Гордзіеў вузел (аповесць пра школьныя гады)

ГОРДЗІЕЎ ВУЗЕЛ,

АЛЬБО НЯВЫДУМАНЫЯ ГІСТОРЫІ З ЖЫЦЦЯ АЛЕСЯ ПЯТРАШКІ

Аповесць пра школьныя гады

Аўтар аповесці -- настаўнік, яго героі -- школьнікі. Не ўсе яны ўзорныя вучні. Да такіх належыць і Алесь Пятрашка. Дзеля таго каб абразуміць хлопца, яго сябры-шасцікласнікі разам з настаўнікам Ільёй Мікалаевічам прыдумваюць гульню, у якой трэба рассекчы "гордзіеў вузел". І Алесь Пятрашка, захапіўшыся, бярэцца за вырашэнне гэтай няпростай задачы.

Дапрацавана аўтарам ў 2019 годзе.

Друкаваць у гэтым варыянце.

Упершыню надрукавана:

Якімовіч, Аляксей. Гордзіеў вузел, альбо нявыдуманыя гісторыі з жыцця Алеся Пятрашкі : аповесць : Для сярэд. шк. узросту / Аляксей Якімовіч. – Мінск, “Юнацтва”, 1987. – 159 с.

Частка першая

ГОРДЗІЕЎ ВУЗЕЛ

Як я стаў героем дня

Але ж і выдумшчык наш Ілья Мікалаевіч! Прыйшоў на ўрок і, замест таго каб праверыць, каго няма, як гэта звычайна робяць іншыя настаўнікі, раптам сказаў:

-- Бяда, дзеці. Алфавіт прапаў.

Што  сталася ў класе! Шум, гоман наперабой.

-- Як прапаў?

-- Калі прапаў?

Дырэктар, Канстанцін Максімавіч, мабыць, непадалёку быў. Зазірнуў у клас, пацікавіўся:

-- Што здарылася?

А яму дружна ў адказ:

-- Алфавіт прапаў!

-- А-а-а, -- абыякава працягнуў дырэктар і зачыніў дзверы.

Не да алфавіта дырэктару. У школе кацельня на рамонце. Як кажуць старшакласнікі, ацяпляльны сезон хутка пачнецца, а рабочыя недзе прапалі. Іх бы яму адшукаць.

-- Што будзем рабіць? Што прапануеце? – звярнуўся да нас Ілья Мікалаевіч.

Сцішыліся ўсе. Патыліцы чухаюць. Думаюць, значыцца. Кожнаму карціць разумную прапанову ўнесці. Толькі я спакойны. Навошта думаць? Хіба незразумела, што Ілья Мікалаевіч новую гульню навязвае? "Каб разварушыць вас", -- як сам аднаго разу прызнаўся.

Дый наогул Ілья Мікалаевіч незвычайнае любіць. Напрыклад, так іншы раз урок пачынае: "Не навучыліся мы як след сачыненні пісаць. Гэта бяда наша, наша ахілесава пята". Сказаў -- і шматзначна замоўк.

Ну, вядома, знойдзецца хто-небудзь надта цікаўны, выскачыць наперад:

-- А што азначае “ахілесава пята”?

-- Расказаць?

-- Раскажыце, раскажыце!

-- Тады слухайце, адкуль пайшоў выраз "ахілесава пята". Уявіце толькі, што вы не ў класе, не ў дваццаць першым стагоддзі, а ў Старажытнай Грэцыі…

І пайшоў, і пайшоў распісваць: і пра Траянскую вайну, і пра Ахілеса, якога нібыта яго маці, марская багіня Фетыда, каб зрабіць несмяротным, малога акунула ў свяшчэнную ваду падземнай ракі Стыкс, пасля чаго цела Ахілеса стала непаражальнае. Толькі пятка, за якую трымала маці сына, быццам бы засталася адзіным неабароненым месцам. А потым пра царэвіча-траянца Парыса, які пацэліў якраз у гэтую пятку.

Слухаюць аднакласнікі вушы развесіўшы, нават не зварухнуцца. Адзін я быццам не чую. Караблікі малюю ці ў акно гляджу. Ведаю, чаму Ілья Мікалаевіч расказвае. Гэтакі падыход у яго, хоча, каб у мовазнаўчы гурток запісваліся, каб розныя правілы зубрылі.

Віцька і Міцька, што ў суседнім доме жывуць, папярэдзілі мяне: "Ён вас стараецца заінтрыгаваць".

Хоць Віцька і Міцька ходзяць у сёмы, а я толькі ў шосты клас, аднак і без іх скумекаў, што да чаго. Алеся Пятрашку не правядзеш. Вельмі патрэбен мне нейкі мовазнаўчы гурток! І без яго пражыву. Вольнага часу больш застанецца. Каб у футбол пагуляць, за камп’ютэрам пасядзець ды з Віцькам і Міцькам на вуліцы сустрэцца.

А аднакласнікі, як адзін, у гурток запісаліся. Дэвіз прыдумалі: "Без граматыкі не вывучыш і матэматыкі". І ажно тры сімвалы: пчалу, падкову і якар. Пчала, маўляў, -- сімвал працавітасці, падкова -- сімвал шчасця, якар -- сімвал надзеі. Глупства ўсё гэта. Самае звычайнае глупства. Калі захачу, без сімвалаў на шасцёрку выцягну. Хоць за падобную шасцёрку часам сварацца дома, але затое Віцька і Міцька мяне паважаюць.

-- Ну, як? Не паддаешся акадэміку? -- звычайна пытаюцца яны, называючы між сабою "акадэмікам" Ілью Мікалаевіча.

-- Будзьце спакойныя! -- салютую рукою. -- Не паддамся.

Калі шчыра прызнацца, дык, бывае, цягне да аднакласнікаў, у гурток. Асабліва тады, калі паназіраеш за іхнімі віктарынамі, гульнямі. Быццам штурхае хтосьці: "Запішыся, запішыся. Ці ж ты горшы за іншых?" Ды не паддаюся спакусе, трымаю слова.

Наша неразлучная тройца -- Віцька, Міцька і я -- яшчэ летам дала слова ні ў якія гурткі не запісвацца. Ні ў якія, толькі ў секцыю футбола.

Не падабаецца гэта маім аднакласнікам. Аленка Анішчык нядаўна заявіла:

-- Ты чаго, Пятрашка, нашага любімага настаўніка падводзіш?

Дзівачка, дый толькі.

-- Калі ён для вас любімы, -- кажу, -- то і любіце на здароўе. А я пры чым?

-- З пяцёркі на шасцёрку перабіваешся! Перад Ільёй Мікалаевічам брыдка, -- папракнуў Міколка Апановіч, стараста нашага класа.

-- Віцька-Міцька яму кампанія. Давядзе яна яго! -- укалола Аленка.

Маўляў, да міліцыі давядзе.

Ужо прыходзілі ў школу з міліцыі. Было б з-за чаго! Неяк чужы веласіпед узялі, каб пакатацца. І не ад'ехаліся далёка. Міліцыя затрымала. Віцька і Міцька ў адзін голас заявілі: "Мы не бралі. Пятрашка ўзяў". Пагадзіўся я, не стаў спрачацца з імі, хоць і несправядліва выйшла. Віцька ўзяў гэты веласіпед. Ды не захацелася мне сябра падводзіць.

Папала мне ад бацькі, а яшчэ ў школе разбіралі. Але сцярпеў. Галоўнае -- сябрука не выдаў, сабою засланіў. І Віцька з Міцькам сталі глядзець на мяне як на свайго. "З такімі, як ты, смела ў горы можна ісці", -- моцна паціснуў мне руку Віцька. А Міцька сказаў адным словам, коратка і ясна: "Малаток". Вось гэта пахвала! Сказаў, нібы медаль на грудзі павесіў.

Лёгка з такімі, як Віцька і Міцька. Вольна сябе адчуваеш. І ні пра што не прыходзіцца думаць.

А тут… чухаюць патыліцы. Было б з-за чаго! Скажы каму, дык на смех падыме. Алфавіт прапаў!..

-- Ха-ха-ха… -- не вытрымаў, гучна засмяяўся я. -- Алфавіт прапаў!..

-- Не смейся, -- нахмурыў бровы Ілья Мікалаевіч. -- Каб плакаць не давялося.

-- Не хачу плакаць. Каб ён сапраўды прапаў, дык не плакаў бы, а смяяўся б, -- пацяшаюся.

-- Узрадаваўся, што ўрокаў не трэба вучыць? -- ледзь не выскачыла з-за парты Аленка.

-- Смяецца той, хто смяецца апошні, -- па-філасофску зазначыў Міколка. -- Уяві, што будзе без граматы: ні кнігі, ні газеты не зможаш прачытаць.

7

"Гадоў праз сем -- восем, -- прыкінуў я, -- мяне возьмуць у добрую футбольную каманду (у гэтым быў цвёрда ўпэўнены). І што выйдзе? Аб маёй бліскучай гульні нават радка не напішуць? Не напішуць, бо алфавіт прапаў?"

Кнігу старонка за старонкаю гартаю, узіраюся: магчыма, сапраўды прапаў.

Здаецца, усе літары цэлыя, на месцы. Нікуды не дзеліся.

-- Хлусня! -- выклікнуў я. -- Усе літары на месцы, у кнізе. Цэлы алфавіт. Не ўцёк, не ўкралі. Каму ён патрэбен?

-- Супакойся, Пятрашка, -- лагодненька прагаварыў Ілья Мікалаевіч. -- Літары пакуль засталіся. А само слова "алфавіт" укралі. І роўна праз тыдзень усе літары згінуць. Без алфавіта ім не жыць.

-- Няхай крадуць. Кітайскае пісьмо вывучым, -- усміхнуўся я.

-- Можна і кітайскае. Для некаторых яно асабліва падыходзіць.  У кітайскім пісьме адзін іерогліф цэлае слова абазначае.

Ілья Мікалаевіч устаў і хуткімі, нябачнымі рухамі вывеў на класнай дошцы два знакі -- кітайскія іерогліфы:

 

-- Першы знак, -- растлумачыў, -- абазначае слова "дрэва", другі -- слова "агонь".

Я міжволі залюбаваўся гэтымі двума іерогліфамі.

-- Між іншым, у кітайскім пісьме налічваецца да сарака тысяч іерогліфаў, -- зірнуўшы на мяне, дадаў Ілья Мікалаевіч.

Не, кітайскае пісьмо мне не падыходзіць. Тут мастацкія навыкі патрэбны. А я па маляванню не такі ўжо дока.

-- Што-небудзь іншае, толькі не іерогліфы, -- само сабою вырвалася ў мяне.

-- Славянскую азбуку можна ўзяць, -- прагаварыў Ілья Мікалаевіч. -- У гонар двух славянскіх асветнікаў -- братоў Кірыла і Мяфодзія – кірыліцай яе назвалі. Гэтая азбука налічвае сорак тры літары. Усяго сорак тры. І чытаюцца яны не "а", а "аз", не "бэ", а "букі", не "эс", а "слова", не "эф", а "ферт". Яшчэ ёсць "ер", "еры", "юс малы", "юс вялікі", "іжыца", "фіта"…

-- Хопіць, хопіць! – усклікнуў я. -- Не патрэбна нам тая даўняя кірыліца.

-- Што ж тады прапануеш? Як знайсці алфавіт, як рассячы гордзіеў вузел?

-- Што? -- не зразумеў я.

-- Гордзіеў вузел -- крылаты выраз, узяты з грэчаскай міфалогіі. Ужываецца ў значэнні “заблытаная справа, складанасць, цяжкасць”. Хочаш паслухаць пра гэты міф?

-- Хачу, -- нечакана пагадзіўся.

-- Паводле міфа, -- пачаў Ілья Мікалаевіч, -- Гордзій, фрыгійскі цар, быў раней простым земляробам. Аднаго разу ён араў на валах. Неспадзявана на ярмо сеў арол. Прарочыца растлумачыла Гордзію, што гэта прадказвае яму царскую ўладу. У фрыгійцаў якраз памёр цар. Выконваючы волю аракула, царом яны выбралі таго, хто першы на калёсах ехаў да храма Зеўса. Ім аказаўся Гордзій. Калі Гордзія абвясцілі царом, ён загадаў паставіць калёсы, якія прынёс у дар Зеўсу, а валовае ярмо прымацаваў да дышла такім заблытаным вузлом, што ніхто яго не мог развязаць. Аракул жа абвясціў, што той, хто развяжа гэты вузел, стане валадаром усяго свету. Але нікому не паддаваўся вузел Гордзія. Заваяваўшы Фрыгію, пра гэта даведаўся славуты палкаводзец старажытнасці Аляксандр Македонскі. Ён увайшоў у храм, прыгледзеўся да вузла, выхапіў меч і рассек яго адным ударам. Адсюль і павялося: секчы гордзіеў вузел -- значыць рашуча, хутка вырашаць складанае пытанне.

Вось гэта клас: раз -- і гатова! За секунду справіўся з заблытаным вузлом. Няхай не псуе людзям нервы.

-- Дык хто ж рассячэ гордзіеў вузел? -- запытаўся Ілья Мікалаевіч.

Маўчаць мае аднакласнікі, думаюць, патыліцы чухаюць.

-- Я рассяку! Я знайду алфавіт, выручу яго з палону! -- кажу.

Сам не ведаю, як гэта здарылася. Быццам зачараваў мяне Ілья Мікалаевіч гэтым міфам пра Гордзія. Вельмі хацелася паказаць, што і ў наш час ёсць героі.

-- Не падвядзі, раз абяцаеш, -- загадкава ўсміхнуўся Ілья Мікалаевіч.

Калі б я ведаў, чаму ён усміхнуўся, чаму так доўга маўчалі аднакласнікі, чаму ніхто не азваўся, не заявіў, што хоча знайсці алфавіт… Калі б ведаў!..

Ды пра гэта тады некалі было думаць, бо празвінеў званок і ўсе аднакласнікі, як адзін, кінуліся да мяне: віншуюць, ціснуць руку, нават на "ўра" хацелі падкінуць. Ледзь адбіўся ад іх.

Гэта было ў суботу. У гэты дзень неспадзявана я стаў героем дня.

А ў нядзелю…

На наступны дзень, у нядзелю, я адчуваў сябе вельмі кепска.

Пад акном Віцька з Міцькам ходзяць, пасвістваюць, мяне клічуць. У кватэру не ідуць, баяцца заходзіць пасля тае гісторыі з веласіпедам.

Тата сам іх папярэдзіў:

-- Каб да Алеся -- ні нагою!

Ходзяць Віцька з Міцькам, пасвістваюць, а я з-за фіранкі асцярожна цікую. Каб не заўважылі, не даведаліся, што дома. А так хочацца пабегчы на двор, да іх! Ды боязна. Раптам яны ўжо праведалі, што ў гэтую гульню ўвязаўся! Засмяюць. Вось сітуацыя! І хочацца, і колецца.

І навошта Ільі Мікалаевічу паверыў? Навошта даў згоду алфавіт шукаць? Гульню ў класе прыдумалі, а я паверыў, як апошні прасцяк. Вакол пальца мяне абвялі. І ў школе заўтра праходу не дадуць. Кожны першакласнік пальцам будзе паказваць:

-- Вунь той пайшоў, што алфавіт шукае.

Што рабіць? Хіба на двор пайсці да Віцькі і Міцькі? Мо і не ведаюць яны пра гэтую гісторыю? Але ўжо не відаць іх, падаліся некуды. Няйначай, гуляць у футбол. А тут сядзі як прыкуты.

-- Алесь, чаго ты такі кіслы? -- западозрыла нядобрае мама. -- Можа, зноў што натварыў?

-- Зуб баліць, -- схлусіў я.

І хутка не рады быў, што гэтак няўдала схлусіў.

Спачатку мама, як звычайна, пабурчала:

-- Даўно казала: лячы зубы. "Не, не буду". Данекаўся, пакуль не ўзяло. Так табе і трэба. Няхай круціць, няхай тузае.

-- Яшчэ як тузае! -- кіўнуў галавою.

Мама пабегла на кухню і прынесла кубак вады і… таблетку:

-- Пі анальгін. Дапаможа.

Розных таблетак і парашкоў я не пераношу, не люблю.

-- І так пройдзе, -- вырашыў адмовіцца ад таблеткі.

-- Зноў за сваё? Пі, кажу.

Упартая мая мама. Ад яе цяжка адчапіцца. Прыйшлося выпіць.

Называецца, падмануў. На сваю галаву.

Невядома, што яшчэ зрабіла б мама з маім зубам, калі  б у дзверы не пазванілі. Адчыняю -- Міколка і Аленка перада мною стаяць. У спартыўных касцюмах, у куртках, з рукзакамі за плячыма. Вось дык госцейкі на маю галаву зваліліся!

-- Вы чаго? -- на парозе тапчуся, у кватэру не прапускаю.

-- Алфавіт з табою пойдзем шукаць, -- паведаміў Міколка і, адхіліўшы мяне, праціснуўся ў дзверы. І Аленка следам за ім прасунулася.

-- Небяспечна аднаму, цяжка. Не проста алфавіт з палону выручыць, -- засакатала як сарока.

-- Не пайду. Нікуды не пайду. Выдумалі гульню! – пакруціў галавою.

-- Ты ж паабяцаў. Ты ж!.. -- сціснула кулачкі Аленка.

-- Не пайду, хоць і паабяцаў. Сілком не прымусіце, -- знарок, каб пазлавалі, сказаў я.

Мама тут як тут.

-- Алесік, чаму гасцей у пакой не запрашаеш?

Яшчэ яе не хапала. Усё ёй трэба ведаць.

-- Вы, відаць, Алесевы аднакласнікі? -- прыязна ўсміхнулася Міколку і Аленцы мама.

На Віцьку і Міцьку спадылба глядзіць, а ім дык усміхаецца. Падумаеш: прынцы заморскія завіталі.

-- Але, аднакласнікі, -- заззяла ўсмешкаю Аленка. -- Мы на экскурсію сабраліся, а ваш Алесь не з’явіўся. Класны папрасіў, каб зайшлі па яго.

"Махлюе і вокам не маргне. Гладка чэша", -- падумаў я.

-- Зуб Алесю разбалеўся, -- уздыхнула мама.

Мне б падтрымаць яе. Ды куды там! Усё наадварот раблю.

-- Не баліць, ужо суцішыўся, -- ляпнуў не ў склад.

-- Тады ідзі з імі, не сядзі ў хаце, -- замітусілася мама. -- Няхай яны хвіліначку пачакаюць, а я дапамагу табе сабрацца.

Гэтая хвіліначка на добрыя паўгадзіны расцягнулася. Мама, напэўна, вырашыла, што адпраўляюся няйначай як на край свету. І не на адзін дзень, а на цэлы год. Чутно было, як бядуе, што рукзак малы. Відаць, увесь халадзільнік задумала туды ўмясціць.

Спачатку гэта мяне радавала. Была надзея, што надакучыць Міколку і Аленцы сядзець, што не вытрываюць, на свежае паветра пададуцца. А я тым часам як-небудзь угавару маму, дома застануся.

Ды калі мама дала ім шакаладныя цукеркі -- вялікі карабок шакаладных цукерак -- я зразумеў, што памыліўся.

Разваліліся мае госцейкі ў мяккіх крэслах як у сябе дома. Сядзяць і цукеркамі частуюцца. Так можна сядзець. Нават да самага вечара.

Што заставалася рабіць? Пасунуўся на кухню дапамагаць маме рукзак складваць. Дакладней, лішняе з яго выкідаць.

Па дарозе на вакзал

Нарэшце мы выбраліся з кватэры. Лагодна на дварэ. Кастрычнік, а сонца па-летняму свеціць. Ціха, ні ветрыку. Вось каб цяпер футбольны мяч у рукі ды на стадыён! А там…

Не, лепей не думаць пра гэта. Навошта расцвельваць душу пустымі марамі. Не надта пабяжыш. Ні з мячом, ні без мяча. Вунь на балконе мама стаіць, рукою махае, шчаслівай дарогі зычыць. А тут яны, аднакласнікі, за кожным рухам сочаць. Надзейная варта. Будзе фокус, як Віцьку і Міцьку на дарозе сустрэнем. Зразумеюць, чаму на двор не выходзіў, чаму з рукзаком іду.

-- З гурткоўцамі сябруеш? -- сплюне цераз плячо Віцька.

-- Не вытрымаў, запісаўся ў гурток! -- працэдзіць праз зубы Міцька.

Кручу галавою, азіраюся. Кожная постаць Віцьку ці Міцьку нагадвае. І замірае сэрца, і душа ў пятках…

-- На вакзал тралейбусам паедзем, -- тлумачыць на хаду Міколка. -- А потым за горад -- электрычкаю.

Мне ўсё роўна, чым ехаць і куды ехаць. Галоўнае -- з мікрараёна хутчэй выбрацца.

А Міколка і Аленка як спутаныя ідуць, ледзь ногі перастаўляюць. І не дзіва. Цяжка, мусіць, ісці, шакаладу наеўшыся. Не вытрымаў я -- і бягом. Яны -- за мною.

-- Куды ты, куды?! -- у роспачы крыкнула Аленка.

Бягу, не спыняюся. А ў рукзаку нешта бразгае, грукае. Людзі аглядваюцца.

-- Алесік, не ляці! – стала прасіць Аленка.

"Не, даражэнькая, -- думаю, -- прабяжыся за мною, пагрэйся крыху. Мо ад алфавіта адмовішся".

Прыляцелі на прыпынак засопшыся, спацелыя. Неўзабаве і тралейбус падышоў. Бухнуліся на сядзенне, крыху аддыхаліся.

-- Прабач, -- звярнулася да мяне Аленка.

-- За што?

-- Кепска пра цябе падумала. Вырашыла, што ўцякаеш ад нас. А ты, аказваецца, баяўся на тралейбус спазніцца. Так?

Ну і ну! Каб я ў кожнага, пра каго кепска падумаю, прабачэння прасіў, то за адзін тыдзень гэтых прабачэнняў мех набралася б.

