ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
суфіксаў дзеепрыметнікаў.
Псіхалагічны настрой.
Лекар, паляўнічы,
Маўклівы, чаранковы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успамінаем! Дзеепрыметнік – гэта форма дзеяслова, якая абазначае прымету прадмета
паводле дзеяння і адказвае на пытанні які?
якая? якое? якія? [4, с. 70]
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Дзеепрыметнік незалежнага стану цяперашняга часу: малюючы (мастак).
Ці можна выкарыстоўваць такую форму?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Формы мужчынскага роду дзеепрыметнікаў незалежнага стану, утвораныя
пры дапамозе суфіксаў –уч- (-юч-), з-за аманіміі з
формамі дзеепрыслоўяў ужываюцца абмежавана,
выкарыстоўваюцца ва ўстойлівых зваротах тыпу бягучы радок, рухаючая сіла [4, с. 81, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: мастак, які малюе.
Назавіце слова.
Можам выкарыстоўваць:
Кола вядучае,
Слова галоўнае,
Ключавое, … (жывучае.)
Аляксей Якімовіч.
• Вы згодны
з тым, што можна выкарыстоўваць у беларускай мове прыведзеныя ў вершаваным
тэксце дзеепрыметнікі?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Дзеепрыметнік незалежнага стану
прошлага часу: падбегшы (хлапчук).
Ці можна выкарыстоўваць такую форму?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем лінгвістычны матэрыял.
Запомніце! Формы мужчынскага роду дзеепрыметнікаў незалежнага стану, утвораныя
пры дапамозе суфіксаў –ш- (-ўш-), з-за аманіміі з
формамі дзеепрыслоўяў ужываюцца вельмі рэдка і часта замяняюцца
дзеепрыметнікамі з суфіксам –л-: паспелыя
яблыкі [4, с. 81, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: хлапчук, які падбег.
Назавіце слова.
Пішам:
Не сказаўшы,
А які сказаў,
Не развязаўшы,
А які… (развязаў).
Аляксей Якімовіч.
• Ці згодны
вы з гэтым вершаваным выказваннем?
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Пень, лясны, стары, які, форму, сваю, захаваў. (Стары лясны пень, які захаваў сваю форму.)
• Якім
дзеепрыметнікам можна замяніць спалучэнне “які захаваў сваю форму”? (Захаваўшы.) Абазначце суфікс гэтага
дзеепрыметніка. Ці часта ўжываецца ён у беларускай мове?
Для даведкі.
Суфікс –ш- у дзеепрыметніках пішацца пасля
зычных, суфікс –ўш- -- пасля галосных.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Дзеепрыметнік залежнага стану цяперашняга часу: вывучаемы (прадмет).
Ці можна выкарыстоўваць такую форму?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем лінгвістычны матэрыял.
Запомніце! Формы залежнага стану цяперашняга часу дзеепрыметнікаў з суфіксамі -ем-,
–ім- не характэрны для літаратурнай мовы [4, с.
81, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: прадмет, які вывучаюць.
Назавіце слова.
Пішам:
Не чытаемая,
А якую чытаюць,
Не вывучаемая,
А якую… (вывучаюць).
Аляксей Якімовіч.
• Ці згодны
вы з гэтым вершаваным выказваннем?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Дзеепрыметнік залежнага стану прошлага часу: пасеянае (шчаўе).
Ці можна выкарыстоўваць такую форму?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Знаёмімся з лінгвістычным матэрыялам.
Запомніце! Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу з суфіксамі –н-,
-ан-
(-ян-), –ен-, -т- шырока
выкарыстоўваюцца ў маўленні [4, с. 81,
“Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: пасеянае
шчаўе.
Назавіце слова.
Пішам без памылак:
Раскопаныя горкі,
Размытыя дарогі,
Рассыпаныя… (зоркі).
Аляксей Якімовіч.
• Пры
дапамозе якіх суфіксаў утварыліся дзеепрыметнікі з вершаванага тэксту? Ці
характэрны яны для беларускай мовы?
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“паламаны” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Дакажыце,
выкарыстаўшы адпаведнае правіла, што дзеепрыметнік “паламаны” характэрны для
беларускай мовы.
Для даведкі: паламаны плот – паламаны лёс.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар ен, ан, потым напішыце беларускае слова “аркуш” і лагодна
ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Дзеепрыметнік незалежнага стану
прошлага часу: прарослы (парастак).
Ці можна выкарыстоўваць такую форму?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запомніце! Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу з суфіксам –л- шырока ўжываюцца ў беларускай мове
[4, с. 82, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: прарослы
парастак.
[1, стар. 29 – 32, “Беларуская мова”]
Назавіце слова.
Пішам без памылак:
Стагі парыжэлыя,
Дрэвы пажаўцелыя,
Рэкі… (абмялелыя).
Аляксей Якімовіч.
• Пры
дапамозе якіх суфіксаў утвораны дзеепрыметнікі з вершаванага тэксту?
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Зжатыя палеткі.
Адцвітаюць кветкі,
Сумна пазіраюць
Пажаўцела лісце,
Адказ: 1 – 4, 2 – 2, 3 – 3, 4 – 1.
• Вызначце
дзеепрыметнік і абазначце яго суфікс. Ці характэрны ён для беларускай мовы?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “вельмі вопытны, спрактыкаваны
чалавек”.
-- Мяне не падманеш, --
Сказаў Аляксей. --
Я, паверце мне,
… .
• Знайдзіце
ў вершаваным тэксце слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе
напісанне.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: ынялэртс йебарев [2, стар. 274,
“Фразеалагічны слоўнік”].
Скорагаворка.
Зямля дагледжаная, сагрэтая сонцам (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з прапушчанымі літарамі. Выразна прачытайце вершаваныя радкі
Якуба Коласа.
Нейкім жалем павявала
Ад агол..ых палёў,
Ад шнуроў тых, дзе бывала
Нёсся шолах каласоў.
Там цяпер ралля чарнела,
Глыбы ўскоп..ай зямлі,
І пакошу сеткай белай
Павуцінкі заплялі [3, стар. 285, “Паэмы Я. Коласа”].
• Растлумачце
сэнс слоў “шнуроў” (тут: палоскі апрацаванай зямлі), “пакоша” (луг, прызначаны для касьбы, для нарыхтоўкі
сена.)
• Растлумачце
правапіс прапушчаных літар.
Адказы на пытанні.
• Якія формы дзеепрыметнікаў у беларускай мове
ўжываюцца рэдка?
• Якія
суфіксы ў дзеепрыметніках уласцівыя для беларускай мовы?
• Ці шырока
ўжываюцца ў беларускай мове дзеепрыметнікі, утвораныя пры дапамозе суфікса –л-?
Тэст.
• Адзначце
дзеепрыметнікі, характэрныя для беларускай мовы:
1) размыты;
2) пачарнеўшы;
3) вытканы;
4) пачарнелы;
5) пабялеўшы;
6) зроблены;
7) апрануты.
Адказ: 1, 3, 4, 6, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Валочка, Г. М.,
Язерская С. А. Беларуская мова : Падруч. для 7-га кл. агульнаадукац. шк. з
беларус. мовай навучання. 2-е выд. – Мн. : Нар. асвета, 1998. -- 206 с.:
іл.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, май 2022 года, № 5.
