі звычайна растуць грыбы пабярозавікі. Старанны вучань кожны дзень вучыць урокі.
Праца
з вершаванымі тэкстамі.
Прачытайце, выпішыце выдзеленыя словы і
абазначце зменную частку -- канчатак.
1. Растуць, узвышаюцца
Каля нашай вёскі
Тонкія, стройныя
Асінкі ды бярозкі.
Аляксей Якімовіч.
• Якім словам можна замяніць слова “ды”? (І.)
2. Колер чырвоны
На
горцы ў травіцы.
Растуць,
даспяваюць
На сонцы суніцы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія словы сугучныя па вымаўленні ў вершы?
3.
Вечарам у вёску
Хмара
прыплыла.
Агарод
бабулін
Шчодра паліла.
Аляксей Якімовіч.
• Якімі словамі можна замяніць слова “шчодра”? (Добра, як мае быць.)
4.
Выбіваецца з зямлі
Светлая крынічка.
Вельмі смачная, сябры,
У яе вадзічка.
Аляксей Якімовіч.
•Якім
словам можна замяніць слова «вельмі»? (Надта.)
Праца
з лагагрыфамі.
Адгадайце лагагрыфы – словы-загадкі,
якія мяняюць сваё значэнне пры адыманні ці дабаўленні літар. Абазначце ў
выдзеленых словах корань і канчатак.
1.
Жыву ў зямлі,
Там норы прарываю.
Адкінеш
Р --
Мышэй даганяю. (Крот – кот.)
2.
Многія на ім
Трэніруюцца, гуляюць.
Без літары Р
Жывёлай называюць. (Корт – кот.)
Аляксей Якімовіч.
Гукавая
гульня “Назавіце слова”.
Прачытайце і назавіце патрэбныя словы. Абазначце ў
выдзеленых словах суфіксы. Чым адрозніваецца суфікс ад канчатка?
Захісталася сасонка баравая,
Затужыла дзяўчынанька … (маладая),
Жартаўлівая пяюшка-сакатушка,
А па імені – Мушка- … (зелянушка…)
(М. Багдановіч. «Мушка-зелянушка і Камарык-насаты тварык», стар. 4) [2, с. 4, Мушка-зелянушка…”].
Праца
з тэкстам.
Прачытайце. Абазначце ў выдзеленых
словах суфіксы. Якое значэнне яны маюць у гэтых словах?
На палянцы ў ляску расла кучаравая яблынька.
Вясною яна ўпрыгожвалася ружовымі кветачкамі.
Многія звяркі прыходзілі да
яблынькі, каб палюбавацца на яе.
Аднаго разу…
• Прыдумайце добрае заканчэнне гісторыі, пачатак якой дадзены ў тэксце,
запішыце яе.
Гульня
"Сказ-жартаўнік".
Прачытайце і выпраўце памылку ў сказе.
На клетачцы сядзіць вуха. (На кветачцы, муха.)
• Выпішыце слова з суфіксам. Абазначце суфікс.
• У слове “кветачцы” пішам чц. А як чытаем? (цц)
Фізкультхвілінка.
Н а с т а ў н і к. Я буду чытаць вам сцвярджэнні, якія
могуць быць правільнымі ці памылковымі. Калі вы згодны са сказаным, папляскайце
ў далоні, калі не – прысядзьце.
1. У слове "просьба" пішам
зычную літару з. (Вучні прысядаюць.)
2. У слове "касьба” пішам зычную
літару з. (Вучні прысядаюць.)
3. У слове
"падушцы” пішам зычную літару ш. (Вучні пляскаюць у далоні.)
Хвілінка кемлівасці.
Запішыце сказы, уставіўшы
прапушчаныя словы ў патрэбнай форме.
Майго дзядулю завуць (як?) ... (Міхась). Ён жыве (дзе?) у ... (вёсцы). Я часта прыязджаю (да каго?) да
... (дзядулі) ў госці. У яго ёсць
(хто?) ... (сабака). Мы з ім кожны
дзень (што робім?) ... (гуляем). Да
дзядулі часта прыходзіць (хто?) …(сусед).
