ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
мяккага знака.
Псіхалагічны настрой.
Дзіўны, спраўны,
Добры, новы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
мядзведзь ці мядзведз?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Мяккі знак пішацца на канцы слова для абазначэння мяккіх зычных [л′], [н′], [з′], [с′], [дз′], [ц′] [5, стар. 108, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад наступныя словы: соль, конь, мазь, карась, медзь, дзесяць.
Называем мяккія зычныя гукі на канцы ўзятых для прыкладу
слоў ([л′], [н′], [з′], [с′], [дз′], [ц′]) і прыходзім да вываду, што іх мяккасць
абазначана з дапамогай мяккага знака, які стаіць пасля іх.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: мядзведзь.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“лунаць” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “лунаць”?
Для даведкі: лунаюць арлы – лунаюць песні.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: канькі ці канкі?
Што
трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Мяккі знак пішацца ў сярэдзіне слова для абазначэння мяккіх зычных
[л′], [н′] перад зычнымі.
Выключэнне -- словы з двума [л′], [н′] [5, стар. 108, “Беларуская
мова”].
Напрыклад: раздолле,
насенне.
Возьмем як прыклад наступныя словы: кашулька, маленькі.
У сярэдзіне ўзятых для прыкладу слоў выдзяляем мяккія
зычныя [л′], [н′] і прыходзім да высновы, што іх мяккасць абазначана з
дапамогай мяккага знака перад іншымі
зычнымі ([к], [к′]).
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: канькі.
Праца са сказам.
• Складзіце
скорагаворку са слоў.
На, ў, жыллё,
коннік, галлё, вёз, кані. (Коннік на
кані вёз галлё ў жыллё.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
Праца з вершам.
• Складзіце разбураны нядобрым
чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Футбаліст
я
З сабой футбольны.
Вельмі здольны.
Вазьму мяч
Адказ: 1 – 4, 2 – 2, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершаваным тэксце словы з арфаграмамі на вывучанае правіла. Растлумачце іх
напісанне.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце мяккі знак, потым
напішыце беларускія словы “конь”, “насенне” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
іх, добрых і ласкавых.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
пісьменнік
ці пісменнік?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! Мяккі знак пішацца ў сярэдзіне слова для абазначэння мяккіх зычных
гукаў [з′], [с′], [дз′], [ц′]), калі пры змене слова яны вымаўляюцца мякка і
перад мяккімі, і перад цвёрдымі зычнымі гукамі [2, стар. 50 -- 51, “Беларуская
мова”].
Возьмем як прыклад наступныя словы: просьбе – просьба ([с′]
перад [б′] – [б]), дзядзька – дзядзькі ([дз′] перад [к] – [к′]). У сярэдзіне ўзятых для прыкладу слоў
выдзяляем мяккія зычныя [с′], [дз′].
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
Пры змене слоў “просьбе”, “просьба”, “дзядзька”,
дзядзькі” мяккі знак захоўваецца, каб абазначыць мяккія зычныя ([с′], [дз′].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: пісьменнік.
[2,
стар. 50 -- 51, “Беларуская мова”]
[5, стар. 108, “Беларуская
мова”]
Назавіце слова.
Пішам з
мяккім знакам
Вугаль, дзядзька,
Сядзь і сядзьце,
Радасць, … (бацька).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс мяккага знака ў словах
вершаванага тэксту “вугаль”, “дзядзька”, “сядзь”, “сядзьце”, “радасць”,
“бацька”.
Скорагаворка.
Лось, не лезь у гразь (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “як трэба, як павінна быць, як
след”.
Вельмі здольны наш Алесік.
Шмат чаго можа зрабіць:
Выразаць, прыбіць, паправіць
І зляпіць … .
• Якімі
словамі ў вершы можна замяніць словы “вельмі здольны”? (Умелы, рукасты.)
• Ці тое ж
самае азначэнне з правіла вы выкарыстаеце, каб растлумачыць правапіс мяккага
знака ў словах “вельмі”, “зрабіць”, “выразаць”, прыбіць”, паправіць”, “зляпіць”?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: кя еам, ьцыб [3, стар. 338, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову
словам Якуба Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Чырвань льецца
на загоны,
Нішчы(ц, ць) (ць, ц)мы пасады-троны;
Дню складаю(ць, ц) гімн паляны.
Хлопец чуе адраджэ(нь, нн)е;
Ноч прайшла, пазбыта (ць, ц)ма,
Волен ён, канец мучэ(нь, нн)ю… [4, стар. 361, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам можна замяніць слова “цьма”? (Цемра.)
• Раскрыйце сэнс слова “загон”. (Тут: доўгі
ўчастак ворнай зямлі, поля.) [1, стар. 125, “Тлумачальны слоўнік”]
Для даведкі: хлопец – герой паэмы Сымонка.
Адказы на пытанні.
• Якімі літарамі абазначаецца мяккасць зычных на
пісьме?
• Калі
пішацца мяккі знак? Ці ёсць выключэнне з гэтага правіла?
Тэст.
• Назавіце
словы, у якіх пішацца мяккі знак.
1. Струмен..чык.
2. Ваз..мі.
3. Выказ..нік.
4. Натхнен..не.
5. Ліпен..скі.
6. Дз..ве.
7. Падсун..ся.
Адказ: 1, 2, 5, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Баханькоў, А. Я.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І.
М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мн.,
Нар.
асвета, 1972. – 376 с.
2.
Валочка, Г. М. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул.
сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2.
-- 144 с.
3. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
4. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
5. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, верасень 2020 года, № 9 (227).
