ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: Асаблівасці правапісу
канчаткаў назоўнікаў трэцяга скланення ў адзіночным ліку.
Псіхалагічны настрой.
Грыбок, верасень,
Лясны, хваёвы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успомнім! Да трэцяга скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з нулявым
канчаткам у назоўным склоне: печ [6,
стар. 166, “Беларуская мова”].
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: поўначы ці поўначі, дэталі ці дэталя? (1)
• Як пішам: поўначчу ці поўначай? (2)
• Як пішам: косцю ці косцяй ? (3)
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце!
У творным склоне адзіночнага ліку канчаткі назоўнікаў
трэцяга скланення залежаць ад зычнага асновы:
–у маюць
назоўнікі з асновай на зацвярдзелыя зычныя [ж], [ч], [ш]: поўначчу;
–ю маюць
назоўнікі з асновай на мяккі і цвёрды зычны: косцю, Об’ю [3, стар. 236, “Беларуская
мова”].
У родным, давальным і месным склонах адзіночнага ліку
назоўнікі трэцяга скланення маюць канчатак –ы пасля зацвярдзелай
асновы, і – пасля мяккай і цвёрдай асновы: поўначы, дэталі
[5, стар. 166, “Беларуская мова”].
• Дапоўніце
гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную
сітуацыю”.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“магутнасцю” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “магутнасцю”?
Для даведкі: магутнасцю аўтамабіля – магутнасцю характару.
Адзначаем! Калі апошні зычны асновы стаіць пасля галоснага, то ён падаўжаецца, а
калі пасля зычнага – не падаўжаецца [3, стар. 236, “Беларуская мова”].
Напрыклад: столь – столлю,
маладосць – маладосцю.
Назавіце
словы.
Пішам з у, ю
Чырванню, соллю,
Вернасцю, мышшу,
Смеласцю, … (моллю).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс літар у, ю ў словах вершаванага
тэксту “чырванню”, “соллю”, “вернасцю”, “мышшу”, “смеласцю”, “моллю”.
Пішам з ы, і
Чырвані, солі,
Вернасці, мышы,
Смеласці, … (молі).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс літар ы, і ў словах вершаванага
тэксту “чырвані”, “солі”, “вернасці”, “мышы”, “смеласці”, “молі”.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары у,
ю,
ы,
і,
потым напішыце беларускае слова “прыгажосць” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Запамінаем! Не падаўжаюцца зычныя б, п, м, р, ф, ў. Пасля іх (акрамя ў)
перад канчаткам –ю пішацца апостраф: Об – Об’ю [4, стар. 102, “Беларуская мова”].
[3, стар.
236 -- 237, “Беларуская мова”]
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў, запісаўшы іх у алфавітным парадку.
Сібір, верф, Сібір’ю,
верф’ю. (Верф – верф’ю, Сібір – Сібір’ю.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых слоў.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
І да вады галінкаю
Вербачка зялёная
Нясмела дакранулася.
Над заваддзю нагнулася
Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яго напісанне.
Скорагаворка.
Гаварылі аб стараннасці і
працавітасці, вучылі ветлівасці (Аляксей
Якімовіч).
• Вызначце
склон назоўнікаў і растлумачце правапіс іх канчаткаў. Пастаўце гэтыя назоўнікі
ў форме творнага склону.
Сустрэча з
фразеалагізмамі.
Назавіце фразеалагізмы ў вершах Аляксея Якімовіча, якія
абазначаюць “быццам знарок, быццам
спецыяльна” і “зразумела, безумоўна, вядома”.
Увесь дзень дажджу чакалі.
Ненадзейны гэты госць.
Не прыйшоў ён,
… … … .
-- Стаіць у маёй хаце
Вялікая
печ.
-- Зімою цябе грэе?
-- … … .
• Назавіце
ў вершаваных тэкстах назоўнікі трэцяга скланення. Праскланяйце іх.
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: кя ан ьцсолз; яамодяв чэр [1, стар. 60, 342, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Ноч над светам панавала.
Поле жудасна маўч(я, а)ла
І халоднай цішынёй
Непрыветна сустрачала
Тых, хто з скрыўджанай душой
Смутак нёс свой, сваё гора
У свет гэты, гэту даль,
Каб рассеяць на прастор(і, ы)
Слёзы горкія і жаль… [2, стар. 296, “Паэмы Я.
Коласа”].
• Падбярыце
літаратурны адпаведнік да аўтарскага слова “сустрачала”. (Сустракала.)
• Назавіце
ў вершаваным тэксце назоўнікі трэцяга скланення. Пастаўце іх у родным і творным
склонах.
Адказы на пытанні.
• У якіх склонах адзіночнага ліку назоўнікі 3-га
скланення маюць аднолькавыя канчаткі? (У
родным, давальным і месным.)
• Якія
канчаткі маюць назоўнікі 3-га скланення адзіночнага ліку ў творным склоне?
• Калі ў
творным склоне падаўжаецца апошні зычны асновы?
Тэст.
• Назавіце
назоўнікі, у якіх падаўжаецца апошні зычны асновы ў творным склоне.
1. Спіраль.
2. Урачыстасць.
3. Радасць.
4. Квецень.
5. Прыпяць.
6. Крэпасць.
7. Рысь.
Адказ: 1, 4, 5, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
3. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і
інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
240 с.
5. Гваздовіч, Г. А. і інш.
Беларуская мова : Падруч. для 10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне
агул. сярэд. адукацыі з бел. мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання /
Г. А. Гваздовіч, М. М. Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. :
Нар. асвета, 2004. – 239 с.
6. Шэўчык, Н. І.,
Амяльковіч, А. А. Беларуская мова : Падручнік для 4-га класа. – Мн. : Нар.
асвета, 1977. -- 240 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, красавік 2021 года, № 4.