-- Ты графік руху тралейбусаў загадзя вывучыў? -- пацікавілася Аленка.

Відаць, неспакойна ў яе на душы, сумленне грызе.

-- Вывучыў. Я ўсе гарадскія графікі вывучыў: і аўтобусныя, і трамвайныя, і тралейбусныя. На гэта ў мяне памяць асаблівая, -- ажно цвіту, задаволены.

-- Прабач, Алесь, -- ніяк не супакоіць сваё сумленне Аленка.

-- Прабачаю, -- буркнуў я.

А ў самога ў галаве ўжо іншае круціцца: "Як ад іх уцячы? Як пазбавіцца?"

Але не паспеў прыдумаць: вельмі ж хутка на вакзал прыехалі. А на вакзале купілі білеты і селі ў электрычку.

Рыбак ці рыбалоў?..

Едзем у электрычцы немаведама куды. Міколка і Аленка сядзяць, усміхаюцца. А я апусціў галаву ды ўсё думаю, як ад іх уцячы, як з гэтай гісторыі выблытацца.

-- Каля вас месца вольнае? -- неспадзявана пачулася побач.

Крыху скасавурыў вочы. Бачу: на праходзе дзяўчынка стаіць. На плячы сумачка, сама акуратная, адпрасаваная. І белы бант на галаве. Выдатніца, напэўна. Як наша Аленка.

Не падабаюцца яны мне, гэтыя выдатніцы.

-- Каля нас вольнае, -- мармытнуў у адказ.

Другая, сустрэўшы падобную гасціннасць, іншае месца пашукала б. А гэтай хоць бы што. Села. І адчуваю, ну проста кожнай клетачкай адчуваю, што на мяне глядзіць не адрываючыся. Аж неяк нядобра стала. Зноў скасавурыў вочы. Так і ёсць, не памыліўся. Як статую якую, з ног да галавы аглядае. І чаго ўтаропілася? Чым спадабаўся ёй? Звычайна дзяўчынкі мяне бокам абыходзяць, а гэтая…

Можа, яна займаецца ў спецшколе з мастацкім ухілам? Можа, мой знешні выгляд яе зацікавіў? Магчыма, раптам прапануе карціну з мяне напісаць… Што сказаць ёй тады? Вядома, пачну адмаўляцца. Потым пагаджуся. Няхай піша. Карціну выставяць у мастацкім музеі, і ўвесь горад…

-- Вы ў лес едзеце? Я не памылілася? -- перапыніла мае думкі дзяўчынка.

Мне здалося, што яна з дубальтоўкі над вухам стрэліла. Не чакаў такога пытання.

-- А табе што да таго? -- адразу перайшоў на "ты".

-- Проста так.

-- Проста так не надакучаюць чалавеку, -- прагаварыў з гонарам.

А яна, не зважаючы на мой тон, працягвае гаворку:

-- Мяне зваць Нінай. А вас як?

-- Ніяк.

-- Задавака! -- надзьмулася Ніна, але толькі на паўхвілінкі. -- Я да бабулі еду. Праз два прыпынкі буду выходзіць. А вы куды?

-- На кудыкіну гару, -- прамовіў са злосцю.

-- Разумею ваш гумар, -- зусім не пакрыўдзілася дзяўчынка, быццам не заўважыла такую няўвагу. -- А ўсё-ткі, калі па-сапраўднаму, куды вы едзеце?

-- Рыбу лавіць. Ры-бу, -- па складах вымавіў першае, што прыйшло ў галаву.

-- Дык вы рыбалоў?

-- Рыбак.

-- Такі малы і ўжо рыбак? – здзівілася Ніна.

-- А што, малыя рыбакамі не могуць быць? -- пачынаю нервавацца.

-- Не могуць, -- упэўнена адказала дзяўчынка.

-- Ды ты што! -- ледзь не перайшоў на крык. -- Чаму не могуць?

-- Каб рыбаком стаць, спецыяльную школу трэба скончыць. Ты ж…

-- Хто я, па-твойму? – не даў дакончыць дзяўчынцы.

-- Магчыма, рыбалоў.

-- Я і кажу: рыбак.

-- Рыбалоў, -- запярэчыла Ніна.

Я ўскочыў з лаўкі.

-- Рыбак!

-- Выходзь, рыбак. Прыехалі, -- лёгенька штурхнуў мяне ў плечы Міколка.

"Рыбак, рыбалоў", -- незадаволена прабубніў я, спяшаючыся да выхаду.

Разышліся тры дарогі ў полі…

Мільганула электрычка, схавалася за павароткай.

Я  ўздыхнуў з палёгкаю. Нарэшце пазбавіўся ад дапытлівай Ніны.

Пашанцавала на спадарожніцу! Век будзе помніцца. Рыбак, рыбалоў… Многа яна разумее!

Міколка і Аленка адышліся ўбок. Нейкую вясёлую гаворку завялі. Ажно заходзяцца ад смеху. З мяне смяюцца, як відаць. З каго ж яшчэ? Ну і смейцеся на здароўе. Ваш смех мяне не кранае. Вы сабе, а я сабе. Адпачну якую гадзіну ды назад у горад на электрычцы падамся. Смейцеся, шукайце ўчарашняга дня.

Я азірнуўся.

Куды ж мы прыехалі? Быццам ката ў меху, сілком прывезлі мяне сюды. Не, не паддамся вам. Не на таго натрапілі. А месцейка, месцейка выбралі!.. Бязлюддзе, глухмень. Нейкая вёсачка ўдалечыні віднеецца. А тут толькі будыніна абшарпаная -- прыпынак станцыйны.

Задраўшы галаву, прачытаў надпіс: "Сосны".

Вось заехалі дык заехалі! Ажно ў самыя сосны.

-- У сосны заехалі, -- весялею, радуючыся прыдуманаму каламбуру.

-- Алесь, -- паклікаў Міколка, -- хопіць стаяць. Хадзем.

Бач, без мяне не могуць абысціся. Не, даражэнькія, не выйдзе па-вашаму. Досыць цярпець. Дамоў хачу.

-- Куды мы пойдзем? -- як бы не разумею, чаго ад мяне дабіваюцца.

-- Алфавіт шукаць. Мы ж сюды дзеля гэтага ехалі.

-- Ат, выдумалі забаўку, -- адмахнуўся ад Міколкі, як ад надакучлівай мухі.

-- Гэта зусім не забаўка, -- не адступаецца ён і цягне за руку.

Я адхіліў Міколкаву руку, вырваўся.

-- Куды пойдзем? Куды? Тры дарогі ў полі разышліся? Так? Па адной пойдзеш -- галаву згубіш, па другой пойдзеш -- шчасця не ўбачыш, па трэцяй…

-- Па трэцяй мы і пойдзем. -- Міколка дастаў з кішэні нейкую паперку і паднёс да майго да твару. -- Глядзі.

-- Глупства ўсё гэта, -- адвярнуўся я.

-- Не, ты глядзі! – сказаў Міколка і разгарнуў папалам складзены лісток.

На лістку, бачу, нейкія знакі намаляваны:

 

-- Разабраўся? -- запытаўся Міколка.

-- У гэтай бязглуздзіцы за дзень не разбярэшся! -- паціскаю плячыма.

-- Сам ты бязглуздзіца. Перад табою піктаграфічнае, або з малюнкамі, пісьмо. Самае старажытнае, -- сказаў Міколка.

-- Піктаграфія, -- падхапіла Аленка, -- паходзіць ад лацінскага слова pіctus -- намаляваны, і грэчаскага grаhо -- пішу.

Піктаграфічнае пісьмо… Гэта знаходачка! Пашчасціла Міколку. Хутка пра яго ў газетах напішуць, са славутымі вучонымі пазнаёміцца. Нават за мяжу могуць запрасіць. Прываліла шчасце. У кашулі, пэўна, нарадзіўся. Звычайна такія пісьмы знаходзяць на камянях, на скалах. А яго пісьмо на паперы напісанае. Хм, на паперы… Штосьці тут не так. Ці можа быць піктаграфічнае пісьмо на паперы? Ні ў якім разе! Падробка гэта.

-- Схавай сваё пісьмо. Піктаграфічнае! -- кажу пагардліва. -- Хіба ў старажытнасці пісалі на паперы? Ды яшчэ на паперы ў клетачку?

-- Табе разжуй ды яшчэ ў рот пакладзі, -- зусім не збянтэжыўся Міколка. -- Хіба не зразумеў, што пісьмо падкінутае? Хтосьці яго падкінуў, каб дапамагчы нам.

Разгубіўся я, стаю як вады ў рот набраўшы.

-- Пісьмо паказвае, дзе алфавіт схаваны, -- заўважыўшы маю разгубленасць, растлумачыла Аленка.

-- Няхай бы зразумела напісаў, як усе людзі пішуць, -- кажу.

-- І я не супраць. Але, па ўсім відаць, наша грамата яму невядома, -- уздыхнуў стараста нашага класа.

-- Ён са старажытнасці! З глыбокай старажытнасці! -- міжволі ўсклікнуў я. -- Як Снежны чалавек.

-- Хто яго ведае, снежны ці бясснежны, -- развёў рукамі Міколка. -- Галоўнае -- душа ў яго добрая. Не пашкадаваў часу, каб пісьмо напісаць.

І я паверыў у старажытнага чалавека, а значыць, і ў пісьмо паверыў. Ды як не паверыць? Існуе ж Снежны чалавек. Нездарма цэлыя экспедыцыі пасылаюць, каб яго адшукаць. Ужо сляды бачылі, а некаторым, найбольш увішным, нават пашчасціла сустрэцца з ім. Чаму ж тады іншы чалавек, для навукі невядомы, не можа існаваць? Бясспрэчна, можа.

-- Хто ж прачытае гэтае пісьмо? -- бездапаможна азіраюся, як бы шукаючы таго добрага невядомага са старажытнасці.

-- І самі з вусамі, -- усміхнуўся Міколка. -- Для чаго наведваем мовазнаўчы гурток? Для таго, каб разбірацца ў падобных закавыках.

У прадчуванні чагосьці таямнічага я замёр.

-- Пісьмо чытаецца справа налева, у тым парадку, як лічбы стаяць.

-- Лічбы? -- вымаўляю з недаўменнем.

-- Лічбы я сам нанёс, яшчэ раней, каб лягчэй было разбіраць, -- незадаволена прамовіў Міколка. -- Ты глядзі, уважліва глядзі. Значыць, пісьмо чытаецца справа налева. Знак пад нумарам "2", што на чалавечыя ногі падобны, абазначае слова "ісці"…

-- А першы, чаму першы прапусціў?

-- Потым пра першы. Слухай далей, -- ажно зморшчыўся ад незадавальнення Міколка. -- Знак пад нумарам "3", які цягнецца, нібыта стужка, абазначае слова "вада".

-- Пад нумарам "4", -- стараюся дапамагчы, -- паказаны лес. Гэта як у геаграфічным атласе. А тут, у лесе, пад нумарам "5", што за крывулька стаіць?

-- Не крывулька, а егіпецкі іерогліф са значэннем "палатка", -- паправіла Аленка.

-- А пад нумарам "6"? Гара, напэўна? – здагадаўся я.

-- Адгадаў. Малайчына. Я ніколі не адгадаў бы, -- прызнаўся Міколка. -- Сапраўды, гэты знак ужываецца ў значэнні "гара". А наступныя -- "дом" і "ланцуг". Усе ж знакі разам чытаюцца так: нам трэба ісці туды, дзе будзе вада -- рэчка альбо возера, далей кіравацца на мяшаны лес, на ўскрайку лесу стаіць палатка (магчыма, што ў палатцы пасяліўся той добры чалавек), потым неабходна трапіць на гару…

-- На гары стаіць дом, -- падхапіў я. -- А ў доме -- алфавіт, да ланцуга прыкаваны. Лінія, якая злучае гару, дом і ланцуг, паказвае, што яны знаходзяцца ў адным месцы. Правільна?

-- Правільна. Табе дзясятка з плюсам, -- запляскала ў далоні Аленка.

Прыемна, калі цябе хваляць. Зусім іншы настрой тады. І на свет іначай глядзіш. Вось і цяпер ці не ўпершыню заўважыў, якія цудоўныя мае аднакласнікі. “Як добра, што выправіўся з імі ў гэтае незвычайнае падарожжа!” – прабегла ў галаве.

-- Табе цяпер амаль усё зразумела, -- сказаў Міколка. -- Апрача аднаго: чаму менавіта на прыпынку "Сосны" мы выйшлі.

-- А першы знак?

Міколка быццам не пачуў.

-- Перад тым як ісці ў дарогу, -- пачаў няспешна, -- я пазнаёміўся з картай нашага раёна. Мяне найбольш цікавілі вадаёмы. Аказалася, што бліжэйшы з іх -- возера Бяздоннае -- знаходзіцца каля станцыі "Сосны". Але ж магло стацца, што алфавіт павезлі кудысьці далей. Ды тут дапамог знак пад нумарам "1". Што ён паказвае? Дом, а ўнутры яго сасна. Дом -- гэта станцыя, сасна -- назва станцыі. А якая? "Сосны". Усё сыходзіцца. І назва станцыі, і возера на карце.

Расказвае Міколка, а мне не цярпіцца. Паверыў у гэтую гісторыю як ёсць, да канца паверыў. Захацелася хутчэй у дарогу адправіцца, алфавіт з палону выручыць.

Я ўскінуў на плечы рукзак.

-- Хадзем возера шукаць.

-- Навошта шукаць? -- спыніла мяне Аленка. -- Вунь дзядуля ідзе. Тутэйшы ён. У яго спытаемся, дзе знаходзіцца возера.

Напрасткі, лугавінаю, на станцыю шыбаваў незнаёмы дзядуля: сівабароды, у ватоўцы, з кіем у руках.

А хочаш бярозавай кашы?

-- Добры дзень, дзеці! -- першы прывітаўся дзядуля.

-- Добры дзень! -- дружна адказалі мы.

Самы раз цяпер было б размову распачаць, пра возера распытацца. Але маўчаць Міколка і Аленка, нібы на языкі ім па пудоваму замку павесілі. І ў мяне няма асаблівай ахвоты гаворку з дзядулем заводзіць: а раптам маёй вучобай зацікавіцца. У дарослых заўсёды так бывае. Таму лепш прамаўчаць, асабліва пры сябрах, якія цябе надта добра ведаюць.

Дзядуля адышоўся ўбок, на кій абапёрся, кудысьці ўдалеч глядзіць, быццам забыўся пра нас. Што ж, не ў навіну яму гарадскія. Відаць, часта яны сюды прыязджаюць… Возера… Дзесьці паблізу яно знаходзіцца. А дзе? Куды ісці? У які бок? Пакуль знойдзеш, ногі паадбіваеш.

-- Дзядуля, -- нарэшце я адважыўся запытацца, -- дзе тут возера?

-- Бяздоннае?

-- Ага, Бяздоннае, -- узрадаваўся я таму, што абыходзіцца без лішніх роспытаў.

-- Рукою падаць, -- павольна, расцягваючы словы, сказаў дзядуля.

Рукою падаць… Дзівак нейкі. Загадкамі гаворыць. Расказаў бы, растлумачыў бы як чалавек, а то: рукою падаць… Можа, недачуў? Трэба перапытаць.

-- Вы сказалі, што блізка? -- прагаварыў мацней. -- А дзе яно? У якім баку?

Дзядуля прасвідраваў мяне паглядам калючых вачэй.

-- Шукай возера там, дзе дубы з небам гавораць.

Ну й пашчасціла мне! Ну й дзядок трапіўся! Не засумуеш з такім. Вясёленькі дзядок. Дубы з небам гавораць… Гэткага я яшчэ не чуў.

-- Вы не смейцеся з нас, -- вырашыў не адступацца.

-- А я і не смяюся, -- незадаволена крэкнуў дзядуля. -- Зарубі гэта сабе на носе, хлопча.

Я зусім разгубіўся. Чаму павінен на носе зарубіць? Навошта?

-- І чаго ты надзьмуўся як мыш на крупы? -- не сунімаецца стары.

Не, падобнага я не мог вынесці.

-- Вы самі, самі… -- не асмеліўся дакончыць.

-- Вушы вянуць, цябе слухаючы, -- нібыта паспагадаў дзядуля.

-- А вы не слухайце, калі не хочаце. Пакажыце, у які бок ісці, і ўсё. Нам не трэба пра дубы, што з небам гавораць. Можна сказаць: направа, налева. Мы хутка зразумеем.

-- Ад зямлі не адрос, кату па пяту, а вучыць мяне, -- паківаў  галавою дзядуля.

-- Ды вы што! – кажу, абурыўшыся. -- Толькі за апошні год я на цэлых дваццаць сантыметраў вырас.

Вядома, больш як дзясятак сантыметраў сабе дабавіў. Але, як гаворыцца, няма тут страху. Няхай ведае стары, з кім размаўляе.

-- Плот гародзіш, хлопча.

Ашаломлены, я нешта намагаўся сказаць, але словы быццам заселі ў горле, не вымавіць. І я толькі разяўляў рот і дыхаў часта-часта, як рыба, выцягнутая з вады.

А дзядуля, не даючы апамятацца, ужо лагодненька вымавіў:

-- -- А хочаш бярозавай кашы?

-- Н-не, -- сказаў я. -- Бярозавай кашай мяне і дома частавалі.

Не ведаю, што было б далей, калі б не аднакласнікі.

-- Дзядуля, -- першаю кінулася на абарону Аленка, -- наш Алесь не прывык гаварыць так, як вы. Заблытаўся ён.

І Міколка ўбаку не застаўся.

-- Вы выдатна растлумачылі. Мы ўсё-ўсё зразумелі і дарогу да возера з заплюшчанымі вачыма знойдзем.

Старога быццам падмянілі. Расплыўся ва ўсмешцы.

-- А вы, як відаць, не лыкам шытыя. Таму не будзем больш пра бярозавую кашу. А каб да возера лягчэй было трапіць, каб доўга не блудзілі, яшчэ скажу: гасцінец вас туды давядзе.

Дзякуюць Аленка і Міколка, словамі рознымі перад дзядулем рассыпаюцца, а я не магу зразумець, за што дзякуюць.

Жабрак з торбаю, альбо не ўсё яшчэ згублена

Ужо трошкі пазней, па дарозе, давялося выслухаць мне ад сяброў цэлую лекцыю і "пра бярозавую кашу", і "пра дубы, што з небам гавораць", і "пра гасцінец, які да возера давядзе". Аказалася, што вельмі проста тлумачыў дзядуля: "дубы з небам гавораць" -- значыць, шукай возера там, дзе дубы растуць, а гасцінец -- гэта дарога, якая да возера ідзе.

Крочым мы па тым гасцінцы, старымі вербамі абсаджаным. Наперадзе -- Міколка з Аленкаю, ззаду я плятуся. Непрыемна на душы. Ці не ўпершыню быццам збоку, быццам чужымі вачыма на сябе паглядзеў. Паглядзеў і здзівіўся. Хто я такі? Што ўмею? Мяч ганяць? Дык не вельмі, хоць і цешуся надзеяй, што некалі ў добрую каманду прымуць. Маму падмануць? І гэта не заўсёды атрымліваецца. А сёння… Сённяшняе і ўспамінаць не хочацца. З якога боку ні вазьмі -- штосьці не так у мяне ідзе.

А чаму? "З кім павядзешся, ад таго і набярэшся", -- неяк зазначыў тата пасля гісторыі з веласіпедам. Тады яшчэ пасмяяўся я… Магчыма, меў ён рацыю. Хто мае сябрукі? Віцька з Міцькам. Здаецца, неблагія хлопцы, але… Гісторыя з веласіпедам… Мама перажывае: "Да торбы цябе Віцькі-Міцькі давядуць".

Быццам наяве, торба перада мною паўстала. І падумалася, што гэта не я, Алесь Пятрашка, вучань шостага класа, па гасцінцы іду, а цень мой ідзе, старэчы, жабрачы, і за плячыма маімі не рукзак вісіць, а торбы, торбы… І гэтак шкада сябе стала!..

Да торбы давялі… Торбамі абвешаны… Усе, знаёмыя і незнаёмыя, на вуліцы прыпыніліся, глядзяць, пальцамі паказваюць, абсвістваюць…

-- Ты чаго пляцешся? -- данеслася да мяне бы здалёку.

Міколка злуецца. Баіцца, каб не ўцёк куды. Нечага баяцца. Не ўцяку. Дакажу, што і я на нешта здатны. Годзе памыляцца. Навучыўся ўжо. На памылках, як вядома, вучацца. І я навучыўся…

-- Вунь возера! -- гукнуў Міколка.

Я паправіў рукзак і прыбавіў кроку.

"Што ж, Пятрашка яшчэ пакажа сябе, -- цешуся надзеяю. -- Яшчэ пабачыце. Не ўсё яшчэ згублена".

Хуткім сувораўскім маршам

Мы не спыніліся каля возера. Сувораўскім маршам прайшлі каля яго, хоць і вельмі хацелася спыніцца. Дужа слаўная мясцінка тут. На кіламетр ці мо на болей возера выгнулася падковаю. Навокал, куды ні глянь, вербы над вадою нахіліліся, свае косы палошчуць у возеры. Паблізу дарогі -- заімшэлая плаціна… Цурчыць вада, цурчыць, быццам з возерам размаўляе.

-- Давайце пасядзім крыху, хлопчыкі, -- прапанавала Аленка.

-- Калі будзем сядзець, то і да вечара да лесу не дойдзем, -- не пагадзіўся я. -- Хутчэй палатку трэба знайсці.

Хутчэй наперад, бо там, за возерам, -- лес. Той самы, гай, як на карце паказана.

Шпарка крочым да лесу. Вельмі ж хочацца мне і тую палатку, і той домік знайсці.

-- Пачакайце, -- падала голас Аленка, -- я нагу намуляла. Прыпынімся на хвілінку.

Нагу намуляла? Відаць, хлусіць. Проста стамілася, хоча адпачыць. Ну і няхай адпачывае. А я тым часам алфавіт знайду. Вось дзе будзе ўзнагарода за ўсе сённяшнія пакуты!

