ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: напісанне
састаўных злучнікаў і злучніка затое.
Псіхалагічны настрой.
Далікатны, розны,
Знешні, блізкі,
Вогненны, ружовы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: таму
што ці тамушто?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Састаўныя злучнікі складаюцца з двух або некалькіх слоў, якія
выконваюць ролю аднаго слова [5, стар. 182, “Беларуская мова”].
Тлумачэнне.
Злучнік таму што – састаўны.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі, вывад.
Пішам: таму што.
Назавіце слова.
Перад тым як
Легчы спаць,
Можна крыху
Каля хаты… (пагуляць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне спалучэння слоў “перад тым
як”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам злучнік: затое ці за тое?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Адрознівайце супраціўны злучнік затое ад спалучэння прыназоўніка за
і займенніка тое, якія пішуцца ў сказе асобна, -- за тое [1, стар. 146,
“Беларуская мова”].
Злучнік затое не з’яўляецца галоўным або
даданым членам сказа, да яго немагчыма паставіць пытанне, яго нярэдка можна
замяніць блізкім па значэнні злучнікам але.
Указальны займеннік тое з прыназоўнікам за з’яўляецца
членам сказа, да займенніка тое можна паставіць пытанне і
замяніць яго адпаведным па сэнсе прыметнікам або назоўнікам [4, стар. 190,
“Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі, вывад.
Пішам: затое.
Скорагаворка.
Паўла паважалі (за) тое, што быў
працавіты (Аляксей Якімовіч).
• Як
напішаце (за)тое: асобна ці разам? Чаму?
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма напішыце беларускае слова
“злучнік” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Запамінаем! Ёсць парныя састаўныя злучнікі, кожная частка якіх адносіцца да розных
аднародных членаў або частак складанага сказа [1, стар. 140, “Беларуская
мова”].
Напрыклад: не столькі – колькі.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са
злучнікам хоць -- але прыдумайце спалучэнні слоў з
прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў сказамі?
Для даведкі: Алеся хоць не клікалі, але ён прыйшоў – дождж хоць разышоўся, але на
дварэ было людна.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Звяры, не толькі,
але і, птушкі, весяліліся. (Весяліліся
не толькі звяры, але і птушкі.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленага слова.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Выйшла, узнялося,
Пасля таго як сонца
Жыццё распачалося.
На ўзгорачку у ляску
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Да якой часціны мовы яно
адносіцца? Як утворана?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізмы ў вершы Аляксея Якімовіча, якія
абазначаюць “як трэба, як павінна быць”
і “без сведак, без чужых”.
Не паспаў …,
Не адпачыў,
Затое …
Сена накасіў.
• Дакажыце,
што ў вершаваным творы ўжыты злучнік.
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: кя делс;
мас-масан. [2, стар. 258, 350, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба
Коласа.
Міхал, як толькі ажаніўся,
Тады ж ад бацькі аддзяліўся,
Бо стала (т, ц)есна. З той пр(ы, і)чыны
Хадзіў на сплаў ён, на віціны,
Разоў са два схадзіў у Прусы –
Куды не трапяць беларусы? [3, стар. 27, “Паэмы Я.
Коласа”].
Для
даведкі.
Віціны – судны, на якіх перавозілася збожжа.
У Прусы – у Прусію.
• Ці ёсць у вершаваным тэксце
злучнік, які складаецца з двух слоў. Калі ёсць, то якія словы ён злучае?
Адказы на пытанні.
• Што вы ведаеце пра састаўныя злучнікі?
• Ці адносіцца да састаўных злучнікаў затое?
Якім іншым злучнікам яго можна замяніць?
Тэст.
Адзначце састаўныя парныя злучнікі:
1) так што;
2) не столькі – колькі;
3) пасля таго як;
4) а раз – то;
5) перад тым як;
6) для таго каб;
7) як – так.
Адказ: 2, 4, 7.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1.
Валочка, Г. М., Язерская С. А. Беларуская мова : Падруч. для 7-га кл.
агульнаадукац. шк. з беларус. мовай навучання. 2-е выд. – Мн. : Нар. асвета,
1998. -- 206 с.: іл.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка :
паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
4. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
5. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020.
-- 232 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, ліпень 2022 года, № 7.