Ён расказвае нам (якія?) …(цікавыя) гісторыі.
• Якая частка дапамагае словам злучацца?
Чытанне
працягу казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў.
Паслухайце працяг нашай казкі.
-- У цябе ўсё? -- запыталася Варона ў Шпачка.
-- Яшчэ ёсць загадка, якая
складаецца з двух сказаў, -- адказаў Шпачок.
Варона ўхмыльнулася.
-- Шпачок, ты сам як загадка.
Так і быць. Чытай. Паслухаю тваю загадку. Кар-р-р!..
Шпачок набраў у грудзі як мага
болей паветра і на адным дыханні прамовіў:
-- Ён расказвае і паказвае.
Электрычны ток дапамагае яму паказваць, працаваць.
З выглядам знаўцы Варона
паглядзела на Шпачка.
-- Нябось, не адгадаў загадку.
Мне прыйдзецца галаву ламаць!
-- Адгадаў. Гэта тэлевізар. А
яшчэ мне трэба назваць у гэтай загадцы словы з прыстаўкамі.
-- Няма тут прыставак! -- прамовіла Варона.
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Ці згодны вы з Варонай? Назавіце
словы з прыстаўкамі ў сказах Ён расказвае
і паказвае. Электрычны ток дапамагае яму паказваць, працаваць.
Пісьмо па памяці.
Запішыце, устаўляючы прапушчаныя
літары. Абазначце прыстаўкі ў словах.
1. Вос..нь наступіла
непрыкметна. 2. Многія мае сябры ў гэты дзень добра адказвалі на пастаўленыя
наста..нікамі пытанні. 3. Наступіў
кастрычнік – другі месяц вос..ні. 4. Бус..л узмахнуў крыллямі і ўзляцеў. 5.
Вецер прыгнуў і дрэвы, і кветкі, і
траву. 6. Дождж памачыў і мяне, і майго брата.
• Як вы будзеце разважаць, калі будзеце тлумачыць правапіс прыстаўкі ў
слове “адказвалі”?
• У слове “дождж” напісанне
зычнай літры не адпавядае вымаўленню. Каб праверыць, як патрэбна яе пісаць,
звярніцеся да слова ласкава (утварыце яго памяншальна-ласкальную форму). (Дожджык.)
Самастойная праца.
Утварыце з дапамогай прыставак новыя
словы, складзіце з імі магчымыя спалучэнні слоў і запішыце іх.
(З-,
ад-, пера-) даць (экзамен, сшытак); (аб-,
за-, пад-) вязаць (дрэва, вузел, яблынька); (вы, да-, пера-, ) несці (боль, крэсла, хата).
• Растлумачце правапіс прыставак з-,
ад-, аб-, пад-.
Вясёлая
хвілінка.
Вымаўляем правільна. Я прачытаю верш, а
потым вы пакажаце, як свішча шпачок.
Прысеў на рабінку,
Засвістаў шпачок.
Ён, напэўна, сёння
Трэніруе галасок.
Аляксей Якімовіч.
• Цяпер
пакажам, як свішча шпачок, прамовім разам.
• Абазначце прыстаўкі ў словах тэксту.
Праца
з вершаваным тэкстам.
Прачытайце і назавіце прыстаўкі ў
словах. Скажыце, якое значэнне надае словам прыстаўка за-.
На каменьчык сядзе ў
збожжы,
Не
схіснецца і маўчыць,
Ловіць сэрцам спеў прыгожы,
Як
жытцо загаманіць,
Як зазвоняць, заіграюць
Мушкі, конікі, жучкі,
І
галоўкай заківаюць,
Засмяюцца васількі.
Якуб Колас
[3, с. 270, “Сымон-музыка”].
• Назавіце словы з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі.
Перакладчыкі.
Перакладзіце тэкст на беларускую мову.