Ледзь хаваючы радасць, прагаварыў знарок абыякава:

-- Аленка, ты пасядзі з Міколкам. А я паціхеньку пайду. Калі што, дык пачакаю вас каля лесу. Згода?

Міколка падазрона, быццам вывучаючы, паглядзеў на мяне, але ўсё-ткі пагадзіўся:

-- Што ж, ідзі. Толькі чакай. Каб мы пасля не шукалі цябе.

Не чуючы ног, я прыпусціўся па дарозе. Наперад, наперад хуткім сувораўскім крокам. Каб адразу, з ходу рассячы гордзіеў вузел. Рашуча, як Аляксандр Македонскі.

Не зважаючы на цяжкі рукзак, імчуся па дарозе, а ў думках бачу сябе на пероне вакзала…

Апоўначы, а народу тысячы, дзясяткі тысяч. Кветкі, аркестр, палотнішчы з надпісамі: "Прывітанне герою!", "Ура пераможцу!", "Ура вызваліцелю алфавіта!". Гэта мяне сустракаюць, гэта мяне вітаюць. І мама тут.

Потам абліваюся, але бягу, каб хаця Міколка і Аленка не дагналі, бо вельмі не хочацца славу з імі дзяліць.

Вось і лес. Хвойкі, ялінкі, бярозкі. Прагалкамі, палянкамі прасвечваецца. Зусім не страшны лес. Прывабны, вясёленькі. А направа, калі ад дарогі брацца, арэшнік узлесак абступіў. Процьма арэхаў там, напэўна.

А што, калі ў арэхі заскочыць? Не кожны дзень вырвешся з горада, каб арэхаў нарваць. Але палатка…

Апынуўся нібы на раздарожжы. З аднаго боку -- палатка, домік лясны, з другога -- арэхі. Што ж выбраць?

Палатка, домік лясны… Як спяшаўся, то здавалася, што яны адразу паўстануць перада мною, нібыта на казачным малюнку… Ды знікла казачнасць. Лес сустрэў. У лесе, помніцца, я быў усяго некалькі разоў, ды і то з татам. З ім не боязна…

Не, не проста ў лесе адшукаць адну-адзінюткую палатку. Лепей Аленку і Міколку дачакацца. Разам лягчэй.

Ажно ўздыхнуў з палёгкаю, калі прыйшоў да такога разумнага рашэння. А пакуль -- у арэхі, на ўскраек лесу. Хоць з дзясятак вырваць, паласавацца.

Такіх ляшчын я дагэтуль і ў вочы не бачыў. Высокія, тоўстыя, як сапраўдныя дрэвы. Не ўзлезці на іх, не сагнуць. Высока ўгары сядзяць арэшкі… Хаджу вакол, пазіраю -- не падступіцца. А адступаць ой як не хочацца!

Ухапіўшыся абедзвюмя рукамі, страсянуў адну  арэшыну і… паблізу ўпала некалькі арэхаў-лузанчыкаў. Адзін, другі раскусіў -- на ўсю шкарлупу зерне. Смаката! І што самае цікавае? Чым болей ясі, тым болей хочацца.

А ўжо чутно, як Аленка і Міколка клічуць, не сціхаюць:

-- Але-е-сь! А-ле-е-сь! А-а-л--е-сь!..

"Гукайце, гукайце, -- сам сабе думаю. -- Нагукаецеся -- лепей будзеце спаць".

Хаджу ад арэшыны да арэшыны, трасу, арэхамі палускваю. І пра іх, Аленку і Міколку, не забываюся: у кішэні адкладваю. Усё-ткі недарэмна будуць гукаць.

Неўзабаве я выйшаў на нейкую вузенькую, як нітачка, сцяжынку. Не звярнуў бы на яе ніякай увагі, бо такіх сцяжынак у густым арэшніку мноства наплялося, ды заўважыў, што каля куста, на пяньку, быццам аркуш паперы ляжыць.

Ступіў крок. Сапраўды, аркуш паперы, двайны лісток, выразаны са сшытка ў клетачку. Акуратна пакладзены, як спецыяльна.

І тут мяне ад здагадкі нібы ўгору падкінула. Гэта ж пісьмо. Зноў таямнічае пісьмо!

Бяру дрыготкімі пальцамі. Не, не памыліўся я. На лістку незразумелыя знакі намаляваныя:

А ў лесе ціха, ні гуку. І Міколка з Аленкай перасталі крычаць. Няўжо так далёка адышоўся ад іх?

Нечуваны страх напаў на мяне. Падалося, што нехта з-за куста зіркае страшнымі вачыма. А ногі быццам да зямлі прыраслі. Дагэтуль не ўцямлю, як хапіла сілы, каб іх ад зямлі адарваць. І ўжо так папёр напралом, што аж гул пайшоў.

Апамятаўся, калі ўляцеў у крапіву. Ну й крапіва у гэтым месцы вырасла! У мой рост, а то і вышэй. Лісце шырокае, кусачае, сцябліны жорсткія, як тарка. Цэлыя зараснікі крапівы без усякага прасвету.

Спыніўся бездапаможны, нібыта бяскрылае птушанё, выкінутае з гнязда. І навошта папёрся немаведама куды? Навошта сяброў пакінуў, чаму не застаўся з імі? Усё сам хацеў… Хуткім сувораўскім крокам…

Упершыню адчуў адзіноту.

-- Міко-ола!.. -- закрычаў у роспачы.

І адразу ж, без перадыху:

-- А-але--нка-а-а!..

-- Алесь! -- раптам пачулася зусім блізка.

Я рвануўся на голас, прадзіраючыся праз крапіву. А крапіва бязлітасна сцябае па руках, пакідаючы пухіры на твары, быццам помсцячы за легкадумнасць.

Нарэшце зараснікі расступіліся. Бліснула сонца.

Міколка і Аленка сядзелі пад маленькаю хваінаю і глядзелі ў мой бок.

І пісьмо не заўсёды дапамагае…

-- Алесь, ты адкуль? -- усхапіліся Аленка і Міколка.

-- Адтуль, -- ледзь пераводзячы дыханне, паказаў у бок арэшніку. -- Арэхі… Збіраў… Вас… Магу пачаставаць.

-- Бярозавай кашай не шкодзіла б цябе пачаставаць! -- накінуўся Міколка. -- Мы горла сарвалі, клічучы, а ён арэхі збірае.

Адчуваю: быць бядзе. Ужо і Аленка падступаецца, каб добра прабраць. А я не люблю, калі мяне прабіраюць. Ды не мінуць гэтага. Не мінуць, калі…

І тут я ўспомніў пра пісьмо. Выхапіў яго з кішэні і паказаў.

-- Зашыфраванае пісьмо знайшоў.

Маіх сяброў пісьмо магнітам да сябе пацягнула. Пра маю віну яны адразу забыліся.

-- Дзе знайшоў? -- выхапіў з маіх рук двайны лісток Міколка.

Я махнуў рукою ў бок арэшніку.

-- На сцяжынцы.

-- На якой сцяжынцы?

-- На звычайнай, на лясной. Іх нямала ў лесе натаптана. Не ўспомніш, на якой.

-- Якраз пра гэтую сцяжынку і дзед Максім нам казаў. Там будзе знак, -- звярнуўся Міколка да Аленкі.

-- Які дзед Максім? Які знак? -- не зразумеў я.

-- Які, які! -- перадражніў мяне Міколка. -- Той дзед Максім, што бярозавай кашы табе хацеў даць. А знак -- пісьмо, табою знойдзенае. На ім паказана, як да палаткі дабрацца, а потым і да доміка, дзе алфавіт…

-- Дык чаго ты злуешся? -- здзівіўся я. -- Як на сподачку, пісьмо табе падаў.

-- Э-эх! -- прастагнаў Міколка. -- Цярпення майго не хапае… Аленка, ты яму растлумач.

-- Алесь, паслухай, -- пачала Аленка, -- нам абавязкова трэба ведаць тое месца, дзе было пакладзена пісьмо. Інакш палатку не адшукаем.

-- Пры чым тут сцяжынка? – паціснуў я плячыма. -- Мала таго, што пісьмо прынёс, дык яшчэ сцяжынку вам падай. Не можаце прачытаць гэтае пісьмо. Вось і выкручваецеся.

-- Не можам? -- ажно пачырванеў Міколка. -- Калі ты так хочаш…

-- Я сама растлумачу. Не будзем сварыцца, -- супакоіла нас Аленка. – Слухай, Алесь. Гэтае пісьмо напісана так званай "літарнай цыфір'ю", якая выкарыстоўвалася яшчэ да таго, як увялі арабскія літары. У нас яны з'явіліся не раней як у 18 стагоддзі, а да гэтага лічбы запісваліся з дапамогай славянскага алфавіта. Напрыклад, літара "аз" абазначала лічбу "1", літара "в" (ведзі) -- лічбу "2", літара "і" -- лічбу "10", літара "рцы" -- лічбу "100", літара "слова" -- "200".

-- Дык гэта ж сапраўдны красворд! -- не сцярпеў я. -- Хіба зразумееш, калі пішуць лічбаю, а калі літараю? Уявім на хвілінку: я сяджу за сталом і задачу па матэматыцы рашаю. Да стала падыходзіць тата, чытае маё рашэнне як пісьмо і кажа: “Не так робіш”. Пакуль разбярэцца, дык і вушам дастанецца.

-- Падумалі ў старажытнасці, каб і вушы былі цэлыя, -- усміхнулася Аленка. -- Літары ў значэнні лічбаў пісаліся заўсёды з цітлам  -- ломанай лініяй зверху літары, а аддзяляліся адна ад другой кропкай. А яшчэ, каб ты ведаў, адзінкі запісваліся пасля дзясяткаў, дзясяткі -- пасля соцень…

-- Сотні -- пасля тысяч, тысячы -- пасля дзясяткаў тысяч, -- падхапіў я. -- Але ж пры чым тут сцяжынка?

-- Не дайшло! -- паморшчыўся Міколка. -- Слухай мяне і на пісьмо глядзі ўважліва. Першая лічба ў ім адпавядае арабскай 173, другая -- 87, трэцяя -- 124. Як я здагадваюся, метрам. Значыць, ад таго месца мы павінны былі прайсці 173 метры проста, потым звярнуць налева і прайсці 87 метраў, а пасля гэтага павярнуць направа. І палатка з'явілася б перад намі. А там ужо ўбачылі б нейкі новы знак. Ён падказаў бы, як да доміка патрапіць. Не ведаеш, чаму трэба ісці проста, направа і налева?

-- Не ведаю.

-- Бачыш стрэлкі? Яны паказваюць на гэта.

-- Без тае сцяжынкі і пісьмо нам нічога не дасць, -- з горыччу прамовіла Аленка.

-- Падзякуйце свайму дзядулю, -- кажу з'едліва. -- Ён толькі заблытаў нас. Знак на сцяжынцы… А дзе яна? Шукай ветру ў полі. Калі б не я, то і гэтае пісьмо вы не ўбачылі б.

-- Дарэмна вінаваціш дзеда Максіма. Ён паказаў нам сцяжынку. Ты, а не дзед Максім усё заблытаў. Згубілі мы сцяжынку, цябе шукаючы! – каля самага вуха выкрыкнуў Міколка.

-- Што ж рабіць цяпер? -- разгубіўся я. -- Выходзіць, і пісьмо не заўсёды дапамагае?

-- Цяпер праз АТК давядзецца прайсці, -- азвалася Аленка.

-- Праз што? -- насцярожыўся я.

-- Праз АТК, -- з націскам вымавіў Міколка. -- АТК -- гэта значыць аддзел тэхнічнага кантролю. Аддзел кантролю, дзе дрэнным дзецям экзамены наладжваюць.

Мне адразу зрабілася нядобра. Зразумела, куды хіліць Міколка. Хто дрэнны? Вядома, я. Асабліва для Міколкі. Не любіць ён мяне. Знарок пасылае на АТК.

-- А хто загадвае гэтым АТК? -- вырашыў пацікавіцца.

-- Дзед Максім, -- паведаміў Міколка.

У мяне ногі адразу сталі ватнымі. Гэты дзед як піць даць заблытае, з панталыку саб'е. Нізавошта туды не пайду. Няхай хоць валакуць, а не пайду.

-- Ты чаго так збялеў? – са здзекам прагаварыў Міколка.

А Аленка спагадліва сказала:

-- Спалохаўся? З-за экзамену? Было б з-за чаго. Адкажам на пытанні -- і дзед Максім дапаможа нам алфавіт знайсці. Хочаш гэтага?

-- А калі… калі не адкажам?

-- За парог выправіць. Вось і ўсё.

Я ўявіў калючыя вочы старога, ягонае: "А хочаце бярозавай кашы?" і заявіў:

-- Не пайду!

-- Не адзін там будзеш. І мы з табою пойдзем, -- пачала ўгаворваць Аленка.

-- Не пайду, -- стаю на сваім.

-- Няхай застаецца. Без яго абыдземся, -- ускінуў на плечы рукзак Міколка.

Заставацца аднаму ў лесе, дзе амаль ці не на кожным кроку сустракаюцца таямнічыя пісьмы, дзе нават у крапіве вельмі проста заблудзіцца? Не. Лепей туды, дзе АТК.

АТК, альбо Мат у тры хады

Вось ён: АТК. Звычайны домік, збудаваны з сасновых круглякоў, чарапіцаю пакрыты. Дачны домік. І стаіць у даволі-такі прыгожым месцы: на беразе возера, пад засенню кашлатых хвояў.

Ад Міколкі і Аленкі я даведаўся, што дзед Максім ахоўвае возера ад браканьераў і ў гэтым доміку жыве цэлае лета, што чалавек ён добры і справядлівы, а таму і ніякай бяды нам не прычыніць.

Слухаў я іх, пагаджаўся, але радасці не было. Добры і справядлівы!.. Добры і справядлівы без усялякіх экзаменаў правёў бы да палаткі. А ён нас экзаменуе. І гаворка яго нейкая зашыфраваная, быццам тыя таямнічыя пісьмы. Як на браканьераў, на нас глядзіць. А можа, і сапраўды за браканьераў нас прымае? Чаго добрага, у міліцыю здасць.

Не, сустракацца з дзедам Максімам не хацелася. І калі Міколка пастукаў у дзверы, халодным потам мяне праняло.

-- Заходзьце. Адчынена! -- пачуўся з-за дзвярэй знаёмы голас.

Бокам, бокам, стараючыся трымацца ззаду, каб быць непрыкметным, я праціснуўся за сябрамі ў хату.

На шырокай драўлянай лаве за сталом, накрытым квяцістаю цыратаю, сядзеў дзед Максім. На стале блішчаў начышчаны самавар, стаялі кубкі, на вышываным ручніку ляжаў пульхны пірог. Дзед Максім піў чай. Толькі цяпер я ўспомніў, што з самага ранку і макавай расінкі ў роце не было. Хаця рукзакі ў нас ядою набітыя, а часу не знайшлі, каб паесці, каб адпачыць па-людску.

"Запросіць ці не запросіць за стол? -- круціцца ў галаве адна думка. -- Няўжо не запросіць, пашкадуе?"

-- Сядайце чай піць, -- як бы адгадаў маё жаданне дзед Максім. -- Мабыць, не пілі такога дома. На малінніку завараны.

Скінуўшы з плячэй рукзакі, мы селі на лаву.

-- З пірагом будзеце піць? -- выняўшы з кішэні складанчык, пацікавіўся дзед Максім.

-- Мне пірага, калі ласка, -- азвалася Аленка.

-- Я таксама хачу пірага, -- смела, быццам у гэтым доме ён быў дзясяткі разоў, прагаварыў Міколка.

-- І мне пірага, -- ціха прамовіў я.

Дзед Максім адрэзаў тры тоўстыя лусты, падаў Аленцы, потым Міколку і мне.

Смачны пірог. Свежы, пульхны. І чай салодкі, духмяны.

Мы з'елі пірог, нават крошкі падабралі, адставілі ўбок кубкі. А дзед Максім падышоў да акна.

-- Гарыць лес! Як гарыць! -- прагаварыў у нейкім дзівацкім захапленні.

Лес гарыць! А ён стаіць, любуецца. Яшчэ і вартаўнік. Дзе ж яго сумленне?

-- Трэба тушыць! -- стрымгалоў кідаюся да дзвярэй.

А Міколка ў рогат:

-- Куды ты? Гэта ж не пажар. Восень гаспадарыць. Вось і гарыць за акном.

Я зразумеў, што стары зноў абвёў мяне вакол пальца. Крыўдна і сорамна. А яму хоць бы што. Быццам і не бачыў, як я кінуўся да дзвярэй. Стаў насупраць мяне і запытаўся:

-- Колькі табе гадоў?

-- У снежні дванаццаць споўніцца, -- чакаю новага падвоху.

-- У студзені, значыць?

-- Не, у снежні.

-- У студзені, -- цвёрда вымавіў дзед Максім і зноў падышоў да акна.

Я гатовы са скуры вылузвацца і даказваць, што менавіта ў снежні дзень майго нараджэння, бо інакш і быць не можа. У снежні мама з імянінамі мяне віншуе, у снежні як імяніннік аднакласнікаў цукеркамі частую.

Ды Міколка запісачку мне падаў і папярэдзіў шэптам:

-- Экзамен пачынаецца. Дзед Максім на кручок цябе бярэ, твае веды хоча праверыць. Чытай шпаргалку.

"Для 12 стагоддзя, -- чытаю, -- вядомы наступныя назвы месяцаў паўночнарускага паходжання. Глядзі ніжэй табліцу:

Паўночнарускія                            Сучасныя беларускія, адпаведныя ім

Просінец                                        -- Студзень

Сечэнь                                            -- Люты

Сухій                                               -- Сакавік

Брэзазор                                          -- Красавік

Травень                                           -- Май

Ізок                                                  -- Чэрвень

Чэрвень                                           -- Ліпень

Зарэў                                                -- Жнівень

Руін                                                  -- Верасень

Лістапад                                          -- Кастрычнік

Грудзень                                          -- Лістапад

Студзень                                          -- Снежань”.

Ну і дзед Максім! Ажно ў 12 стагоддзе заехаў! Цяпер мне ўсё зразумела. Не паддамся, нізавошта не паддамся табе!

Я падсунуўся да Міколкі.

-- Дзе шпаргалку ўзяў?

-- Шпаргалка заўсёды павінна быць пад рукою, -- загадкава ўсміхнуўся мой аднакласнік.

Дзед Максім адвярнуўся ад акна і паглядзеў на мяне.

-- У студзені, у студзені, -- згодна кіўнуў я галавою.

Толькі ў бараду ён хмыкнуў. Не па яго выйшла.

-- Выходзіць, не знайшлі сцежку? -- перавёў размову на іншае.

-- Заблудзілі, -- вінавата прагаварыў Міколка.

Калі б у хаце не было дзеда Максіма, то я, напэўна, ускочыў бы і моцна абняў бы яго. Не зваліў ён віну на аднаго мяне. На ўсіх яе падзяліў. Сапраўдны сябар.

А дзед Максім з другога боку да нас падступаецца.

-- Так і быць. Пакажу вам дарогу, якая да алфавіта прывядзе. Каб больш не блудзілі па лесе. Ды пры адной умове: вы павінны прайсці выпрабаванне. Згодны?

-- Згодны! – разам усклікнулі Міколка і Аленка.

-- Калі згодны, не будзем адкладваць. Слухайце першае заданне. Ці чулі вы, што між двума выразамі -- "ліе як з вядра" і "дождж ідзе кошкамі і сабакамі" -- ёсць свая сувязь? У чым яна?

Я ажно рот разявіў ад здзіўлення. Усяго можна было чакаць ад дзеда Максіма, але толькі не такога. Тут нават Міколка разгубіцца. Абняславімся, хоць адразу за свае манаткі бярыся.

-- Міколка, -- штурхнуў я локцем аднакласніка, -- трэба ўцякаць адгэтуль.

Міколка быццам не пачуў мяне. Устаў  і прагаварыў, як са шпаргалкі прачытаўшы:

-- Ліе як з вядра -- фразеалагічны выраз. А фразеалагічныя выразы маюць пераноснае значэнне. Таму іх і цяжка перакласці з адной мовы на другую. Калі мы пра моцны дождж скажам "ліе як з вядра", то англічанін гэты фразеалагізм перакладзе так: "дождж ідзе кошкамі і сабакамі".

Дзед Максім ледзь прыкметна ўсміхнуўся, а Міколка перавёў дыханне і ўпэўнена закончыў:

-- І мы, і англічане гаворым пра адно і тое ж, але гучыць яно па-рознаму. Вось якая тут сувязь.

"Малайчына Міколка. Прафесар, дый годзе! Мат у тры хады. Няхай не задаецца гэты экзаменатар сваёй вучонасцю", -- думаю сабе я.

А дзед Максім зусім не збянтэжыўся. Зноў да нас паціхенечку падступаецца:

-- Хвалю. Хвалю і радуюся. Цяпер загадку паспрабуйце адгадаць.

Я ураз ажыў. Такое заданне па мне. Люблю адгадваць загадкі. Цікую за дзедам Максімам, каб і слова не прапусціць.

-- Не куст, а з лісточкамі, не сарочка, а сшыта, не чалавек, а расказвае, -- пачуў так добра знаёмае.

-- Кніга! -- апярэджваю і Міколку, і Аленку.

-- Правільна, дзеці, кніга. Хто з кнігаю дружыць, той ніколі не тужыць. Кніга ў жыццё свет адкрывае, робіць чалавека моцным і дужым. Мне прыемна, што і вы засвоілі гэтую навуку. Але выпрабаванне не магу спыніць. Вам яшчэ дыктоўку трэба напісаць. Напішаце правільна -- можаце ў дарогу ладкавацца. А хто зробіць памылку ў дыктоўцы, той са мною застанецца. Грамаце стану вучыць. Такая мая трэцяя ўмова.

