ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: напісанне
часціцы ні і прыстаўкі ні-.
Псіхалагічны настрой.
Пявучы, гнуткі,
Цудадзейны,
Шматпавярховы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: у
лесе ні грыбочка ці ў лесе нігрыбочка?
(1)
• Як пішам: няма ні ягадкі ці няма ніягадкі? (2)
• Як пішам: як ні старайся, а вышэй носа не падскочыш
ці як ністарайся, а вышэй носа не падскочыш? (3)
Як пішам: ні тое ні сёе ці нітое нісёе? (4)
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтыя пытанні?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Часціца ні:
1) надае адмоўнае значэнне сказу без дзейніка (ужываецца
звычайна пры дапаўненні ў родным склоне).
2) узмацняе адмаўленне, якое выражана часціцай не
або словамі няма, нельга, няможна.
3) узмацняе сцвярджэнне і надае абагульняльнае значэнне
адносным займеннікам і прыслоўям, якія падпарадкоўваюць адну частку складанага
сказа другой (хто ні, хто б ні; што ні, што б ні; дзе ні, дзе б ні; як ні, як бы ні; куды ні, куды б ні;
які ні, які б ні; адкуль ні, адкуль бы ні і інш.)
4) ужываецца ва ўстойлівых выразах са значэннем
няпэўнасці: ні рыба ні мяса і інш.
[4, стар. 205, “Беларуская мова”].
Пішам: у лесе ні
грыбочка, няма ні ягадкі, як ні старайся, а вышэй носа не падскочыш,
ні тое, ні сёе.
Запомніце! Часціца ні пішацца асобна са словамі [1, стар. 178, “Беларуская мова”].
• Дапоўніце
гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную
сітуацыю”.
Назавіце слова.
Пішам асобна:
Што б ні казалі,
Дзе б ні частавалі,
Адкуль бы… (ні пісалі).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс спалучэнняў слоў “што б ні”, “дзе б ні”, “адкуль бы ні”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: нікуды
ці ні куды?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Ні- з’яўляецца
прыстаўкай і пішацца разам у адмоўных займенніках, калі пасля ні-
няма прыназоўніка (ніхто, нішто, ніякі, нічый; але ні ў кога, ні ў якой) і
ў адмоўных прыслоўях нідзе, ніколі, нікуды [4, стар. 211,
“Беларуская мова”].
Тлумачэнне.
Нікуды – адмоўнае прыслоўе з
прыстаўкай ні-.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі, вывад.
Пішам: нікуды.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“ніякая” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў сказамі?
• Растлумачце
правапіс слова “ніякая”.
Для даведкі: ніякая настаўніца не навучыць – ніякая бура не спыніць.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма напішыце беларускае слова
“частка” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: нішчымніца
ці ні шчымніца?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Запомніце! Ні- пішацца разам ў словах, якія без ні
не ўжываюцца [4,
стар. 211, “Беларуская мова”].
Тлумачэнне.
Слова “нішчымніца” без ні не ўжываецца.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі, вывад.
Пішам: нішчымніца.
[1, стар.
178 -- 179, “Беларуская мова”]
Скорагаворка.
Ніякавата адчуваеш сябе ў незнаёмым лесе (Аляксей Якімовіч).
• Растлумачце
правапіс выдзеленага слова.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Уздыхнуў і прагудзеў:
Жук да пчолкі прыляцеў,
Хоць ні ў
кога не паеў.
-- Я ўжо крыху растаўсцеў,
Адказ: 1 – 2, 2 -- 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Растлумачце
правапіс часціцы ні-.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Нідзе, адпачыць, ні, на, удалося, не, хвілінку. (Ні на хвілінку нідзе не ўдалося адпачыць.)
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізмы ў вершах Аляксея Якімовіча, які
абазначаюць “усюды, скрозь; куды ні паглядзіш” і “напружваючы ўсю сілу”.
…,
Вакол сябры:
Лугі, рачулкі,
Палі, бары.
• Раслумачце
правапіс часціцы, ужытай у фразеалагізме.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: ыдук ін ьнік.
Бяжыць мяч
Па роўным полі
І гукае …:
-- Не сумую я ніколі!
• Растлумачце
правапіс слова “ніколі”.
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: ан юсў цом [2, стар. 160, 199, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба
Коласа.
Дудары ўсё перайгралі,
Дальш у свет яны пайшлі,
А ў душ(і, ы) яшчэ спявалі
Зыкі дзіўныя, плылі,
Разрасталіся й далёка
Душу вабілі сабой
І няслі яе высока
Над гаротнаю з(я, )млёй.
Зыкі душу напаўнялі,
І, куды б ён н(і, е) пайшоў,
Над ім гралі і спявалі
Дуды, песні дудароў [3, стар. 275, “Паэмы Я.
Коласа”].
• Падбярыце сінонім да слова
“зыкі”. (Гукі.)
• Падбярыце
літаратурны адпаведнік да аўтарскага слова “дальш”. (Далей.)
Адказы на пытанні.
• Як пішацца часціца ні?
• Якую ролю
выконвае часціца ні ў сказах?
• У якіх словах ні з’яўляецца прыстаўкай?
Тэст.
Адзначце словы (спалучэнні слоў), напісаныя правільна.
1) хто б ні;
2) нішчыць;
3) ні колькі;
4) ніколькі;
5) ні ў якой;
6) ніадкуль;
7) ніжэй.
Адказ: 1, 2, 4, 5, 6, 7.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1.
Валочка, Г. М., Язерская С. А. Беларуская мова : Падруч. для 7-га кл.
агульнаадукац. шк. з беларус. мовай навучання. 2-е выд. – Мн. : Нар. асвета,
1998. -- 206 с.: іл.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка :
паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
4. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, верасень 2022 года, № 9.
