ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
асабовых канчаткаў дзеясловаў другога спражэння.
Псіхалагічны настрой.
Доля, адзенне,
Дарослы, тапалёвы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Пішуць, спяваюць – непакояць, трывожаць.
• Вызначце
спражэнне прыведзеных дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі.
Што трэба ведаць, каб правільна зрабіць гэта?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да правіла.
Запомніце! Тып спражэння дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі можна вызначыць па
неазначальнай форме. Да другога спражэння адносяцца дзеясловы, якія ў
інфінітыве заканчваюцца на –іць, -ыць, за выключэннем
аднаскладовых тыпу шыць, крыць: касіць, прасіць, вучыць,
а таксама дзеясловы цярпець, вярцець, ненанавідзець, гнаць, залежаць. Астатнія
дзеясловы з ненаціскнымі канчаткамі – першага спражэння.
[6, с. 61,
62; 5, с. 189]
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Вызначаем спражэнне па інфінітыве.
Пішуць, спяваюць – пісаць, спяваць: канчаюцца на –аць. Значыць, адносяцца да першага
спражэння.
Непакояць, трывожаць – непакоіць, трывожыць: канчаюцца на –іць (-ыць). Значыць, адносяцца
да другога спражэння.
Назавіце
слова.
Наскрозь бачыць,
Высока ляцець,
Многа гаварыць,
Пільна … (глядзець).
Аляксей Якімовіч.
• Вызначце спражэнне дзеясловаў з вершаванага тэксту.
Хвілінка
кемлівасці.
• Выкарыстаўшы даведку, праспрагайце дзеясловы бачыць, ляпіць у
адзіночным ліку.
Для
даведкі.
1-я асоба (я) -- -у (-ю)
2-я асоба (ты) -- -ыш (-іш)
3-я асоба (ён, яна, яно) -- -ыць (-іць) [3, стар. 173, “Беларуская
мова”].
(Бачу, ляплю; бачыш, лепіш; бачыць, лепіць.)
Адзначаем! У канчатку дзеясловаў другога спражэння пасля зацвярдзелых зычных
пішацца ы, пасля мяккіх зычных і пасля галосных -- -і [6, с. 60].
Назавіце
слова.
Брацік важыць,
Бацька хваліць,
Доктар лечыць,
Пчала … (джаліць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце правапіс канчаткаў дзеясловаў другога спражэння,
выкарыстаных у вершаваным тэксце.
Хвілінка
кемлівасці.
Выкарыстаўшы даведку, праспрагайце
дзеясловы “трывожыць”, “непакоіць” у множным ліку.
Для
даведкі.
1-я асоба (мы) -- -ым (-ім)
2-я асоба (вы) -- -ыце (-іце)
3-я асоба (яны) -- -аць (-яць) [3, стар. 173, “Беларуская мова”].
(Трывожым, непакоім; трывожыце, непакоіце; трывожаць, непакояць.)
Назавіце
слова.
Браты важаць,
Бацька хваляць,
Сёстры лечаць,
Жанкі … (паляць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце правапіс канчаткаў дзеясловаў другога спражэння з
вершаванага тэксту.
Для
даведкі: жанкі – жанчыны.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“пасадзіць” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Запішыце
дзеяслоў пасадзіць у форме 2-ой асобы адзіночнага ліку.
Для даведкі: пасадзіць яблыню – пасадзіць у лужыну.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар аць, яць, потым напішыце беларускае слова
“дожджык” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
І, развесяць, бялізну, выкруцяць?
(Бялізну выкруцяць і развесяць.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
• Пастаўце
дзеясловы са скорагаворкі ў форме 2-ой асобы множнага ліку.
[6, с. 60]
[3, стар. 173, “Беларуская
мова”]
Скорагаворка.
Тлумачыце, што за сяло пераселіце. (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Дзе конікі сядзяць.
Я крочу па узмежку,
І на мяне глядзяць.
Прыціхлі, прытаіліся
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яго напісанне.
Для даведкі: узмежак – мяжа паміж палеткаў; вузкая ўздзірванелая палоска поля паўз
мяжу, звычайна неўзараная і незасеяная [1, стар. 334, “Тлумачальны слоўнік”].
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “пазбаўляць здольнасці цвяроза
думаць, адносіцца да навакольнага”.
Пах кветак –
Пах мядовы –
За вёскаю, на лузе,
… .
• Ці згодны
вы з тым, што дзеяслоў кружыць адносіцца да другога
спражэння? Праспрагайце яго ў множным ліку.
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: ьцыжурк ыволаг [2,
стар. 157, “Фразеалагічны слоўнік”]
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Ўжо сонца ўгору падхадзіла,
На
лісцях роску асуш(і, ы)ла;
У
небе хмарачкі дзянныя
Плылі, як гускі маладыя,
Ч(я, а)родкай белай над лугамі,
Над свежым лесам і палямі [4, стар. 11, “Паэмы Я.
Коласа”].
• Падбярыце літаратурны
адпаведнік да аўтарскага слова “падхадзіла”. (Падыходзіла.)
• Назавіце
дзеясловы другога спражэння ў вершаваным тэксце. Праспрагайце адзін з іх.
Адказы
на пытанні.
• Ад чаго залежыць напісанне галосных у
канчатках дзеясловаў другога спражэння?
• Калі ў канчатках дзеясловаў другога спражэння
пішуцца ы, а калі – і?
Тэст.
• Назавіце
дзеясловы другога спражэння.
1. Мару.
2. Нашу.
3. Грабу.
4. Залежу.
5. Бяру.
6. Важу.
7. Лаўлю.
Адказ: 1, 2, 4, 6, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1. Баханькоў,
А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я.
Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
4. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка :
паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш].
– Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
232 с.
6. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, красавік 2022 года, № 4.