Гэтая ўмова не парадавала мяне. Ды выказвацца было позна. Не чакаючы нашай згоды, дзед Максім адчыніў у стале шуфляду і дастаў тры шарыкавыя ручкі і аркушы чыстай паперы. Быццам знарок для нас падрыхтаваў.

-- Калі ласка, за стол, -- запрасіў ветліва, але строга папярэдзіў: -- Воддаль сядайце. І пра спісванне забудзьцеся. Такі нумар у мяне не праходзіць.

Першыя чатыры словы -- указка, малацьба, мікраскоп, мёд -- я напісаў правільна. Усё-ткі нездарма ў шосты клас хаджу. Нешта ў галаве адклалася. А вось на чацвёртым спатыкнуўся: "арадром" напісаў.

Дзед Максім тут як тут.

-- Памылка ў цябе, -- з-за пляча пальцам паказаў. -- Са мною застанешся.

Застанешся… А Аленка і Міколка без мяне алфавіт выручаць. Так стараўся, столькі перажыў і…

-- Не застануся! І мне з імі хочацца, -- вачыма паказаў на Міколку і Аленку.

-- Вельмі хочацца? -- дапытліва паглядзеў на мяне дзед Максім.

-- Вельмі, -- сказаў я.

-- Вы яму яшчэ якое заданне дайце. Дадатковае. Ён справіцца, -- каторы раз за сённяшні дзень заступілася за мяне Аленка.

-- Можна даць заданне, -- разважліва прамовіў дзед Максім. -- Можна!.. Дарункам восені за пачастунак мне аддзячце.

-- Якім дарункам? -- ледзь чутна вымаўляю.

-- Такім, каб спадабаўся мне.

-- Алесік!.. – сказала Аленка і на маю кішэню паказала.

І я здагадаўся, сам здагадаўся, якія дарункі ёсць у восені.

-- Вось, вось, частуйцеся, -- пачаў вымаць з кішэні арэхі. -- У мяне іх шмат. Частуйцеся!

Шчаслівейшым я ніколі дагэтуль не быў. Нават у дзень імянін.

Ці ўдалося мне рассячы гордзіеў вузел

І вось яна, тая недасягальная гара. Нават не гара, а ўзгорак, сям-там парослы бярэзнікам. Амаль да самай гары прывёў нас дзед Максім.

-- Болей я вам не патрэбен, -- сказаў ён напаследак. -- Ідзіце пацешцеся, а мне некалі. Возера трэба сцерагчы.

Мы падняліся на ўзгорак. Я азірнуўся. Дзе той домік? І блізка яго не відаць. Можа, памыліўся дзед Максім? Можа, зноў не туды патрапілі?

Вунь, з краёчку, дзе ядловец, нейкае вогнішча гарыць. Над вогнішчам на жалезных рагульках вісяць два закурэлыя вядры. І пахне нечым вараным, смачным.

-- Што гэта? -- паказваю на вогнішча Аленцы і Міколку.

-- Суп для нас варыцца, -- пацёр рукі Міколка.

Мне здалося, што сплю. Няма доміка, няма алфавіта. Затое суп… Вогнішча, суп і ніводнай душы наўкола…

І тут невядома адкуль з крыкам "ура!" на гару высыпаў… наш клас. Увесь клас, усе гурткоўцы… І Ілья Мікалаевіч з імі. Умомант абступілі нас, віншуюць. Найбольш да мяне цягнуцца.

-- Малайчына, малайчына!

-- Знайшоў, знайшоў!

-- Дай руку паціснуць, Алесь!

Некаторым дык і рукі мала. За вушы цягнуць, нібы імянінніка.

Нарэшце суняліся.

-- Чаго вы тут сабраліся? Алфавіт дзе? -- пытаюся.

-- Ніхто не краў алфавіта. Гульня гэта, -- вінавата паглядзела на мяне Аленка.

-- Ніхто не краў? А адкуль з'явіліся таямнічыя пісьмы?

-- Іх Ілья Мікалаевіч напісаў.

-- А дзед Максім?

-- Гэта мой дзядуля. Ён раней быў настаўнікам. А цяпер тут, на возеры, вартаўніком працуе. Не хоча дома сядзець. Я папрасіла яго, каб цябе разыграў. Ты ўсё з Віцькам, Міцькам. Нічым не цікавішся. Яны разумнікі… І ты сябе лічыш надта разумным. Іншы раз збоку  на сябе трэба паглядзець.

Да мяне нарэшце дайшло. Успомнілася, як казаў Міколка: "Смяецца той, хто смяецца апошні". Дасмяяўся!

Значыць, нічога не было: ні палаткі, ні таямнічых пісьмаў, ні таго добрага чалавека, які нібыта іх падкінуў. Не было… А хацелася б…

-- Алесь, -- крануў мяне за плячо Ілья Мікалаевіч, -- чаму ты такі змрочны? Трэба радавацца.

-- Здзекуецеся?

-- Ніхто з цябе не здзекуецца. Наша гульня не дзеля смеху прыдумана, а дзеля таго, каб ваш спрыт, вашу кемлівасць выявіць. Хіба было проста мае пісьмы прачытаць, разабрацца? Хіба было проста дарогу сюды адшукаць?

-- Не, -- мусіў прызнацца я.

-- А ты заяўляеш: здзекуецеся. Вы такі экзамен вытрымалі! Вам яшчэ будуць зайздросціць. Вы пераможцы. Зразумела? І таму віншую. Шчыра віншую, -- Ілья Мікалаевіч моцна паціснуў мне руку. -- Бачыў, як аднакласнікі віталі, як радаваліся вашаму прыходу? Алесь, запомні, добра запомні гэта. А цяпер ідзіце палуднаваць. Заслужылі.

-- Заслужылі? -- усё яшчэ не верыцца мне.

-- Заслужылі! -- кіўнула галавою Аленка.

-- Заслужылі! -- выцер пот з твару Міколка.

Я скінуў з з плячэй рукзак.

Пах лесу і дымку адчуў у наварыстым супе.

"Чаму так здарылася, што раней такога не еў?" -- думалася мне. А яшчэ, калі пілі кампот, Аленка падала некалькі піражкоў. "Ад майго дзядулі, -- сказала. -- Перадаваў, каб граматыку не забываліся".

І я выняў з рукзака свае прысмакі, аднакласнікаў пачаставаў.

Потым гучалі песні. Былі гульні. Да самага вечара.

Не, не хлусіла Аленка маме, калі казала, што збіраемся на экскурсію. Сапраўды, сённяшні дзень стаў экскурсіяй з нечаканасцямі.

А ці ўдалося мне рассячы гордзіеў вузел?

Набярыцеся цярпення і паслухайце.

Шантра па!..

Так сталася, што пасля экскурсіі я ўжо не мог забыцца ні пра той полудзень з дымком, ні пра дзеда Максіма, бязлітаснага і да браканьераў на возеры, і да тых, хто плавае ў граматыцы. На возера, да дзеда Максіма, мяне асабліва цягнула. Хацелася даказаць: Пятрашку Алеся не заўсёды возьмеш на кручок, не заўсёды і бярозавай кашай пачастуеш.

Каб даказаць, трэба многа ведаць. Дык што рабіць? Запісацца ў гурток? Саромеўся я. Аднакласнікі вунь колькі часу ў гуртку займаюцца, вунь колькі ведаюць! Белаю варонаю там мне не хацелася быць.

І я найперш запісаўся ў бібліятэку. Набраў цэлы стос кніг пра мову і засеў за чытанне.

А выдасца вольная хвіліна -- з Аленкаю і з Міколкам гуляю. Звыкліся мы за час падарожжа. Так звыкліся, што Аленка нават на футбольныя трэніроўкі да мяне стала прыходзіць. Я быў не супраць. Вось дзе ёй сваё майстэрства мог паказаць! І стараўся, да поту стараўся. Трэнер нават спыняў мяне: "Пятрашка, не трымай мяч у сябе. І астатнім дай пагуляць. Да калектыўнай гульні прывучайся".

А вось Міцька і Віцька, колішнія мае сябрукі, закінулі футбол. Гітары займелі. Прыбягуць са школы -- і адразу ж гітару за плечы. Што ж, іграйце, спявайце, калі ў артысты вырашылі падацца. Ніхто не забараняе. Цешцеся. Ды мала ім гэтага. З мяне пачалі пацяшацца. То колкім словам зачэпяць, то плячом як бы незнарок штурхануць. А самае ненавіснае, што казлінымі галасамі песню пра жаніха -- такую недарэчную песеньку -- заводзяць. Кожнаму зразумела: з Аленкі смяюцца, з майго сяброўства з ёю. І найбольш Віцька чамусьці. Цярпеў я, хоць і кулакі свярбелі. Але хіба можна доўга цярпець?

Неяк іду на трэніроўку, і Аленка са мною. А іх кампанія каля пад'езда сядзіць.

Убачыўшы нас, Віцька сваю песеньку завёў.  У мяне ажно мурашкі па спіне забегалі, як пачуў. І Аленка ўся ажно сцялася.

Злосць мяне ўзяла. Досыць цярпець. Досыць кепікі з мяне строіць.

-- Шантра па! -- сказаў я і да Віцькі падступіўся.

У яго вочы, як талеркі, зрабіліся.

-- Паўтары!

-- Шантра па! -- не так за сябе, як за Аленку заступаюся.

У Віцькі на твары чырвоныя плямы выступілі.

-- Каго шантрапою абзываеш, казяўка?

-- Алесь, не звязвайся з ім, -- папрасіла Аленка.

-- Шантра па! -- прагаварыў з упартасцю.

-- Хлопцы, у яго шарыкі за ролікі… Таго… -- шматзначна пакруціў пальцам каля галавы Віцька. -- Патрымайце гітару. На месца шарыкі яму пастаўлю.

У мяне цераз плячо футбольныя буцы віселі. Я зняў іх і замахнуўся.

-- Толькі крані! -- папярэдзіў. -- Я не буду стаяць. Зразумееш, дзе шарыкі, а дзе ролікі. Дойдзе, калі не дайшло.

І Віцька збаяўся.

-- Хлопцы, -- просячы дапамогі, павярнуўся да дружбакоў, -- гэтая казяўка шантрапою нас абзывае.

Хтосьці з іх, відаць, вучыў французскую мову, бо прамовіў:

-- Ён сказаў, што спяваць не будзеш.

-- Чаму не буду? -- не дайшло да Віцькі.

І зноў хтосьці прагаварыў тым жа лянівым тонам:

-- Не дойдзе да цябе!

-- Хадзем, -- звярнуўся я да Аленкі. -- Няхай падумае ён. Гэта яму не з веласіпедам: сваю бяду на чужыя плечы перакладваць.

На гэты раз Віцька зразумеў мяне выдатна. Скрывіўся, як быццам крапівою яго пачаставаў.

Мы з Аленкаю няспешна пакрочылі, а гітара болей нават не піснула, не азвалася.

-- Алесь, які ты смелы! – пахваліла мяне Аленка, а затым дадала: -- Як спрытна ты з імі без кулакоў расправіўся! Скажы: адкуль пра шантра па ведаеш?

-- Кнігі трэба чытаць, -- сказаў з гонарам.

-- Я і сама добра не зразумела гэтага выразу. Растлумач, калі ласка.

Як некалі Міколка, з выглядам знаўцы, я пачаў расказваць:

-- Раней у Расіі і ў нас, у Беларусі, напрыклад, у Шклове, багатыя памешчыкі мелі свае тэатры і хоры, дзе артыстамі былі прыгонныя сяляне. У хор звычайна адбіралі дзяцей, і рабілі гэта запрошаныя французы. Аб тых, хто не падыходзіў да хору, яны казалі: "Шантра па". У перакладзе з французскай гэта азначае "не будзе спяваць". Сяляне ж, не ведаючы чужой мовы, успрымалі гэтыя два французскія словы як адно -- шантрапа, надаючы яму іншы сэнс: дрэнны, нікуды не прыгодны. Так і з'явілася прастамоўнае "шантрапа”.

-- Алеська, -- прамовіла Аленка, -- ты так цікава расказваеш! Прыйдзі да нас, раскажы і нашым гурткоўцам. Прашу цябе!

Хіба можна адмовіць, калі цябе гэтак ласкава просіць дзяўчынка? Ды такая, як Аленка. Вядома ж, не.

І я прыйшоў у мовазнаўчы гурток, да нашага любімага настаўніка Ільі Мікалаевіча.

А ці ўдалося мне рассячы гордзіеў вузел? Вы, як мне здаецца, ужо здагадаліся, што сваю гульню Ілья Мікалаевіч дзеля мяне прыдумаў. А ці здагадаліся, чаму маўчалі аднакласнікі, калі прапанаваў алфавіт адшукаць? Кожны з іх майго слова чакаў, бо спадзяваўся, што ўсё-ткі разварушыць мяне Ілья Мікалаевіч. Не адным жа футболам павінен жыць чалавек. Дый з Віцькам і Міцькам у мяне наблыталася. Чужы веласіпед узялі, сапраўдны гордзіеў вузел з Віцькам і Міцькам мы завязалі. Найперш для саміх сябе.

І вось я ў мовазнаўчым гуртку, з аднакласнікамі. Шмат смешных і павучальных гісторый адбылося з намі, якія яшчэ мацней аб’ядналі нас.

Частка другая

СВЯТА ФРАНЦЫСКА СКАРЫНЫ

Ура Ільі Міклаевічу!

Пасля таго як я запісаўся ў мовазнаўчы гурток, прайшло чатыры з паловай месяцы. Спытаецеся: многа гэта ці мала? Памяркуем разам. Па-першае, я падрос… Ну, не буду казаць, на колькі падрос, бо ўсё роўна не паверыце. Па-другое, за трэцюю чвэрць па беларускай мове атрымаў сямёрку. "Цвёрдую, заслужаную сямёрку", -- так перад усім класам сказаў Ілья Мікалаевіч. А па-трэцяе… Па-трэцяе, як вы, напэўна, здагадаліся, надышлі вясеннія канікулы. І што самае дзіўнае: раней, мінулыя гады, мо па дзесяць разоў на дзень гартаў каляндар, чакаючы гэтага дня, а цяпер…

Ілья Мікалаевіч прачытаў адзнакі за чвэрць, а мы сядзім, не разыходзімся, пазіраем на яго. Кожнаму карціць спытацца: "Няўжо проста так адпусціце нас, няўжо нічога цікавага не прыдумаеце?"

Паволі прайшоўшыся па класе, Ілья Мікалаевіч спыніўся каля стала і, як звычайна, пачаў здалёку:

-- Ёсць у мяне адна задума, хачу падзяліцца з вамі.

Глядзіць на нас, хітрынку на вуснах хавае. Як мурашкі ў мурашніку, заварушыліся мы, вушы натапырылі.

-- Другі год вы займаецеся ў мовазнаўчым гуртку, шмат чаму навучыліся, -- гэта я вам шчыра кажу. І хацелася б мне, каб свае веды перад усёю школаю паказалі. Давайце ў канцы навучальнага года правядзём свята Францыска Скарыны. З заўтрашняга дня ў вас канікулы. Зайдзіце ў бібліятэку, падбярыце неабходны матэрыял, потым разам абмяркуем, што для свята нам падыдзе. Згодны са мною?

-- Галасую "за", -- апярэдзіў я аднакласнікаў.

-- Свята Францыска Скарыны! Як прыгожа гучыць! -- адразу за мною ўсклікнула Аленка. -- Мы згодны, Ілья Мікалаевіч, вядома, згодны.

І тут з усіх бакоў панеслася:

-- Згодны!

-- "За"!

-- Абавязкова трэба правесці!

-- А я не згодны, -- раптоўна пачулася ў класе.

Да мяне спачатку не дайшло, хто так сказаў. І ніхто не здагадаўся: усе глядзяць адзін на аднаго, перашэптваюцца.

З-за парты, бачым, Міколка Апановіч падняўся.

-- Вы прапануеце правесці свята Францыска Скарыны, -- цэлую прамову распачынае. -- А чаму менавіта Францыска Скарыны? У нас жа мовазнаўчы гурток, а Францыск Скарына, як мы ведаем, быў звычайным друкаром, кнігі выпускаў. Давайце іншае свята правядзём. Свята "Чырвонага радка", напрыклад. З чырвонага радка наша мова пачынаецца. Чырвоны радок -- гэта завязка кожнай новай думкі, чырвоны радок -- гэта першыя пісьмовыя тэксты, чырвоны радок -- гэта, нарэшце, і наша новае свята, якое, напэўна, стане школьнай традыцыяй.

Міколка дакончыў і сеў, задаволены сваёю прамовай. Зашапталіся, загаманілі аднакласнікі. О, Міколка ўмее гаварыць! Паспрабуй аспрэч яго. А што скажа Ілья Мікалаевіч? Ці пагодзіцца ён з Міколкам?

Ілья Мікалаевіч сеў за стол і найперш да Міколкі звярнуўся:

-- Значыць, Францыск Скарына быў звычайным друкаром? Давай разам памяркуем, прыгадаем яго жыццё. 1512 год. У Падуанскім універсітэце, у Італіі, Францыск Скарына вытрымлівае экзамен на ступень доктара лекарскіх навук, пасля чаго вяртаецца на Радзіму. Сёння мы дакладна не ведаем, чым ён займаецца ў гэты час, але адно ўпэўнена можам сказаць: Скарына рыхтуецца да друкарскай дзейнасці, бо перакананы, што "простаму люду" неабходна даць кнігу ў рукі. "…иже без… мудрости и без добрых обычаев несть мощно почтиве жити людям посполите на земле". Так, Францыск Скарына -- друкар. Але які! Першадрукар сярод усяго ўсходняга славянства! Кнігі Скарына не толькі друкаваў, але і сам перакладаў на беларускую мову, каб даць "детем малым початок всякое доброе наукы, дорослым помножение в науце". Не багатым і адукаваным яны адрасаваны, а ўсім "людем простым посполитым". Найперш пра родную зямлю ён думаў: "Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують вири своя; пчёлы и тым подобная боронять ульев своих, -- тако ж и люди, и где зародилися и ускормлены, к тому месту великую ласку имають".

Вось чаму Скарына ў 1517 годзе едзе ў чэшскую Прагу. Едзе, каб там кнігі выдаваць. Але і гэтага яму мала. Дзесьці праз тры гады вяртаецца ў Вільню і ўжо тут адкрывае друкарню -- першую на тэрыторыі нашай краіны. І ці не была яна той сцяжыначкай, якая сёння вывела нас на шырокі і самы светлы шлях -- шлях Кнігі, Пісьмовасці?! Нездарма неўзабаве пасля Скарыны друкарні з'явіліся ў Нясвіжы, Магілёве, Слуцку, Слоніме, Заслаўі, Капылі, Быхаве, Оршы, Бялынічах…

Дык ці звычайным друкаром быў Францыск Скарына? Хіба не развіваў ён нашу мову, пісьмовасць?

-- Уся дзейнасць Францыска Скарыны -- гэта таксама як чырвоны радок? -- здзівіўся Міколка.

-- Выходзіць, што так, -- сказаў Ілья Мікалаевіч. -- Першадрукаром, першаасветнікам назвалі яго людзі.

-- Тады і я за тое, каб свята імем Францыска Скарыны назваць, -- пагадзіўся Міколка. -- Але мы пакуль не ведаем, як будзем праводзіць яго. Добра было б, каб вы са сваім планам нас азнаёмілі.

-- Няма ў мяне аніякага плана, -- развёў рукамі Ілья Мікалаевіч. -- Самі падумайце, які план скласці. Я ўжо казаў вам, каб у бібліятэку заглянулі, каб між сабою параіліся. Абавязкова нешта сваё ў кожнага знойдзецца. Потым абмяркуем разам. Вось і будзе план. Ці хочаце, каб за руку вас вадзіў?

Ілья Мікалаевіч развітаўся і выйшаў з класа. Хтосьці з нас не вытрымаў і закрычаў:

-- Ура Ільі Мікалаевічу!

-- Ура! -- дружна падхапілі ўсе.

З крыкам "ура!" мы высыпалі на вуліцу.

"Каб так у школу беглі, як на канікулы", -- праводзіла нас сярдзітым воклічам тэхнічка цётка Соня.

З Францыскам Скарынам у Прагу, альбо Лекцыя з ілюстрацыямі

А ўсё-ткі добра, што ёсць канікулы. Нікуды не спяшаешся, ніхто цябе не турбуе, як сёння, напрыклад. Тата і мама даўно на працы, а я ў ложку ляжу, вочы заплюшчыўшы, і ўяўляецца мне, што нібыта ў нашу кватэру прыходзіць сам Францыск Скарына. Прыходзіць і пытаецца:

-- Тваё прозвішча Пятрашка?

-- Але, Пятрашка, шаноўны доктар. Сядайце, калі ласка. У нагах праўды няма. Сядайце, чаем вас пачастую.

Францыск Скарына хмурыць бровы.

-- Некалі мне частавацца. У чэшскую сталіцу Прагу трэба ехаць. Кнігі трэба выдаваць. Народ кнігі просіць. Хачу, каб ты мне дапамог, у Прагу са мною паехаў. Чуў пра смеласць тваю, чуў, што сямёрку па мове атрымаў. Дапаможаш, Алесь?

-- Добра. Паеду з вамі ў Прагу.

-- Хутчэй збірайся, -- бярэ мяне за руку Францыск Скарына. -- Трэба ехаць!

-- Пачакайце, -- прашу. -- Запіску трэба напісаць, маму і тату папярэдзіць, каб не хваляваліся.

-- Хутчэй, Алесь, хутчэй, -- прыспешвае Францыск Скарына. -- Царскія слугі ідуць, паланіць мяне надумаліся. Не жадаюць, каб даў народу кнігу. Чуеш, звоняць ужо. За мною ідуць. Хутчэй збірайся.

Я бегаю па пакоі, ніяк свайго адзення не знайду. А царскія слугі звоняць, звоняць…

"Яны зараз дзверы пачнуць ламаць", -- са страхам думаю я.

"Дзын, дзын, дзы-ы-ын…" -- звоняць царскія слугі.

А я бегаю па пакоі, бегаю…

Нарэшце расплюшчыў вочы.