Назавіце вядомыя вам часткі слова.
Волки принадлежат
к семейству собачьих. Основу стаи волков возглавляют взрослые самец и самка.
Остальные члены стаи – их дети разного возраста.
Рыжие лисы тоже родственники собак.
Они умеют рыть норы и часто закапывают пищу, чтобы доесть её позже ((Д. Райан,
Р. Куп, Х. Флинт «Животные», стр. 14) [4, с. 14, «Животные»].
Слоўнік: принадлежать -- належаць; родственник -- родзіч, позже – пазней, потым.
Праца
з практыкаваннем.
Прачытайце. Дакажыце, што ў адпаведных
словах гэтага тэксту ёсць суфіксы і прыстаўкі.
Неяк сустрэліся Шпачок і Сарока і сталі
расказваць розныя гісторыі са свайго
жыцця.
-- Калі я была маленькая… -- пачала
Сарока.
-- Невялікая, -- паправіў яе Шпачок.
Сарока скоса паглядзела на сябра і
цвёрда паўтарыла:
-- Маленькая!
-- Невялікая! – вырашыў не здавацца Шпачок.
“Зараз мы ні за што паспрачаемся. А
спрэчка часта сваркай заканчваецца”, -- падумала Сарока і вырашыла ўважыць
суседа.
-- Няхай будзе па-твойму. Невялікая, маленькая… Розніца невялікая [5, с. 18 – 19,
“Казкі-падказкі”].
• Растлумачце правапіс выдзеленых літар.
Узбагачаем
мову словам Якуба Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з
выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
А
там, на ўсхо(д, дз)е, пералівы
Агністых фарбаў робяць дзівы
І
сыплю(т, ц)ь шчодра ад усходу
Зямлі і небу радасць, згоду.
І
чуткі струны гэтай цішы!
Іх подых ветрыку ўскалыша,
І
нават з дрэва ліс(ц, т)ік кволы
Адб'е ў іх голас свой вясёлы [3, с. 196, “Новая зямля”].
• Назавіце прыстаўку ў слове “адб'е”. Растлумачце яе правапіс.
• Растлумачце значэнне слоў “кволы” (слабы),
“адб'е” (прашалясціць).
Тэст.
Адзначце "лішнія" словы.
1. Дом, сёстры, палі. (Дом.)
2. Рака, зямля, птушка. (Птушка.)
3. Падбег, скасіў, маляваў. (Маляваў.)
7. Падвядзенне вынікаў урока.
• Што такое корань слова? Якія словы называюцца аднакаранёвымі?
• Што такое канчатак? Для чаго ён служыць?
• Што такое суфікс? Для чаго ён служыць?
• Што такое прыстаўка? Для чаго яна служыць?
• Якія прыстаўкі пішуцца нязменна, незалежна ад вымаўлення?
• Ад чаго залежыць правапіс прыставак з-
(с-)?
8. Заданне на дом.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Арлоў, У. Адкуль наш род : апавяданні па
гісторыі Беларусі для малодшых школьнікаў / Уладзімір Арлоў. – Мінск : ВЦ
“Бацькаўшчына”, 1996. – 106 с.
2. Багдановіч, М. Мушка-зелянушка і Камарык-насаты
тварык / Максім Багдановіч. – Мінск : Маст. літ., 1975. – 16 с.
3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка :
паэмы / Якуб Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
4. Райан Д., Куп Р., Флинт Х. Животные. Моя первая энциклопедия / Д. Райан, Р. Куп, Х.
Флинт, пер. с англ. И. М. Песковой. – Ж
5. Якімовіч,
Аляксей. Казкі-падказкі / А. М.
Якімовіч. -- Мінск : Нар. асвета, 2012.
– 104 с.
Упершыню
надрукаваны ў дадатку да часопіса “Пачатковае навучанне: сям’я, дзіцячы сад,
школа” ў № 24 (2018 год) не ў гэтым, а ў іншым, змененым варыянце.