"Дзын, дз-ы-ын…" -- разносіцца па ўсёй кватэры.

Чаму ж царскія слугі ўсё звоняць? Я ж, мабыць, ужо не сплю. Чаму?..

Працёр вочы, ногі звесіў з ложка…

Этажэрка з кнігамі стаіць, пісьмовы стол, мой партфель каля этажэркі… І гэты надакучлівы званок… Адкуль жа ён?

Яшчэ раз працёр вочы -- і нарэшце здагадаўся, што ў кватэру хтосьці звоніць, не спыняецца.

Гэткі сон не далі дагледзець! Калі б не званок, то я ў Празе даўно быў бы. У ся-рэд-не-вя-ко-вай Празе! З Францыскам Скарынам! Падумаць толькі!

"Дзын, дз-ы-ын…" -- разносіцца па кватэры.

Сон цяпер не дагледзіш, не.

Апрануўшыся, адчыніў дзверы. Каго б, вы думалі, убачыў? Міколку і Аленку!

Зайшлі яны ў кватэру. Міколка адразу на канапу сеў, нагу за нагу закінуў і вымавіў гэтак важна:

-- У нас ужо ёсць план.

-- Які план? – пазяхнуў я.

Не спадабалася Міколку маё пазяханне. Скоса зірнуў на мяне, але стрымаўся, не папракнуў.

 -- На свяце Францыска Скарыны лекцыю хачу прачытаць. Як пісьмовасць узнікла. Ды не выходзіць у нас. Для лекцыі патрэбны папірус, пергамент, гліняны гаршчок, абчасаныя камяні.

-- За абчасанымі камянямі прыйшлі вы да мяне? -- схапіўся я за жывот.

-- Не смейся, Алесь. Непрыгожа! -- паўшчувала Аленка.

Я перастаў смяяцца.

-- Навошта вам усё гэта? – пацікавіўся.

-- Каб паказаць, на чым пісалі ў старажытнасці, -- адказаў Міколка. -- Пісьмовасць развівалася паступова, і выкарыстоўваліся розныя матэрыялы для пісьма, бо паперу вынайшлі толькі ў пятым стагоддзі ў Кітаі. А ў краінах Еўропы папера з'явілася ажно ў дванаццатым стагоддзі. Раней людзі  высякалі надпісы на скалах, на каменных плітах, нават на касцях, чарцілі знакі і на гліняных, і на драўляных гладка абструганых дошчачках, пісалі на пальмавых лістах, на бяросце…

-- Цікава! -- кажу.

Міколка ўздыхнуў.

-- Лекцыю хацеў прачытаць, але не выйдзе. Кожная лекцыя дэманстрацыяй павінна суправаджацца.

-- Чым? -- запытаўся я.

-- Дэманстрацыяй. Як на ўроках хіміі ці біялогіі. Я расказваю, а вы з Аленкай усе гэтыя матэрыялы паказваеце, каб бачылі нашы вучні. Дошчачку мы знойдзем, выстругаем, гліняны гаршчок знойдзем, на чарапкі разб'ём. А дзе ўзяць астатняе?

-- А калі без гэтай дэманстрацыі? -- прапанаваў я.

-- Не будзе эфекту, -- зноў уздыхнуў Міколка. -- Трэба, каб да кожнага дайшло, каб зацікавіла, а без дэманстрацыі… Не, не выйдзе.

-- Гэткая задума прападае! -- з жалем прамовіла Аленка.

Сапраўды, прападае. Сапраўды, без дэманстрацыі не будзе ніякага эфекту. Што ж зрабіць?

Я крыху пасядзеў, падумаў і здагадаўся, як прачытаць лекцыю, каб быў эфект, каб зацікавіла.

-- Міколка, Аленка, не патрэбны нам каменныя пліты і пальмавыя лісты. Усё гэта можна намаляваць пад загалоўкам "Лінія зараджэння пісьмовасці".

-- Намалюй, калі ласка, -- папрасіла Аленка.

Я ўзяў ручку, чысты аркуш паперы, зверху напісаў на ім вялікімі літарамі "Лінія зараджэння пісьмовасці", а затым намаляваў:

 

-- Што ты тут намаляваў? Не разумею, -- -- паўзіраўшыся, прызналася Аленка.

-- Я таксама не разумею, -- азваўся Міколка.

-- На маім малюнку, -- кажу з гонарам, -- вы бачыце круг, а за ім -- "Лінію зараджэння пісьмовасці". Круг як бы раскручвае "Лінію", паказвае паступовасць узнікнення пісьмовасці на зямлі. А шэсць чатырохвугольнікаў, што намаляваны крыху вышэй, паказваюць на асноўныя этапы яе развіцця.

Дык што мы робім далей? Пад першым чатырохвугольнікам надпісваем: "Літары высякаюць на скалах і камянях". Але гэта яшчэ не ўсё. Трэба знайсці фотакопію пісьма на камені і змясціць яе ў першы чатырохвугольнік. Вось і ілюстрацыя да самага старажытнага перыяду. Як гаворыцца, што і трэба было даказаць. Пад другім чатырохвугольнікам робім такую заўвагу: "Пісалі на гліняных і драўляных дошчачках".

Тут змесцім малюнак: разгорнутую кнігу, якая складаецца з дошчачак. Пад трэцім чатырохвугольнікам адзначаем: "Пісалі на пальмавых лістах і бяросце". А для ілюстрацыі намалюем у чатырохвугольніку скрутак з бяросты. Палова шляху пройдзена. Чацвёрты чатырохвугольнік -- "Пісьмо на папірусе". Тут мы намалюем егіпцяніна, які піша металічнай палачкай -- стылем. Памятаеце, адзін канец яе, што служыў для пісьма, быў востры, а другі, якім сціралі напісанае, -- тупы. Старажытныя грэкі заўсёды імкнуліся пісаць дакладна і выразна, а таму гаварылі: "Часцей паварочвай стыль". Маўляў, часцей выпраўляй напісанае. Пяты чатырохвугольнік -- "Пісьмо на пергаменце". І зноў нам дапаможа малюнак. Можна намаляваць братоў Кірыла і Мяфодзія -- стваральнікаў славянскай азбукі, -- якія трымаюць перад сабою разгорнуты світак пергаменту з першапачатковымі літарамі іхняй азбукі. І, нарэшце, апошні -- "Пісьмо на паперы". Будзе вельмі добра, калі ў гэтым чатырохвугольніку змесцім партрэт Францыска Скарыны.

Глядзяць на мяне Аленка і Міколка, вачэй не зводзяць.

Я адкашляўся -- ад доўгай гутаркі ажно ў горле перасохла -- і закончыў з палёгкаю:

-- Будзе ў нас лекцыя, толькі не з дэманстрацыяй, а з ілюстрацыямі.

-- Алесік, як ты здорава прыдумаў! -- усміхнулася Аленка.

-- Гэта яшчэ не ўсё. Пасля лекцыі пакажам сцэнку з жыцця Францыска Скарыны. Памятаеце, Ілья Мікалаевіч казаў, што пасля вучобы ў Італіі Францыск Скарына прыехаў на Радзіму. Дык давайце пакажам, як да Францыска Скарыны прыходзяць прадстаўнікі народа: селянін і сялянка. Яны просяць вялікага вучонага, каб даў ім такія кнігі, па якіх яны і іх дзеці маглі б вучыцца грамаце. І Францыск Скарына вырашае: неабходна ехаць у Прагу, бо менавіта там можна наладзіць кнігадрукаванне.

-- А ці не будзе гэта выдумкай? -- засумняваўся Міколка. -- Няўжо сяляне звярталіся да Скарыны з такою просьбаю?

-- Усё магло быць, -- не разгубіўся я. -- Чуў, што казаў Ілья Мікалаевіч? Ніхто дакладна не ведае, чым тады Скарына займаўся на Радзіме.

-- Правільна, -- падтрымала мяне Аленка. -- Ніхто не ведае. Але хіба не страчаўся Скарына з простымі людзьмі? Нам трэба паказаць такую сцэнку.

-- Можна паказаць, -- не стаў спрачацца Міколка. -- Але нялёгка нам прыйдзецца. Фотакопіі трэба заказаць, намаляваць "Лінію зараджэння пісьмовасці", напісаць сцэнарый сцэнкі.

-- Хлопчыкі, -- прагаварыла Аленка, -- я фотакопіі закажу, павялічу іх. А вы што будзеце рабіць?

-- Я сцэнарый для сцэнкі напішу, -- гучна заявіў Міколка. -- А Алесь "Лінію зараджэння пісьмовасці" намалюе.

-- Маляваць? "Лінію зараджэння пісьмовасці"? Мне? -- усхапіўся я. -- Не хачу маляваць. Сцэнарый хачу напісаць.

-- Хачу -- не хачу… Быццам дзіцё малое, -- выгаварыў мне Міколка. -- Сцэнарый ён хоча напісаць! Для сцэнарыя яшчэ трэба дарасці. Што ў цябе па мове? Усяго сямёрка. Значыць, не дарос. Зразумела?

Так, сямёрка. А ў Міколкі дзясятка. Не паспрачаешся з ім.

Узяўся за гуж -- не кажы, што не дуж

Другі дзень не дае мне спакою "Лінія зараджэння пісьмовасці". Навошта вытыркнуўся наперад? Без лекцыі абышліся б. Для нас і сцэнкі хапіла б. А цяпер думай, як намаляваць. Дый на звычайным аркушы не намалюеш. Патрэбен даўжэзны аркуш паперы -- на ўсю сцэну, каб нават з самага апошняга рада бачылі. А дзе ўзяць гэткі кавалак?

Прапанаваў… Трапіў у нерат -- ні ўзад ні ўперад. Дзе ж паперу ўзяць? Дзе? А можа, шпалеры падыдуць? Нядаўна мама шпалерамі залу пераклейвала. Цэлы рулон застаўся. Гэтага рулона не на адну сцэнку хопіць. Значыць, ёсць папера. Але малюнкі… Каб дрэва якое, каб хмаркі ці дом, то намаляваў бы. А папірус ды яшчэ егіпцяніна!.. Калі б ведаў пра такое, то на ўрок выяўленчага мастацтва заўжды прыходзіў бы з фарбамі, не забываўся б іх браць. Што ж рабіць? А калі тату ці маму папрасіць, каб намалявалі? Яны павінны дапамагчы. Цікава: хто з іх лепей намалюе, у каго болей здольнасцей? Напэўна, у таты. Ён вунь які сур'ёзны. Як сапраўдны мастак. Тату папрашу.

Я ўзяў лісток з "Лініяй зараджэння пісьмовасці" і падаўся да таты. А тата сядзіць на канапе, газету чытае. Убачыў мяне і пацікавіўся:

-- Чым пахвалішся, Алесь?

-- Паглядзі! -- працягнуў яму лісток.

Тата павярнуў галаву і зірнуў на лісток.

-- Сам прыдумаў?

-- Канешне, сам.

-- Працуеш, значыцца?

-- Працую.

-- Працуй, працуй. Малайчына, -- пахваліў мяне тата. А потым дадаў, як бы спахапіўшыся: -- Навошта табе гэтая "Лінія зараджэння пісьмовасці"? Па літаратуры задалі?

-- Яна нам для сцэнкі патрэбна. Як ілюстрацыя, -- паведаміў я.

Тата зноў узяўся за газету.

-- Пагуляў бы крыху, а то ўсе канікулы ў хаце праседзіш.

-- Пагуляю, калі дапаможаш мне.

Тата ўзняў на мяне вочы.

-- Не разумею.

-- Дапамажы намаляваць "Лінію зараджэння пісьмовасці". Каб былі яскравыя малюнкі, каб кожны іх мог убачыць. Усяго пяць малюнкаў.

Тата адклаў убок газету.

-- Усяго пяць?

-- Але, пяць. Намалюеш старажытнага чалавека, разгорнутую кнігу з дошчачак, егіпцяніна са стылем у руках, пальмавыя лісты са знакамі старажытнай пісьмовасці, братоў Кірыла і Мяфодзія, Францыска Скарыну. І ўсё.

Тата чамусьці пачырванеў, затым паволі ўстаў з канапы і пацепнуў плячыма, нібыта ад дрыжыкаў.

-- Кірыла і Мяфодзія?

-- Братоў Кірыла і Мяфодзія, -- паправіў яго.

-- Аб чым гаворыце? -- данёсся з кухні мамін голас.

Тата пайшоў на кухню, я накіраваўся за ім.

-- Алесь просіць, каб намаляваў кнігу з разгорнутых дошчачак, братоў Кірыла і Мяфодзія і, здаецца, егіпцяніна.

-- Яшчэ Францыска Скарыну, -- напамінаю.

Тата бездапаможна развёў рукамі.

-- У мяне сёння другая змена. На ноч іду. Хочацца адпачыць.

-- А ты заўтра намалюй. Сёння адпачывай.

-- Заўтра? Заўтра план у мяне. Разумееш? План гарыць, -- тата павярнуўся да мамы, як бы просячы ў яе дапамогі.

Мама зірнула на тату, потым на мяне, затым зноў на тату. Тата чамусьці лоб зморшчыў і скроні пачаў церці.

-- Алесік, -- далікатна ўзяла мяне за плечы мама, -- сапраўды, план у таты. Ды не гэта самае важнае. Ён дапамог бы табе, абавязкова дапамог бы, але, але…

Мама не дагаварыла.

І тады… тады нейкім прастуджаным голасам прамовіў тата:

-- Алесь, няма ў мяне гэтых самых… Гэтых самых… Як іх яшчэ называюць? Зусім з галавы вылецела…

-- Мастацкіх здольнасцей, -- падказала мама.

-- Але, мастацкіх здольнасцей, -- кіўнуў галавою тата. -- Я не змагу намаляваць. Разумееш, Алесь?

Канешне, я цяпер усё-ўсё зразумеў. Стала шкада тату і маму. Чаго прычапіўся да іх? Навошта было свае турботы на іх плечы перакладваць? Спадзяваўся, што ўмеюць, могуць… І матэматыку ўмеюць, і гісторыю ведаюць, і геаграфію… А ў мамы кухня, і ў таты праца… З першага класа са мною за ўрокі садзіліся… А неўзабаве ўжо шосты закончу… І ўсё роўна на іх насядаю. Па-іншаму павінен зрабіць. Ёсць нейкае выйсце. Самому яго трэба шукаць. Узяўся за гуж -- не кажы, што не дуж.

Інфінітыў

З гэткімі думкамі выйшаў на двор. А каля пад'езда стаіць Віцька і крэйдай на фарбаванай сцяне нейкага патлатага хлопца малюе.

Я прыпыніўся. А Віцька быццам і не заўважае мяне: насвіствае сабе пад нос дый малюе.

Намаляваў аднаго і за другога бярэцца.

-- Каго гэта ты? -- не стрымаўся я. -- Ці не над сваім партрэтам стараешся?

Віцька сплюнуў праз плячо.

-- Не пазнаеш вядомую замежную рок-групу? Цемра!

-- Я цемра, -- кажу. -- А ты хто? Навошта сцяну псуеш? Ты яе фарбаваў?

-- Зараз і цябе намалюю, нібыта ты кіраўнік гэтай групы. Ха-ха-ха… -- засмяяўся Віцька. -- Глядзі, кіраўнік, глядзі, мо пазнаеш сябе. Глядзі! Кропка, кропка, два кручочкі, носік, роцік, абароцік -- зараз выйдзе тут Алесік.

Крэйда яшчэ хутчэй забегала ў Віцькавых руках, я не паспяваў сачыць за яго рухамі, за тымі адбіткамі, што імгненна з'яўляліся на сцяне.

Нарэшце Віцька пакінуў маляваць, засунуў рукі ў кішэні нагавіцаў і здзекліва праспяваў:

-- Кропка, кропка, два кручочкі, носік, роцік, абароцік -- бачыш ты сябе, Алесік?

Я прыгледзеўся і на якую секунду мімаволі заплюшчыў вочы: уласны партрэт убачыў на сцяне. Гэткі ж кірпаты нос, гэткія ж адтапыраныя вушы, непадатлівы віхор на галаве -- усё маё, амаль што мая копія. Мой віхор, мая стрыжка пад канадку. Але чаму нібы прылеплена да канадкі дзявочая каса? Тоўстая дзявочая каса з вялікім бантам!.. Было ад чаго заплюшчыць вочы.

"За гурток помсціць, за тое, што з Аленкаю сябрую, -- здагадаўся. -- Ну пачакай, Віцька-мастак. Правучу, не захочаш маляваць. Мастак… Мастак? Хм, мастак. Якраз той, каго шукаю. Трымайся, Віцька, хутка паскачаш пад маю дудку".

Я весялей паглядзеў на свой партрэт.

Малюй, Віцька, малюй. Дамалёўвай мне банцікі. Вытрымаю. Не ўсякі гаршчок, што ў печ садзяць. Вытрымаю! Але будуць ілюстрацыі. Хопіць табе, Віцька, сцены пэцкаць. Мастацтву паслужы.

Але як падступіцца да цябе? Голымі рукамі не возьмеш. Тут патрэбен нечаканы ход, як у шахматах.

-- Падабаецца партрэт? -- зарагатаў Віцька.

-- Падабаецца, -- знарок кажу абыякава. -- Ёсць у цябе гэтая самая іскрынка. Не ведаў, што ёсць.

-- Ты не пакрыўдзіўся? -- не паверыў Віцька.

-- Зусім, -- адказаў я. -- Умееш працаваць.

-- Умею працаваць?

-- А чаму і не. Ты, думаю, многае ўмееш. А вось у мове не разбіраешся, самага простага не ведаеш.

-- Адзін ты разумнік, -- буркнуў Віцька.

-- Спачатку цемраю абазваў, а цяпер разумнікам ганаруеш, бо сам ты цемра. Пакажы табе дзеяслоў, дык назоўнікам яго назавеш.

-- Я назаву дзеяслоў назоўнікам? -- ажно пачырванеў Віцька.

-- Ты, Віцька, ты. Змяні па асобах "буду працаваць". Зменіш правільна -- у кіно зваджу. Не -- ты мяне павядзеш. Бясплатна.

-- Бясплатна?

-- Бясплатна.

-- Спрачаемся?

-- Спрачаемся.

-- Калі так, тады слухай.

-- Ужо слухаю.

Блытаючыся ў асобах, Віцька пачаў змяняць:

-- Я буду працаваць. Яны будуць працаваць. Ён будзе працаваць. Мы будзем працаваць…

-- Хопіць, -- спыніў Віцьку. -- Далей будзем працаваць. Разам.

-- Я з табою буду працаваць? -- як на іншапланецяніна, паглядзеў на мяне Віцька.

А я, пакуль ён не апамятаўся, выняў з кішэні аркуш з "Лініяй зараджэння пісьмовасці" і хуценька выклаў перад ім усю нашу задуму.

Няўжо не зацікаўлю, няўжо не раскатурхаю?

-- Будзеш са мною працаваць? -- запытаўся з надзеяй.

-- Буду як рак свісне, -- нахабна ўсміхнуўся Віцька. -- Кіраўнік з дзявочай касой!.. Падмануць мяне ўздумаў!..

Здаецца, у мяне ў вачах пацямнела, здаецца, што зямля кульнулася пад нагамі, і пальцы самі сабою сцяліся ў кулакі. Але… Не, не, кулакамі нічога не дакажаш. Трэба стрымацца.

-- Эх, ты, інфінітыў! – прамовіў у адказ.

-- Інфінітыў? Чаму я інфінітыў? -- ажно перасмыкнуў плячыма Віцька.

-- Спрагаў "буду працаваць", а не заўважыў, што інфінітыў "працаваць" аніводнай літары не змяніў. Лянівец ён, як і ты. Нічым добрым не займаешся, адно сцены пэцкаеш. Інфінітыў ты! Інфінітыў!

Віцька наблізіўся да мяне і ўмольна зашаптаў амаль што не ў самае вуха:

-- Цішэй, цішэй! Хлопцы пачуюць -- новую мянушку прыклеяць. Хопіць, што колішняя твая "шантрапа" да мяне прыліпла. Хопіць…

"Ага, баішся, -- думаю. -- Добра, што баішся. Ёсць чым цябе дапячы".

-- Няхай чуюць. Інфінітыў! -- знарок прагаварыў гучна.

Віцька замахаў рукамі.

-- Цішэй! Намалюю твае ілюстрацыі. Толькі пра інфінітыў нікому з хлопцаў не кажы.

-- Не скажу, -- адразу падабрэў я.

Мы з Віцькам селі на лаўку і, схіліўшыся над аркушам паперы, сталі зусім па-сяброўску гаварыць пра тое, як лепш намаляваць "Лінію зараджэння пісьмовасці". А калі развітваліся, Віцька напомніў мне:

-- Не забудзься пераслаць кніжкі з малюнкамі Францыска Скарыны, Кірыла і Мяфодзія.

-- Не забудуся, -- паабяцаў я і ледзь стрымаўся, каб не сказаць: "Да сустрэчы, інфінітыўчык".

Пірава перамога

Але радавацца і смяяцца было яшчэ рана. Вечарам Віцька зноў сустрэў мяне каля пад'езда.

"Прыйшоў за тымі кніжкамі, дзе змешчаны малюнкі Францыска Скарыны, братоў Кірыла і Мяфодзія". Відаць, сёння намалюе "Лінію зараджэння пісьмовасці", -- падумаў я..

-- Пачакай хвіліначку, -- папрасіў яго, а сам хутчэй на наш чацвёрты паверх, убег у кватэру, схапіў са стала кніжкі і назад стрымгалоў.

-- Партрэты прынёс? -- здагадаўся Віцька. -- Давай. Няхай паляжаць, месца не пралежаць.

-- Паляжаць? – здзівіўся я. -- Хіба ты не будзеш маляваць?

-- Не-а. Фарбаў у мяне няма.

-- Свае фарбы табе дам. Пастой крыху, зараз прынясу. І пэндзлі, і шпалеры, каб дзесяць разоў да мяне не хадзіў.

-- У мяне пэндзляў хапае, і шпалеры ёсць, -- спыніў мяне Віцька. -- Фарбы таксама не нясі: не падыдуць.

Я пакратаў Віцькаў лоб.

-- Ты захварэў? У цябе тэмпература?

Віцька адхіліў маю руку.

-- Сур'ёзна кажу: не падыдуць твае фарбы. Інакшыя трэба купляць, вышэйшага гатунку, каб бляск давалі. "Лінію зараджэння пісьмовасці" ўся школа будзе глядзець.

-- Дык што рабіць? -- разгубіўся я.

-- Трэба купіць. Ва ўнівермаг нядаўна добрыя фарбы прывезлі.

-- Дык чаго тады да мяне прыпёрся? -- узлаваўся я. -- Без мяне ва ўнівермаг не трапіш? Дарогу туды забыўся?

-- Хітранькі! -- прысвіснуў Віцька. -- Хіба для сябе малюю? Хто заказвае, той і плаціць.

"І праўда, -- разважыў я. -- Навошта Віцьку свае грошы аддаваць? Для мяне ён малюе".

-- Колькі трэба? -- пытаюся.

-- Пяцьдзесят рублёў.

Пяцьдзесят рублёў! Гэта сума! Вось дык мастак, вось дык памочнічак!..

-- Няма ў мяне пяцідзесяці рублёў, -- кручу галавою. -- Трыццаць магу даць.

-- Пяцьдзесят!

-- Няма!

-- Хлусіш і не чырванееш, -- стаў сароміць мяне Віцька. -- Хто нядаўна перад хлопцамі хваліўся, што пяцьдзесят рублёў сабраў на футбольны мяч? Няйначай, і цяпер грошы ў кішэні ляжаць. Не сквапнічай.

 Адгадаў Віцька, як у ваду глядзеў. Сапраўды, ляжаць у мяне ў кішэні пяцьдзесят рублёў. Даўно збіраю. А заўчора ў магазін занёс, каб памянялі, каб цалкам было. Так хацелася набыць чорна-белы мяч, гэткі ж самы, як у майстроў!

-- Не сквапнічай, -- напомніў Віцька.

Я дастаў з кішэні грошы.

-- Бяры.

-- Адразу б так, -- узяўшы пяцьдзесят рублёў, сказаў Віцька. А потым падмаргнуў мне. -- Мастацтва патрабуе ахвяр. Чуў пра гэта?

"Інфінітыў!" -- так і рвецца з майго языка.

Але трэба стрымацца. Што ж, мастацтва патрабуе ахвяр.

У гэты дзень а дзесятай гадзіне вечара я пайшоў спаць. Вельмі ж стаміўся.

Лёг, заплюшчыў вочы, ранішні сон стараюся нагадаць, каб зноў з Францыскам Скарынам у старажытную Прагу паехаць. Заплюшчыў вочы і фантазірую, фантазірую -- гэта значыць той дзівосны малюнак стараюся ўзнавіць. Фантазірую, фантазірую і, здаецца, еду ўжо…

-- Алесік, -- кранула за плячо мама, -- не спіш? Да цябе сябар тэлефануе, нешта важнае хоча сказаць.

З заплюшчанымі вачыма да тэлефона не пойдзеш: нядоўга і гузак набіць. А расплюшчыў вочы -- і знік сон, як і не было яго, і следу не засталося.

Я нехаця споўз з ложка і падышоў да тэлефона.

-- Ало! – гукнуў у трубку.

-- Лагодней з сябрам размаўляй, -- павучае мама.

-- Гэта я, Віцька, -- неспадзявана данеслася.

Я хуценька затуліў трубку рукою. Па-іншаму са мною загаворыць мама, калі даведаецца, што зноў з Віцькам сустракаюся.

-- Добры вечар, Міколка, -- прывітаўся, зірнуўшы на маму.

Каб хоць адышлася, каб хоць на хвілінку аднаго пакінула… Не адыходзіцца, цікаўная…

-- Ды не Міколка я, а Віцька, Віцька! Ты чуеш мяне? -- даносіцца з трубкі.

Заўважаю, як насцярожылася мама.

-- Чую, Міколка, выдатна чую!

-- З глузду з'ехаў? -- галёкнуў Віцька.

Я бліжэй да сябе прытуліў трубку.

-- Чаго тэлефануеш?

-- Даўно б так, -- палагаднеў Віцька. -- А то Міколка, Міколка…

-- Чаго тэлефануеш? Кажы хутчэй.

-- З-за тваіх малюнкаў сачыненне не напісаў. А заўтра трэба здаць.

-- Якое сачыненне? Заўтра яшчэ канікулы. Хіба забыўся?

-- Каму канікулы, а каму і не, -- са стогнам вымавіў Віцька. -- Па беларускай мове дадатковыя заняткі настаўніца са мною праводзіць. Каб падцягнуўся. Разумееш?

-- -- Ну і падцягвайся. А я пры чым?

-- Напішы за мяне. Нам у паштовую скрынку кінеш. Зранку перапішу. Згода?

-- Калі б мама не прыслухоўвалася, я б яму даў згоду. Так даў бы, што ён век памятаў бы і дзясятаму заказаў. Нахабнік, спекулянт, абібок… Ух, даў бы, калі б не мама!..

-- На якую тэму пісаць? -- кажу праз сціснутыя зубы.

-- Пра жывёл напішы. Па-мойму, настаўніца пра жывёл задала. Як іх трэба любіць. Я сабак надта люблю. Пра сабак і напішы, -- бадзёра дакончыў Віцька.

-- Напішу, -- працадзіў праз зубы.

-- Не забудзься апусціць у паштовую скрынку.

-- Не забудуся.

Я паклаў трубку і павалокся ў свой пакой.

Ну й Віцька! А мне падумалася, што перамог яго. Піравай была гэтая перамога.

Не ведаеце, што азначае выраз "Пірава перамога"? Гэта перамога, роўная паражэнню. Некалі Пір, цар невялікай дзяржавы, што знаходзілася на Балканскім паўвостраве, ваяваў з рымлянамі. Спачатку ён атрымаў некалькі перамог, але яго атрады панеслі такія страты, што цар Пір у роспачы ўсклікнуў: "Яшчэ адна такая перамога, і я застануся без войска!"

Нешта падобнае здарылася і ў мяне. Спачатку аддаў пяцьдзесят рублёў, а цяпер даводзіцца пісаць сачыненне пра сабаку, якога так моцна любіць Віцька. І напісаў, і ў паштовую скрынку кінуў. А потым мне ўсю ноч сніліся балканскі цар Пір і яго пабітае войска. Пагадзіцеся, што гэта не ў Прагу з Францыскам Скарынам ехаць.

Задача з арыфметычнымі дзеяннямі, альбо Без граматыкі не вывучыш і матэматыкі

Назаўтра я адчуваў сябе не лепей, чым цар Пір пасля сваіх славутых перамог. У целе млявасць, у галаве гудзе, на душы, як гаворыцца, кошкі скрабуць. Да паўдня прамучыўся, у ложку праляжаў. Апаўдні крыху раскатурхаўся, на двор вырашыў выйсці.

Адчыніў дзверы пад'езда -- Віцька стаіць.

-- Дзе прападаў? -- па-панібрацку ляпнуў ён мяне па плячы.

-- Дзе быў, там мяне ўжо няма, -- агрызнуўся я.

-- Чаго такі хмурны? Настрою няма? Дык магу дабавіць, -- неяк нядобра паглядзеў на мяне Віцька.

-- За сачыненне падзякуй. Да гадзіны ночы сядзеў над ім, -- дакрануўшыся да галавы, паморшчыўся я.

-- Ой, бедненькі! Да гадзіны ночы ён сядзеў! -- усклікнуў Віцька. -- Да гадзіны ночы розныя глупствы выдумляў.

Гэткага нахабства ад Віцькі не чакаў. Перапісаў гатовае сачыненне ды яшчэ здзекуецца з мяне.

Адразу забыўшыся і пра млявасць, і пра галаўны боль, я падступіўся да яго.

-- Паўтары, яшчэ раз паўтары, што сказаў!

Віцька адштурхнуў мяне.

-- Ты не вельмі, не задзірайся. Калі б ведаў, як мне за тваё сачыненне дасталася, не наступаў бы пеўнем.

-- Ад каго дасталася?

-- Ад настаўніцы.

-- Хлусіш, -- не веру. -- Да гадзіны ночы сядзеў…

-- Сядзеў і выседзеў! -- перапыніў мяне Віцька. -- Зараз сам пабачыш, што выседзеў.

-- Пабачу! -- буркнуў я.

Віцька дастаў з-за пазухі згорнуты ў трубку сшытак.

-- Глядзі, на выпраўленні глядзі!

Я хуценька разгарнуў сшытак. Няўжо дарэмна ў гуртку займаўся, няўжо сваю сямёрку не апраўдаў? Што цяпер падумае Віцька пра нас, пра гурткоўцаў?

На першай старонцы не знаходжу выпраўленняў, а на другой дык два сказы чырвоным алоўкам падкрэслены.

-- "На сцэне, у цырку, выступаюць акцёры-сабакі, -- чытаю ўголас. -- Мне асабліва падабаецца паляўнічы-сабака".

Спачатку я не здагадаўся, чаму гэтыя сказы падкрэслены, не зразумеў. А калі прыгледзеўся, калі разабраўся, то, не стрываўшы, моцна зарагатаў.

-- Акцёры-сабакі, паляўнічы-сабака!..

Ажно заходжуся ад смеху і на Віцьку пальцам паказваю.

-- Акцёры-сабакі, паляўнічы-сабака!.. Гэта твае любімыя жывёлы? Ха-ха-ха…

Віцька спахмурнеў.

-- Акцёраў і паляўнічага сабакамі назваў і яшчэ смяецца!.. Плакаць трэба. Мне Ніна Іванаўна паўгадзіны мараль чытала.

-- Табе мараль чытала -- ты і плач!..

-- Дык хто вінаваты? Я? -- стукнуў сябе кулаком у грудзі Віцька.

-- Правільна перапісвай, грамацей, -- нарэшце стрымаў я смех. -- Не "акцёры-сабакі", а "сабакі-акцёры". Вось як павінна быць. А ў словазлучэнні "паляўнічы сабака" дэфіс не патрэбен. Гатовае не можаш спажыць.

-- "Акцёры-сабакі", "сабакі-акцёры…". Ці не ўсё роўна гэта? Кій і палка -- адно і тое ж самае, -- прабубніў Віцька.

-- Даказваць не буду, усё роўна ці не ўсё роўна, -- кажу. -- Падручнік разгарні. Пра інверсію прачытай, пра прыдатак, пра прыметнік. Інакш будзеш атрымліваць і кіем і палкаю.

-- Навыдумлялі розных знакаў, розных назоўнікаў, прыназоўнікаў. Адна бяда ад іх, -- цягне сваё Віцька.

-- Можа, табе і школа не патрэбна? – задаў яму пытанне.

-- Недзе чуў я, -- пачухаў патыліцу Віцька, -- што слова "школа" перакладаецца на нашу мову як "адпачынак". Ці праўда гэта?

-- Слова "школа", -- сказаў я, -- да нас прыйшло з Грэцыі. 2500 гадоў таму дзеці багатых афінян збіраліся разам, каб паслухаць гутаркі вучоных і філосафаў. Там яны і адпачывалі, і мудрасці набіраліся. Школай называўся такі адпачынак.

-- Перамудрылі тыя афінскія філосафы, адпачынак школай назваўшы, -- выслухаўшы мяне, заявіў Віцька. -- Школа і адпачынак… На розных полюсах яны стаяць…  Няхай канікулы адпачынкам назвалі б. Школа – адпачынак!.. Проста смех бярэ!..

-- Не перамудрылі. Адпачынак -- гэта тое, што дае карысць. А школа…

-- Адпачынак ёсць адпачынак, -- перапыніў мяне Віцька. -- А ў школе на кожным кроку чуеш: вучыся, вучыся… А калі абрыдла, калі на гітары хочацца пайграць? Гітара -- гэта стопрацэнтны адпачынак.

-- Выходзіць, афіняне вінаватыя? Перамудрылі!.. Школу прыдумалі!.. Крытыкуй іх, Віцька, крытыкуй…

-- Патрэбны яны мне! -- выказаўся Віцька.

-- Хвалішся, што на гітары ўмееш іграць, -- перайшоў я ў наступленне, -- што адпачываеш з гітараю. А ведаеш, што пішуць вядомыя выканаўцы пра гітару і такіх гітарыстаў, як ты?

-- Вядомыя выканаўцы? Не чытаў.

Бачу: зацікавіўся Віцька, хоча пра гэта пачуць. Як жа даказаць яму, што гітара не забаўка? З чаго пачаць?

-- Па-твойму, гітара -- стопрацэнтны адпачынак? -- пытаюся.

-- Вядома. Узяў і іграй. Ніякіх турбот.

-- Узяў і іграй! -- перакрывіў я Віцьку. -- Так і малпа можа. Бачыў, як кіем па клетцы лупіць? Толькі дай ёй гэты кій у лапу. Таксама, напэўна, лічыць, што музыку стварае.

-- Лічыш, што і я?.. – абурыўся Віцька.

-- Так не лічу, -- перапыніў я яго. -- Але вядомыя выканаўцы пішуць, што трэба вучыцца іграць. Доўга і настойліва. Інакш ніколі на сцэну не выйдзеш. Дайшло? Зноў будзеш казаць, што перамудрылі афінскія філосафы?

Віцька цяжка ўздыхнуў.

-- Век жыві -- век вучыся. Штосьці тут ёсць, ёсць. Але навошта мне тыя дэфісы, прыназоўнікі? Зашмат іх, зашмат.

Невядома, чым закончылася б наша спрэчка, ці здолеў бы я даказаць Віцьку, што не абыдзешся без прыназоўнікаў, калі б ён іншую гаворку не распачаў.

-- Выруч мяне, Алесь.

-- Выручыць? -- насцярожыўся я.

-- Ты надта не палохайся. Задачку трэба рашыць. Невялікую, на арыфметычныя дзеянні.

"Хопіць, -- думаю. -- Сам папрацуй. Спачатку сачыненне, за ім задача на арыфметычныя дзеянні, а далей, глядзіш, захоча, каб і партфель за яго ў школу насіў. Толькі паддайся яму".

-- Сам рашай.

-- Задачку не ў школе задалі, -- просіць, не адступаецца Віцька. – Яна з аб’явы.

-- Не выдумляй, -- кажу. -- Мяне за пяць капеек не купіш.

-- Не верыш? -- Віцька зноў аднекуль з-за пазухі выняў пакамечаны лісток. -- Чытай.

Я ўзяў у Віцькі лісток і хуценька прабег вачыма: "Прадаецца артыстычная гітара. Звяртацца да Петруся. Мой адрас знойдзеце, калі рашыце наступную задачу: на вуліцы Юнацкай знаходзіцца 47 дамоў, на вуліцы Першамайскай -- 53 дамы, на вуліцы Янкі Купалы дамоў у два разы менш, чым на Юнацкай і Першамайскай разам. Які будзе нумар дома на вуліцы Янкі Купалы, калі ён знаходзіцца якраз пасярэдзіне?"

Унізе прыпіска: "Знойдзеце яго -- гітара ваша. (Цана па дамоўленасці.)".

-- Што скажаш, Алесь? – усхвалявана прагаварыў Віцька.

-- Розных дзівакоў хапае на свеце, -- адказаў я.

-- Рашы. Артыстычная гітара прадаецца.

-- Хіба ёсць артыстычныя гітары?

-- Ёсць. Гэта не абы-якія гітары. Яны раней артыстам належалі. Аб такой даўно мару.

"У два разы менш. У два разы… -- стаў разважаць я. -- А калі рашыць па-другому? Трэба ж даказаць Віцьку, што патрэбны прыназоўнікі".

-- Петрусёву задачку ты і без мяне  змог бы рашыць, -- кажу.

-- Нехта другі гітару купіць, калі няправільна рашу, -- скрывіўся Віцька.

Я дастаў з кішэні ручку і на гэтай жа самай аб'яве напісаў:

1) 47 + 53 = 100 (дамоў) -- на вуліцы Юнацкай і Першамайская разам.

2) 100 -- 2 = 98 (дамоў) -- на вуліцы Янкі Купалы ўсяго.

3) 98 : 2 = 49 (нумар дома) -- на вуліцы Янкі Купалы.

-- Бяры, -- працягнуў аб'яву Віцьку.

-- Ты правільна рашыў?

Я адвёў вочы ўбок.

-- Не хвалюйся. Правільна!

Віцька схапіў лісток і праз хвіліну знік за рогам дома, а я застаўся на двары. У кватэру ісці не хацелася. Ды і чаго ісці. Праз гадзінку вернецца Віцька. Праведае ён пра падман. Што сказаць яму? Праўду ў вочы, як і задумаў? А калі палезе біцца? Калі "Лінію зараджэння пісьмовасці" назад верне? Можа, прытварыцца, што зноў памыліўся? А ці добра так? Што ж сказаць?

Віцька з'явіўся нечакана…

Зараз накінецца на мяне, аблае. Хоць скрозь зямлю праваліся.

Ды не. Сеў на лаўку поруч са мною, маўчыць. Я таксама не азываюся. А на душы неспакойна, прыкра.

-- Не купіў гітару? -- не выцерпеў я.

-- Табе па матэматыцы якую адзнаку за чвэрць паставілі? -- запытаўся Віцька.

-- Сямёрку, -- кажу нясмела.

Віцька ўсхапіўся з лаўкі.

-- А я табе і адзінку не паставіў бы. Правільна рашыў!.. Не хвалюйся!.. Сорак дзявяты нумар дома!.. Дзевяноста восем дамоў!.. Дзевяноста восем пабудуюць, калі ў цябе барада вырасце.

Я таксама ўстаў з лаўкі.

-- Чаго ўзбурыўся? Ці ж я вінаваты, што нехта дзеля смеху абы-якую аб'яву павесіў?

-- Абы-якую? Не, аб'ява арыгінальная. На іншую, на звычайную, мо і глядзець не сталі б. Вунь колькі іх панавешана. А гэтая не такая. Пятрусь сам казаў, што ад пакупнікоў адбою не было. Незвычайная аб'ява… Працуе ў Петруся галава, не так, як у цябе.

-- Дык ты трапіў да Петруся?

-- Не з тваёй ласкі знайшоў яго, не па твайму рашэнню. Сам дакумекаў, што ў другім дзеянні трэба не адымаць, а дзяліць. Прыйшоў да Петруся, але не купіў гітару, спазніўся. На паўгадзіны мяне апярэдзілі іншыя пакупнікі. А я хацеў эстрадны ансамбль арганізаваць…

-- Чаму ў другім дзеянні трэба дзяліць? -- прытвараюся невінаватым.

-- Ды таму, што ў задачы гаворыцца "дамоў у два разы менш", а не "на два менш". Калі "у" -- значыць дзяліць, калі "на" -- значыць адымаць. Ведаеш  гэта, галава садовая?

-- А ты што нядаўна казаў? – прагаварыў я. --  Хто прыназоўнікі глупствам называў? Без прыназоўнікаў вырашыў абысціся? Не, без граматыкі не вывучыш і матэматыкі. Зразумеў нарэшце?

Віцька паглядзеў на мяне як з'еўшы нечага кіслага.

-- Дык ты знарок няправільна рашыў, каб даказаць, што без граматыкі?..

-- Знарок, -- шчыра прызнаўся я.

Віцька рэзка павярнуўся і таропка пакрочыў.

На гэты раз, здаецца, мая перамога ўжо не была піравай, але і радасці я не адчуваў.

Неалагізм ці архаізм?

Сяджу і месца сабе не знаходжу. І ўсё з-за яго, з-за Віцькі. За што ні вазьмуся, куды ні павярнуся, а на вуха быццам нашэптвае нябачны чалавечак, адно і тое ж шэпча-нашэптвае: "Навошта сябра пакрыўдзіў, навошта падмануў яго? Калі б не ты, купіў бы Віцька гітару, па-сапраўднаму вучыўся б іграць на гітары. Адзінай уцехай была б яна, а ты… ты быццам кій адабраў у кульгавага". І тады пачынаю разважаць, спрачацца з гэтым нябачным чалавекам. А ці хацеў Віцька па-сапраўднаму навучыцца, ці не карацейшага шляху да славы шукаў, ці не дзеля гэтага вырашыў набыць не абы-якую, а "артыстычную" гітару? І ці можа гітара быць адзінай уцехай школьніка? Ён жа нават граматыку адкідае, напляваць яму на яе законы. Не, яны і імператарам, і нават вядомым пісьменнікам былі непадуладныя. Сам Някрасаў, паэт Някрасаў, неяк прызнаваўся Льву Мікалаевічу Талстому: "Мне шкада мае думкі, гэтак бедна я злавіў яе словам… Здаралася, я быў да сябе бязлітасны і праседжваў ночы за пяццю радкамі…".

Някрасаў ночы не спаў, патрэбнае слоўца вышукваў, а яму, Віцьку, толькі гітару давай, каб цешыцца. Не, даражэнькі, спачатку граматыку адолей, а ўжо потым гітару купляй. Інакш ты і словы ў песні пераблытаеш, і ноты па-свойму пераставіш. Рана табе гітару даваць.

Разважыўшы гэтак, я павесялеў, і той нябачны чалавечак быццам адступіў. Але іншае стала непакоіць: намалюе Віцька "Лінію зараджэння пісьмовасці" ці не? А раптам адмовіцца? Хутка прыйдуць Аленка і Міколка. Чым пахвалюся?

Падумаў гэтак, а яны тут як тут. Лёгкія на ўспамін.

-- Пакажы "Лінію зараджэння пісьмовасці", -- запатрабаваў Міколка.

-- А я ўжо заказала фотакопіі. І Міколка сцэнку напісаў, -- паведаміла Аленка.

-- Мусіць, цэлую ноч над сцэнкай праседзеў? -- стараюся паддобрыцца да Міколкі (а раптам забудзецца пра малюнкі, пра сцэнку пачне гаварыць).

Не дапамагла мая хітрыка.

-- Колькі трэба было, столькі і пісаў, -- як адрэзаў Міколка. -- А ты паказвай "Лінію", паказвай або адразу прызнавайся, што і не браўся за яе.

Як ні круціся, а давялося прызнацца, усё выкласці ад пачатку да канца. Праўда, пра тату я ім не сказаў: сямейная справа.

Міколка і Аленка ўважліва выслухалі мяне і задумаліся.

-- І правільна зрабіў, -- нарэшце сказаў Міколка. -- Няхай Віцька асабліва не носіцца са сваёю гітараю. Некалі маскоўскі цар Іван Жахлівы баярам за правіннасць шыварат-навыварат рабіў.

-- Які яшчэ шыварат-навыварат? -- з палёгкаю ўздыхнуў я.

-- Самы звычайны. Баярына, які правініўся, футра прымушаў адзець навыварат, ды ў дадатак саджаў на каня тварам да хваста. Вось які шыварат-навыварат.

-- І ты з Віцькам гэтак зрабіў бы? -- пацікавілася Аленка.

-- Зрабіў бы, калі б каня знайшоў.

-- Навошта ты так? Віцька ж не баярын.

-- Упарты ён, як баярын. Не хоча вучыцца.

Не, з Міколкам не паспрачаешся. Голымі рукамі яго не возьмеш.

Відаць, і Аленка гэта адчула, бо з другога боку падступілася:

-- Хлопчыкі, вы, мабыць, забыліся, што без Віцькі не намалюем "Лінію зараджэння пісьмовасці". Перш чым шыварат-навыварат рабіць, аб гэтым падумалі б.

-- Як-небудзь і без яго абыдземся, -- буркнуў Міколка. -- Хіба на ім свет клінам сышоўся?

-- І ты гэткі ж упарты, -- не вытрымала Аленка. -- Можа, Віцька да нас хоча прыхінуцца, можа, кепска яму. Няхай "Лінія зараджэння пісьмовасці" стане яго першай прыступкай, той прыступкай, якая дапаможа падняцца да нас.

-- Глядзі, не спатыкніся аб яго прыступку, -- папярэдзіў Міколка.

Слова за словам -- распачалася ў іх спрэчка. Я сяджу як на іголках: не хочацца, каб у маёй кватэры сварыліся. І з-за каго? З-за Віцькі, які граматыку зневажае, які і яе, Аленку, не раз да слёз даводзіў. Усё-ткі цікавая яна, Аленка: так хутка забылася пра Віцькавы кпіны, пра яго недарэчныя песенькі, быццам і не было іх, гарою стаіць за Віцьку. Душа ў яе, напэўна, асаблівая. Як прымірыць яе з Міколкам?

-- З Віцькі чалавека не будзе! -- усклікнуў Міколка.

І тут зазваніў тэлефон. Міколка і Аленка адразу сцішыліся, замаўчалі, а я схапіў трубку і гукнуў:

-- Пятрашка слухае!

-- Забірай сваю "Лінію зараджэння пісьмовасці", -- чую Віцькаў голас. -- Намаляваў яе.

Спачатку я не паверыў, падумаў, што падалося. Няўжо Віцька тэлефануе? Няўжо намаляваў?

-- Чаго маўчыш? Забірай!

Ён, Віцька, са мною размаўляе. Не падалося мне. А мы яго шыварат-навыварат…

-- Віцька "Лінію зараджэння пісьмовасці" намаляваў, -- прашаптаў, павярнуўшыся да Міколкі і Аленкі.

-- Кліч яго да сябе, -- падказала Аленка. -- Няхай сюды нясе.

-- Да мяне прыходзь! – запрашаю Віцьку. -- Малюнак прынясеш.

-- Дык твой бацька… На парог мяне не пусціць.

-- Яго дома няма. Усе на працы. Прыходзь.

-- Чакай, -- пачулася ў адказ.

-- Няўжо намаляваў Віцька? -- як і нядаўна я, не паверыў Міколка.

-- Намаляваў. Праз дзесяць хвілін будзе ў нас, -- кажу.

-- Хлопчыкі, трэба так зрабіць, каб Віцька быў з намі, трэба зацікавіць яго, -- сказала Аленка.

-- Паспрабуй, -- нехаця прагаварыў Міколка.

-- Нялёгка яго зацікавіць, -- падтрымаў я Міколку.

-- Нялёгка, а трэба. Калі разам возьмемся, то Віцька абавязкова будзе з намі.

-- Віцьку не проста павярнуць, не з падатлівых ён, -- заўважыў Міколка. -- Спачатку падумай, як да яго падступіцца.

-- А я ўжо падумала. "Чэквалап" нам дапаможа.

-- "Чэквалап"? -- са здзіўленнем паглядзеў на Аленку Міколка. -- Адкуль ты такое слоўца выкапала?

-- Не выкапала, а адшукала ў кнізе. Не аднаму табе ўсё ведаць. Чэквалап -- складанаскарочанае слова. На рускай мове яно гучыць так: чеквалап -- чрезвычайная комиссия по снабжению валенками и лаптями Красной Армии.

-- Вось дык камісія! -- засмяяўся я.

-- А ты не смейся, -- з дакорам прагаварыла Аленка. -- Гэтая камісія была створана ў гады Грамадзянскай вайны. Тады многім прыходзілася цяжка.

-- Чэквалап -- слова-неалагізм, -- кажу я, каб паказаць, што разбіраюся ў гісторыі мовы.

-- Архаізм, -- паправіў мяне Міколка.

-- Чаму архаізм? -- заспрачаўся я. -- Гэтае слова ўзнікла пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Як слова "суботнік". Хіба архаізмам мы яго называем?

-- "Чэквалап" -- архаізм, -- не пагадзіўся Міколка.

-- А дружына -- гэта што: архаізм ці неалагізм?

-- Сціхні, Алесь, -- перапыніла мяне Аленка. -- З Міколкам табе рана спрачацца.

-- Адзін Міколка ў "Лексіцы" разбіраецца? -- абурыўся я.

-- Сціхні! -- паўтарыла Аленка. -- Неўзабаве Віцька прыйдзе. Мы ж хочам, каб ён з намі быў.

Так, зусім забыўся я пра Віцьку.

І сапраўды, было б някепска, калі б ён застаўся з намі, калі б і далей нам дапамагаў.

Мы з Міколкам замоўклі, чакаем, што Аленка скажа.

-- Дык вы за тое, каб Віцька быў з намі? – запыталася яна ў нас.

-- Няхай будзе, -- кажу.

-- І я не супраць. Бяры над ім шэфства, -- адказаў Міколка. -- Толькі каб пасля не плакала.

-- Не заплачу, -- прамовіла Аленка.

-- Раскажы, чым ты яго думаеш зацікавіць, як "Чэквалап" табе дапаможа, -- прагаварыў Міколка.

-- Хлопчыкі, -- сказала Аленка, -- мы хочам паказаць, як Францыск Скарына з сялянамі сустракаецца, а не падумалі, у чым выйдзем на сцэну. Можа, у чаравіках? А даўней сяляне хадзілі ў чаравіках? Над гэтым я задумалася, калі чытала пра "чэквалап". Грамадзянская вайна, а лапцяў яшчэ не знасілі. А мы шаснаццатае стагоддзе будзем паказваць…

-- Тады хіба адны паны ў чаравіках хадзілі, -- уставіў сваё слова я.

-- Сапраўды, дзве пары лапцяў нам патрэбны, -- зазначыў Міколка. -- Для селяніна і сялянкі. Але пры чым тут Віцька? Мы з-за Віцькі спрачаемся.

Аленка нахмурыла бровы.

-- Лапці ў магазіне не купіш. Давядзецца шукаць іх. Да дзеда Максіма пойдзем . Дзед Максім, калі папросім, спляце. Ён усё ўмее. І Віцьку прапануем, каб з намі пайшоў. Вось чым яго зацікавім, і гэта мне "Чэквалап" падказаў. Не чытала б пра "Чэквалап" -- не ведалі б, як да Віцькі падступіцца.

-- Віцька не пойдзе лапці шукаць, -- прамовіў Міколка.

-- Пойдзе, -- заявіла Аленка. -- Вы яго добра не ведаеце. Чаму ён пагадзіўся намаляваць "Лінію зараджэння пісьмовасці"? Бо ў гэтым бачыць для сябе карысць. А чаму жадае артыстычную -- падкрэсліваю ягонае слова -- гітару набыць? І ў гэтым бачыць карысць. Маўляў, хуткую славу займею, бо артыстычная гітара ў маіх руках.

-- Так, -- падтакнуў я. -- Віцька ўласны эстрадны ансамбль хоча арганізаваць. І ўжо нікому праходу не дасць са сваім ансамблем, кожнаму на галаву сядзе.

-- Няхай арганізоўвае. Мы дапаможам яму, прапануем, каб лапці для ансамбля набыў, -- усміхнулася Аленка.

Мы з Міколкам пераглянуліся. Страчаюцца ўсялякія эстрадныя ансамблі, але каб у лапцях!..

-- Не здзіўляйцеся, -- зусім не збянтэжылася Аленка. -- Яшчэ раз кажу: яго характар вы не ведаеце. Чаму ён каля пад'езда патлатых іншаземцаў малюе? Падкі на ўсё незвычайнае… Лапці для яго -- вунь якая знаходачка. Пабачыце. Пойдзе з намі Віцька. Пойдзе! А затым нешта такое прыдумаем, каб і застаўся з намі. Нельга яго аднаго пакідаць.

-- Угу, -- буркнуў Міколка.

Як бы шукаючы падтрымкі, Аленка зірнула на мяне.

-- Хлопчыкі, не будзем спыняцца на палове дарогі.

Я пачырванеў і сказаў не ў лад:

-- А слова "чэквалап" і праўда архаізм.

Міколка гучна засмяяўся.

-- Неалагізм, бо яшчэ паслужыць нам.

Што ж, і ўстарэлыя словы часта сваёй карысці не страчваюць. З гэтым мы пагадзіліся без спрэчкі.

Не навучышся, пакуль не намучышся

Неўзабаве прыйшоў Віцька, прынёс аркуш з малюнкамі. Я, вядома, адразу выхапіў гэты аркуш з яго рук, разгарнуў і праз увесь калідор распасцёр.

-- Дзівіцеся, -- звярнуўся да Аленкі і Міколкі.

А падзівіцца было чаму. Усё-ўсё намаляваў Віцька, як і заказваў яму: разгорнутую кнігу з дошчачак, світак з бяросты, старажытнага егіпцяніна, братоў Кірыла і Мяфодзія, Францыска Скарыну. Я глядзеў на малюнкі, і мне здавалася, што лепшых ніколі не бачыў, глядзеў і ледзь стрымліваўся, каб гучна не заявіць: гэта ж я прыдумаў, маю думку Віцька на паперу перанёс. Але Аленка і Міколка быццам забыліся пра мяне: на малюнак пазіраюць, цешацца не нацешацца. Міколка спачатку зводдаль разглядаў, затым бліжэй падышоў, нагнуўся і рукою пакратаў.

"На смак паспрабуй", -- хацелася сказаць мне.

Паўзіраўшыся, Міколка Віцьку руку паціснуў і сказаў:

-- У рэдкалегію школьнай газеты цябе абавязкова возьмуць.

І Аленка Віцьку пахваліла:

-- У цябе незвычайныя здольнасці. Іх трэба развіваць.

Незвычайныя здольнасці… Трэба развіваць… Гэткай пахвалы Віцька, напэўна, ні разу ў жыцці не чуў і невядома, ці пачуе калі. А да мяне хоць бы адзіным словам азваліся. Крыўдна крыху.

Потым Аленка Віцьку пра лапці сказала: што яны нам для сцэнкі спатрэбіліся, што і яму, Віцьку, не шкодзіла б аб будучым эстрадным ансамблі паклапаціцца, загадзя лапці набыць. І што б вы думалі? Угаварыла. Як агонь, загарэўся Віцька.

-- Хадзем да дзеда Максіма. Хутчэй хадзем, -- прагаварыў.

Выйшлі мы з дома, а ў мяне калені падгінаюцца: пра бярозавую кашу, пра экзамен успомніў. "Дзед Максім яшчэ не тое прыдумае, -- разважаю, ідучы. -- Ён на ўсё здатны".

-- Давайце ў горадзе лапці пашукаем, -- кажу.

-- Нават маленькае хлапчанё ведае, што ў горадзе лапці і са свечкаю не знойдзеш, -- абурыўся Міколка.

Вядома, не знойдзеш. Я гэта і без Міколкі ведаў. Але дзед Максім… Лепей босымі на сцэну выйсці, чым да яго ехаць.

-- Чаму не знойдзеш? -- пераконваю Міколку. -- Шмат людзей з вёскі ў горад пераязджае. І зусім старэнькія едуць. Можа, хто і лапці з сабою прывёз. Як сувенір. А калі і не прывезлі, дык папросім, каб сплялі. Не адзін дзед Максім умее.

Доўга мы спрачаліся. Што ні казалі мне Аленка і Міколка, а я сваё вымаўляў, як завучаную табліцу множання: "Ёсць у горадзе старыя людзі з вёскі, якія ўмеюць плесці лапці".

Усё-ткі пераканаў Аленку, а потым і Міколка пагадзіўся:

-- Пайшлі. Пабачым, што з гэтага выйдзе.

Мы выправіліся ў суседні квартал. Выбралі самы вялікі дом -- дзесяціпавярховы.

-- Вунь бабуля сядзіць, -- выцягнутаю рукою паказаў Віцька. -- Відаць, нядаўна з вёскі пераехала. Спытаем у яе.

Сапраўды, на лаўцы, на сонейку, сядзела, драмала бабуля, а побач, у пясочку, гуляла маленькая дзяўчынка гадоў пяці; няйначай, як унучка гэтае бабулі.

Мы падышлі да бабулі і ветліва прывіталіся:

-- Добры дзень!

І яна адказала гэтак жа ветліва:

-- Добрага здароўечка вам, дзеткі.

-- Мы са школы, -- пачаў Міколка.

-- Бачу, што са школы, -- сказала бабуля.

Збянтэжыўся Міколка, з нагі на нагу пераступае, не ведае, што далей казаць. Нарэшце даўмеўся.

-- Вы не з вёскі прыехалі?

-- Вясковая, унучак, вясковая. Як занядужала, дык сюды, да сына, і пераехала. Нас, вясковых, тут шмат сабралася, -- ахвотна растлумачыла бабуля.

-- Вы, мусіць, нядаўна пераехалі? – пасмялеў Міколка.

-- Чаго ты мяне, хлопча, так падрабязненька дапытваеш? – нечакана забурчала бабуля.

-- Нам лапці патрэбны. Для эстраднага ансамбля, -- паведаміў я.

Бабуля прыклала да вуха далоню і са здзіўленнем прагаварыла:

-- Што-о?

-- Лапці патрэбны. Для эстраднага ансамбля, -- раздзельна вымаўляю кожнае  слова.

-- Гэта для тых, што па тэлевізары спяваюць? -- здагадалася бабуля.

-- Для тых, для тых, -- затрос я галавою.

-- Няхай яны і шукаюць лапці, раз ім патрэбныя. Ці вы за пасланцоў у іх?

-- Мы свой эстрадны ансамбль хочам арганізаваць. Нам яны патрэбныя. Нам! -- стараюся хутчэй растлумачыць.

-- Раз лапці абуеце, так і ў тэлевізар вас пусцяць? -- прыжмурылася бабуля.

-- Не разумееце вы нас, -- пакрыўдзіўся я.

-- А ў мяне няма лапцяў, -- развяла рукамі бабуля. -- Тапкі нашу. І танныя, і нагам лёгка. Няма лапцяў.

-- Мы падумалі, што ёсць, -- уступіў у гаворку Віцька. -- Вы ж нядаўна з вёскі прыехалі.

-- Хіба вясковыя ходзяць у лапцях? -- здзівілася бабуля.

-- Вядома, не ходзяць, -- зноў пачаў Міколка. -- Але, магчыма, засталіся…

Бабуля дробна засмяялася.

-- А дзе хаваць тыя лапці? Каб хоць куфэркі былі. А то і куфэркі сёння збываюць.

Мы стаялі апусціўшы галовы.

Бабуля перастала смяяцца і прагаварыла з дакорам:

-- У тэлевізар з лапцямі вас не пусцяць. Дарма шукаеце.

-- Бабуля, -- пачуўся голас маленькай унучкі, -- я ім лапці з пясочку зраблю. Можна?

-- Можна, Святланка, можна. Зрабі, -- гэтак жа дробна засмяялася бабуля.

А мы хутчэй, хутчэй, куды-небудзь далей хутчэй, каб смеху не чуць. Спыніліся каля наступнага дома, крыху меншага, дзевяціпавярховага.

-- У гэты пойдзем, -- паказаў я на адзін з пад'ездаў.

-- У гэты дык у гэты, -- нехаця пагадзіўся Міколка.

Пазванілі ў першую кватэру. На пляцоўку выйшаў малады хлопец: у джынсах, на нагах красоўкі, а на майцы, праз усе грудзі, -- КАРАТЭ -- вялікімі літарамі выведзена.

-- Чаго вам трэба?

Я вытыркнуўся наперад.

-- Мы лапці шукаем.

-- Лапці? -- акругліўся твар у хлопца.

-- Такое заданне ад школы атрымалі, -- тлумачу.

-- А японскі камп'ютар вашай школе не патрэбен? -- ляпнуў мяне па плячы хлопец.

-- Абыдземся без твайго камп'ютара! – адступіўся я.

Хлопец нечакана ўсміхнуўся.

-- У вас ёсць лапці? Колькі пар ужо сабралі? Прыносьце, паспрабую прадаць. У мяне фірма.

-- Хлопчыкі, хадзем адсюль, -- паклікала Аленка.

Мы дружна затупацелі па лесвіцы.

-- У мяне надзейная фірма. Заплачу! -- данеслася ўслед.

-- А калі вярнуцца, пагутарыць з ім? -- нясмела азваўся Віцька.

Міколка штурхануў яго ў плечы.

-- Ты спачатку для сябе здабудзь.

У наступную кватэру пазваніў Віцька.

-- Макулатуры няма, -- на хвілінку выплыў з-за дзвярэй прыгожы жаночы твар.

Віцька зноў зазваніў: доўга, настойліва. Бразнула зашчапка.

-- Не чулі, што сказана? -- амаль не ўвесь праём дзвярэй заняла дзябёлая мужчынская постаць. -- Няма макулатуры. Усю аддалі.

-- Мы лапці шукаем, -- прагаварыў Віцька.

-- Ганна, тут хуліганы ходзяць. У міліцыю тэлефануй, а я затрымаю каторага, -- прагаварыў мужчына і працягнуў руку, каб схапіць Віцьку за каўнер.

Я не бачыў, як Віцька выкруціўся, але праз секунду ён ужо ляцеў разам з намі ўніз.

-- Болей не магу, -- цяжка сапучы, прамовіла Аленка, калі мы апынуліся за рогам суседняга дома.

-- Знайшоў у горадзе лапці? -- глянуў на мяне Міколка.

-- Не навучышся, пакуль не намучышся, -- прамовіў я.

-- Што ты сказаў? -- відаць, недачуў Міколка.

-- Я ж не ведаў, што так выйдзе, што так сустрэнуць нас…

-- Дык паедзеш да дзеда Максіма?

Я цяжка ўздыхнуў.

-- Паеду.

Ноччу ўсе кошкі шэрыя

Нават не зайшоўшы дамоў, мы адправіліся на вакзал. Праўда, на вакзале Аленка паспрабавала запярэчыць:

-- Можа, заўтра паедзем? Позна ўжо. Хутка пачне цямнець.

-- Не хвалюйся, -- супакоіў я яе. -- Дзед Максім на станцыю нас давядзе, не пакіне. А потым сядзем у электрычку -- і праз паўгадзіны будзем дома.

Мне і трэба, каб хутчэй сцямнела: дзед Максім не стане нас у сябе цямрэчаю трымаць, без экзамену адпусціць.

-- Адклад не йдзе ў лад. Сёння паедзем, -- падтрымаў мяне Віцька.

Мусіла пагадзіцца Аленка.

Вось і станцыя "Сосны", і возера Бяздоннае, і тая дарога, дзе дубы з небам гавораць. Шыр, раздолле і прыгажосць навокал.

-- Тут каб палатку паставіць ды каб заначаваць, а зранку каб рыбку палавіць! -- кажу ў захапленні.

-- Яшчэ пастой, дык абавязкова заначуеш, -- прабурчаў Міколка. -- На дарогу выходзь.

Не спадабалася мне, што Міколка камандуе.

"Зараз, -- думаю, -- насуперак табе зраблю, каб асабліва не задаваўся".

-- Не па дарозе, а па беражку пойдзем. Хата дзеда Максіма каля самага возера стаіць. Дык хіба не патрапім? А заадно і возерам палюбуемся. Ці забаронена прыгажосцю любавацца? – прамовіў я і паглядзеў на Міколку. Чакаю, што скажа.

-- Хочаш заблудзіць, як у той раз? -- не пагадзіўся Міколка. -- Лес ажно да возера падступае. Бачыш?

-- Няхай падступае. Мы пойдзем не па лесе, а па беражку. Так прамей. Вунь які круг дарога дае.

-- Хто прама ходзіць, той дома не начуе, -- напомніў Міколка.

-- Шчыра прызнаўся б, што каля лесу баішся ісці, -- сказаў я. -- Па беражку пойдзем. Ногі ў нас не казённыя, каб лішнія кіламетры вымяраць.

-- І праўда, не казённыя, -- падтрымаў мяне Віцька. -- Я ўжо натупацеўся за сёння. Падэшвы аж пякуць.

-- Мо паслухаемся іх, Міколка? -- нясмела азвалася Аленка.

Міколка глянуў на сонца, якое ўжо апусцілася да самых вершалін лесу, і махнуў рукою.

-- Куды ўсе, туды і я.

Першым рушыў я, за мною -- Міколка, Аленка і Віцька. Прайшлі з паўкіламетра. Нялёгка яны нам даліся.

Бераг возера -- не бераг тае ракі, якая праз наш горад цячэ. Там ён роўненькі, стралою ўздоўж ракі бяжыць. Нават з завязанымі вачыма наперад можна крочыць. А тут то лазняк паўстане, праз які, як ні старайся, не прадзярэшся, то возера нейкімі нябачнымі здалёк рукавамі-затокамі ўбок разальецца. Хочаш не хочаш, а мусіш абыходзіць і лазнякі, і затокі. Прытаміліся мы.

-- Не вылезем адгэтуль. Назад трэба вярнуцца, -- занепакоіўся Міколка.

Так, трэба было б вярнуцца. Але адступіцца пасля таго, як гэтак горача настойваў? Нізашто.

-- Узлесак ужо блізка, -- падбадзёрваю і сябе, і сваіх сяброў. -- Якраз каля таго ўзлеску хата дзеда Максім стаіць. Дойдзем, калі пастараемся.

-- А калі гэта не той узлесак, а другі? -- захвалявалася Аленка.

-- Той, -- запэўніў я. -- Двух аднолькавых узлескаў не бывае. Нам каб дабрацца да яго… Уволю наядзімся дзедавых пірагоў.

Ужо і сонца за лес спускаецца, а да ўзлеску, здаецца, ні на метр не наблізіліся. А ўсё з-за лазнякоў, з-за рукавоў-затокаў… Быццам знарок на нашым шляху яны страчаюцца.

-- Дык калі пірагі будзем есці? -- дапякае мяне Міколка.

А тут і без яго камары пякуць-дапякаюць. Як толькі ахінула паўзмрокам, цэлая процьма гэтых ненажэрных стварэнняў наляцела. І адкуль іх столькі з'явілася? У самыя вочы лезуць, не адагнацца.

-- Камары зусім закусалі, -- паскардзілася Аленка. -- Можа, прыпынімся, вогнішча распалім?

-- Завёў у балота камароў карміць. Даверыліся яму! – абурыўся Віцька.

Калі шчыра прызнацца, дык мяне і самога ад злосці стала распіраць. Але мне няма на каго наракаць. Сам сябе не станеш лаяць.

Хутчэй, каб да ўзлеску дабрацца хутчэй…

Зноў перада мною паўстаў лазняк, ды ўжо некалі абмінаць, абыходзіць яго: напрамкі прадзіраюся што ёсць сілы. А ззаду чутно, як сябры прабіраюцца…

Яшчэ адзін крок, яшчэ, а там… А там я спыніўся як укопаны. Накінуліся, тнуць камары, а я не заўважаю гэтага. Побач, непадалёку, руку працягнуць -- дакранешся, здаецца, -- чаканы ўзлесак, ды ад самога лазняку ажно да ўзлеску -- вада, вада, цёмная, і адчуванне такое, што не проста халодная, а ледзяная.

-- Да ўзлеску метраў дзвесце засталося, -- бездапаможна шапчу.

А над балотам вісне-навісае шэры паўзмрок.

-- Балота! -- побач азваўся Міколка.

-- Прыехалі! Стой, карэта, -- паспрабаваў пажартаваць Віцька.

-- Алесік, -- дакранулася да майго твару Аленка, абмахнула, адагнала камароў, -- зараз з'ядуць цябе камары. Варушыся.

Камары з'ядуць? Не, Аленка, не з'ядуць.

Я быццам ажыў. Ураз прыбавілася сілы і, галоўнае, рашучасці.

-- Паўз гэтага балота пойдзем. Павінна яно скончыцца, -- кажу цвёрдым голасам.

Мне здаецца, што я камандзір, што Міколка, Аленка, Віцька -- мае байцы, якія трапілі ў небяспеку і якіх я павінен выратаваць.

-- За мною! -- знаходжу патрэбную каманду, якая павінна даць сілы ім, маім нешматлікім байцам.

Я рушыў наперад, а за мною ціха, без папрокаў яны: Міколка, Аленка, Віцька. Усё-ткі адчулі маю каманду.

Крочу цвёрда, упэўнена, а ў галаве круціцца адно: "Каля балота, толькі каля балота трэба трымацца. Павінна яно скончыцца, павінна".

І праўда, палоска вады стала вужэць. Нарэшце мы заўважылі масток.

 Дакладней, не мы, а Аленка яго заўважыла.

-- Хлопчыкі, вось мост! -- закрычала яна, калі я ўжо мінаў яго.

Дзе масток, там павінна быць і дарога. Няўжо выйшлі з балота? Не верыцца.

Не згаворваючыся, мы ўмомант пераскочылі праз масток. Хутчэй, хутчэй на дарогу, якая абавязкова выведзе нас да хаты дзеда Максіма.

Пераскочылі і… зноў спыніліся: не адна, а цэлых дзве дарогі перад намі. Вось табе і на! Шукалі адну, а знайшлі дзве. Адна направа вядзе, а другая -- налева. Што ж рабіць? Якая ж з іх кіруе да хаты дзеда Максіма?

Я прайшоўся па адной дарозе, па другой і здагадаўся.

-- Направа не пойдзем, -- кажу. -- Зноў у балота трапім. Па гэтай дарозе даўно і не хадзілі, і не ездзілі. Глухая дарога. Уся каляіна травой зарасла. Налева пойдзем. Там хата дзеда Максіма.

-- Ты не памыліўся? -- засумняваўся Міколка. -- Па-мойму, яго хата правей стаіць.

-- Мне не верыш? -- усклікнуў я. -- А хто вас з балота вывеў?

-- Ты завёў -- ты і вывеў, -- прамовіў Міколка. -- Так што не хваліся.

-- Дык ідзіце назад у балота! -- узлаваўся я. -- Ідзіце, калі маеце ахвоту.

Вядома, гэтакага жадання ніводзін з маіх сяброў не меў, і таму ўсе яны паслухмяна пацягнуліся за мною: налева.

Спачатку дарога ішла лесам, а потым, праз які кіламетр, вывела на поле.

-- На поле выйшлі? -- спынілася Аленка.

-- Ты куды нас прывёў? Хіба дзед Максім сярод поля жыве? -- падступіўся да мяне Міколка.

-- Каля возера, -- прамямліў я.

А наўкола згусцілася цемра, і непадалёку, у лесе, пачуўся таямнічы трэск.

-- Глухая дарога… Няма каляіны… -- падрабляючы мой голас, перадражніў мяне Віцька.

Што ім сказаць? Як апраўдацца?

-- Ноччу ўсе кошкі шэрыя, -- кажу.

-- Загаворваешся? -- нядобра зірнуў на мяне Віцька.

-- Вечарам ці ноччу, незалежна ад колеру, усе кошкі здаюцца шэрымі, -- стараюся хутчэй растлумачыць. -- Гэта залежыць ад будовы вока. Яно ўспрымае святло асаблівымі клеткамі, а яны між сабою не аднолькавыя. Адны клеткі падобныя на колбачкі, а другія нагадваюць палачкі. Колбачкі ўспрымаюць моцнае святло і, акрамя таго, адрозніваюць колер. А вось палачкі ўспрымаюць як моцнае святло, так і слабое, але колер не адрозніваюць. Калі цёмна, колбачкі бяздзейнічаюць.

-- Ты хутка скончыш? -- не вытрымаў Міколка.

Вось нецярплівы. Нават апраўдацца не дасць.

-- Няхай расказвае. Цяпер нам усё роўна, -- падаў голас Віцька.

-- Значыць, калі цёмна, колбачкі бяздзейнічаюць, -- расказваю, імкнуся суцішыць хваляванне. -- Нам дапамагаюць бачыць толькі палачкі, але, як ужо вам казаў, колер яны не адрозніваюць. Таму і кошкі, і ўсе прадметы нам здаюцца шэрымі, аднолькавымі. Дык ці мог я правільна адгадаць, на якой з дзвюх дарог больш зарасла каляіна? Хіба я вінаваты, што колбачкі бяздзейнічаюць? Цёмна зусім.

-- У галаве ў цябе бяздзейнічае, -- заўважыў Віцька.

-- Эх, Алесь!.. Вельмі любіш ты сябе паказаць, любіш пахваліцца. Але і хваліцца трэба ўмеючы, -- папракнуў Міколка.

-- Хлопчыкі, -- раптоўна ўсклікнула Аленка, -- вунь стаіць нейкая будыніна! Вунь! Глядзіце! Хата гэта! Хата!

Як мага напружыўшы свае і колбачкі, і палачкі, мы сталі ўглядацца ў той бок, куды паказвала Аленка.

Сапраўды, за адзінокаю купінаю дрэў, направа ад дарогі, віднелася нешта падобнае ці то на стог сена, ці то на хату.

Какейдудлду, альбо Трымай язык за зубамі

Гэта была хата, але, як відаць, даўно пакінутая гаспадарамі. Комін напаўразбураны, дах увесь на дзірках, вокны без шыбаў, рамы паламаныя, а вакол -- густы і ўжо, пэўна, здзічэлы слівоўнік. Было б лепей, каб натрапілі на стог сена: у стозе цяплей і ўтульней.

Абышоўшы хату, мы спыніліся каля дзвярэй.

-- Магчыма, тут разбойнікі жывуць! -- занепакоілася Аленка.

-- Не выдумляй, -- засмяяўся я. -- Навошта разбойнікам гэткая разваліна. Іх сюды сілком не зацягнеш.

Хоць пасмяяўся з Аленчынага страху, але было трывожна на душы: цемень, здзічэлыя слівы і, акрамя нас, ніводнай душы вакол. Ніводнай? А хто яго ведае, што там, за дзвярыма гэтай разваленай хаты... Ніякавата, шчыміць на душы.

-- Думаеш, няма разбойнікаў? -- азвалася Аленка. -- Можа, зойдзем?

Я моцна таўхануў нагою нізенькія, збітыя з дошак дзверы. Яны, рыпнуўшы, расчыніліся.

-- Прашу, -- паказаў рукою сябрам, каб заходзілі.

Але ні Віцька, ні Міколка не спяшаюцца заходзіць у хату.

-- Віцька, -- прашаптаў Міколка, -- у цябе, я ведаю, запалкі ёсць. Ідзі першы. Пасвеціш.

-- Ага, ёсць, -- паведаміў Віцька, пакорпаўшыся ў кішэнях.

Віцька, за ім Міколка, потым Аленка і апошні я, як той гасцінны гаспадар, асцярожна прасунуліся ў дзверы.

Спачатку мы трапілі ў сенцы. Віцька чыркнуў запалкай -- няроўны мітуслівы агеньчык выхапіў яшчэ адны дзверы, у хату. Віцька ўзяўся за клямку і пачаў адчыняць іх. Цягучае рыпенне не проста ў душы, а ўжо і ў пятках быццам аддалося.

Пераступіўшы праз парог, Віцька зноў чыркануў запалкай і ўзняў яе высока над галавою. Агеньчык выхапіў вялікі, на ўсю хату, пакой. Пасярод пакоя мы заўважылі печ, ложак з голаю жалезнаю сеткаю, сям-там параскіданыя па падлозе дошкі.

-- Будзем уладкоўвацца! -- гукнуў Міколка.

-- Тут? -- не паверылася мне.

-- А куды ты поначы панясешся? У балота?

На цэлую ноч заставацца ў гэтай разбуранай хаце мне не хацелася.

-- На гарышча трэба залезці, -- кажу. -- У сенцах лесвіца стаіць.

-- На гарышча? -- папярхнуўся ад смеху Віцька. -- На другі паверх? Не падабаецца на першым, на другім будзеш начаваць?

-- Не смейся, -- перапыніў яго. -- З гарышча хату дзеда Максіма ўбачым.

-- Дык у цябе ж колбачкі бяздзейнічаюць.

-- Калі не хату, то дым абавязкова ўбачым. Дым з коміна павінен ісці.

-- Утаймаваўся б ты, Пятрашка, -- не вытрымаў Міколка. -- Дошкі на падлозе збірай. Пакладзём на ложак -- дык хоць які прытулак будзе.

"Самі збірайце, -- думаю, -- а я ўсё-ткі залезу на гарышча. З коміна павінен ісці дымок".

Пакуль яны ўпоцемках сноўдаліся па хаце, я адчыніў дзверы ў сенцы, намацаў рукамі лесвіцу і асцярожна палез. А цёмна, хоць вока выкалі.

Па целе забегалі мурашкі… Там, у хаце, разам з сябрамі было нястрашна. А аднаму?.. Што, калі хто-небудзь затаіўся на гарышчы, калі якою даўбешкаю па галаве дзеўбане? Звалюся ўніз, і сябры не пачуюць.

Але і вяртацца няёмка: засмяе Віцька, калі даведаецца, што спалохаўся. Лезу, павольна лезу па лесвіцы. Вось і апошняя прыступка. Праз дзіравы дах бачна, як мігацяць на небе зорачкі. Стала весялей.

І вось я на гарышчы. Адзін крок наперад, другі, трэці…

"Ф-р-р…" -- штосьці вялікае ўзляцела перад самым маім носам.

Я рвануўся ўбок і… трэснула, загрукатала…

З жахам адчуў, што страціў апору пад нагамі і лячу ўніз.

Напэўна, мае сябры на некалькі хвілін здранцвелі, інакш не засталіся б сядзець на сваім дашчаным ложку. Інакш за кіламетр ад гэтай хаты апынуліся б, і невядома, ці дачакаўся б іх. Праўда, пакуль не ведаў, дзе яны, не да таго мне было. Я бездапаможна сядзеў на падлозе і глытаў пыл. Наглытаўся столькі, што заказытала ў горле, у носе.

-- Апчхі! -- не стрываў, чхнуў.

-- Алесь? -- спалохана азвалася Аленка. -- Дзе ты быў? Адкуль ты?

-- З гарышча.

-- Цэлы, не пабіўся?

Я паварушыў рукамі, нагамі, памацаў галаву.

-- Цэлы. Відаць, нейкая птушка там. Дык…

-- За хвост яе хацеў злавіць? -- дакончыў за мяне Віцька.

-- Сам злаві! -- агрызнуўся я.

У адказ Віцька і Міколка дружна зарагаталі.

-- Алесь, да нас ідзі, -- паклікала Аленка.

Я ўстаў і сеў побач з Аленкай.

-- І чаго цябе ўсё гоніць некуды? – паўшчувала яна. -- Добра, што хоць не пабіўся.

Гоніць некуды… Не здагадваецца, што з-за яе, што хочацца вызначыцца перад ёю…

Нарэшце мы сцішыліся. Ужо пачалі драмаць, як непадалёку -- вух-вух-вух -- зайшлося нешта ў дзікім рогаце.

-- Што гэта? -- ускрыкнула Аленка.

Маўчаць Міколка і Віцька, прыслухоўваюцца. А тое, невядомае, крычыць, не спыняецца:

-- Вух-вух-вух, вух-вух-вух…

Адчуваю, як дрыжаць плечукі ў Аленкі.

-- Не бойся, -- супакойваю. -- Певень крычыць.

Супакойваю, хоць ведаю, што не певень. Ды што іншае прыдумаеш?

-- Хіба певень умее так крычаць? – не паверыла Аленка.

-- Умее, -- сказаў я. -- Мы лічым, што певень заўсёды крычыць "ку-ка-рэку", а немцы лічаць, што ён крычыць "кі-ке-рэ-кі", а туркі -- "ко-ко-ры-ко", галандцы -- "ку-ке-лу-ку", англічане -- "кокейдудлду". У кожнай краіне гукі жывёл людзі прыстасоўваюць да вымаўлення і гукаў сваёй мовы.

-- Сава непадалёку крычыць, -- перапыніў мяне Міколка. -- Цябе яна і на гарышчы напалохала.

-- Алесю падалося, што англійскі певень да яго прыляцеў, -- заліўся смехам Віцька.

-- Адпачывай, герой, бо заўтра цябе ніводзін "кокейдудлду" не падыме, -- прагаварыў Міколка.

-- Кокейдудлду, кокейдудлду, -- ледзь чутна прашаптаў я і пра сябе падумаў, што лепей усяго трымаць язык за зубамі.

Лычнікі, іўнякі, берасцянікі, дубовікі…

Прачнуліся мы ад моцнага воклічу:

-- Якою сілаю вас сюды занесла?

Так-сяк раскатурхаліся і вачам сваім не паверылі: дзед Максім перад намі стаіць.

-- Дзядуля, мы да вас ішлі, але заблудзілі, -- кінулася да яго Аленка. -- Ой, як напалохаліся!..

-- Бачу, што заблудзілі, бачу, што мой дом за тры вярсты абмінулі, -- уздыхнуў дзед Максім і прытуліў да сябе Аленку. -- Расказвайце, якая бяда прымусіла вас да мяне выправіцца. Па парадку расказвайце, не таіцеся.

Перабіваючы адзін аднаго, мы сталі расказваць, як задумалі раздабыць лапці, як, выбраўшы кароткі шлях, упоцемках збіліся з дарогі.

-- Эх, вы, небаракі! -- выслухаўшы нас, прамовіў дзед Максім. -- Што рабілі б, калі б не заглянуў я сюды? Пакармілі б балотных камароў, а яны тут кусучыя…

-- Самі выбраліся б, -- кажу, не маргнуўшы вокам.

Дзед Максім з дакорам прагаварыў:

-- Дома недзе ва ўсе званы б'юць, а вам хаханькі. Выбраліся б!.. Так, дзетак узгадаваць -- не курак пасклікаць…

Стаім мы вочы апусціўшы. Хіба што скажаш на гэта? Вінаватыя, моцна вінаватыя. І невядома яшчэ, што дома нас чакае.

Дзед Максім паволі прайшоўся па хаце і прамовіў, як бы разважаючы сам з сабою:

-- Значыць, лапці шукаеце… Лапці!.. Шмат іх знасілася… Шмат… Некалі ўсё сярмяжнае сялянства ў лапцях хадзіла. І ў Сібіры нашы лапці свой слядок пакінулі. Вось так.

Мы моўчкі слухалі дзеда Максіма. А ён прысеў на ложак.

-- Лапцяў, мусіць, вы ні разу не бачылі. А даўней яны свае імёны мелі. Былі лапці з лыка -- лычнікі, былі з кары івы -- іўнякі, з бярозы -- берасцянікі, з дубу -- дубовікі, з конскіх грываў і хвастоў -- валасянікі, з саломы -- саломеннікі. А работа над імі была якая далікатная! Лычны лапаць плялі ў пяць-дванаццаць радкоў, пучкоў, на спецыяльнай калодцы плялі, жалезным кручком.

Слухаем дзеда Максіма раты параскрываўшы і чакаем: зараз прынясе кучу гэтых самых лычнікаў, іўнякоў, берасцянікаў, дубовікаў, валасянікаў, саломеннікаў -- маўляў, выбірайце. Ды чамусьці не нясе, расказвае:

-- Пра лапці і загадкі складзены. Хаця б адну паслухайце: два кані, а чатыры хвасты. Што гэта? Не адгадаеце. Хітрая загадка, а разгадку мае такую: лапці і аборы.

Сядзім, слухаем, хоць і хочацца хутчэй пабачыць сапраўдныя лапці.

-- А прыказак, прымавак пра лапці колькі складзена! -- не спыняецца дзед Максім. -- І ўсе яны даўнейшую долю народа паказваюць. Як гэтыя: нашы ўборы -- лапці ды аборы, лапаць ды сярмяга -- мужыцкая павага.

-- Мабыць, цяжка жылося раней? -- не вытрымаў Віцька.

Дзед Максім апусціў галаву.

-- Ці цяжка, пытаешся. Не жыццё было, а жыццейка. Паблізу гэтага месца, дзе цяпер стаіць хата, быў панскі маёнтак, а да яго падыходзіла вёсачка Дзеравянчыцы. Невялікая вёсачка. А ў маёнтку пан Арда сядзеў. Лепшую зямельку, сялянскім потам палітую, Арда да сваіх рук прыбраў. Не адзін год дзеравянчыцкія за сваю зямліцу судзіліся, ды ломанага гроша не высудзілі. Дужы і багаты -- невінаваты. Вось як жылі. Нездарма людзі казалі: б'юць і плакаць не даюць.

-- А дзе цяпер Дзеравянчыцы? Чаму толькі адна гэтая хата ад вёскі засталася? Дзе вёска падзелася? -- запытаўся Міколка.

Дзед Максім устаў, наблізіўся да акна, паглядзеў на палеткі, якія раскінуліся за хатай, і павярнуўся да нас.

-- На гэтым месцы людзі здавён сяліліся. Учора вы праз масток праходзілі. Там рачулка працякае. Дзеравянкай яна называецца, бо раней па ёй бярвенні спускалі, дзерава, па-нашаму. Таму і вёску Дзеравянчыцамі назвалі. Шмат гадоў стаяла вёска, а ў першую сусветную вайну, калі наступалі кайзераўцы, дзеравянчыцкія пакінулі абжытае, у глыб Расіі паехалі: ад вайны, ад бяды ратаваліся. Гадоў праз колькі назад сталі вяртацца, а вёскі ўжо няма: спалілі яе нашы ворагі. Ну й падаліся людзі да сваякоў, у Бракава, дзе потым і пабудаваліся. Адзін Сцяпан Куляшэвіч, з тых Куляшэвічаў, якія з Ардою судзіліся, уцяўся: адсюль нікуды не пайду. І не пайшоў, паставіў гэтую хатку. Доўга тут жыў, а пасля сын яго да сябе забраў, у Бракава. А Бракава і сёння стаіць, толькі называецца па-іншаму -- Сосны. Змяніла вёска назву.

-- Навошта было змяняць? -- пацікавіўся я.

-- Бракава -- панская назва. Пан яе даў вёсцы. Як мянушку якую. Раней, яшчэ пры прыгоне, на горшыя, на пустыя землі пан ссяляў тых мужыкоў, якія правініліся перад ім, не дагадзілі яму. Кепскімі, бракованымі лічыў іх. Як рэч якую ці жывёлу выбракоўваў. І вёску назваў зняважліва -- Бракава. А цяпер людзі змянілі назву, не захацелі мець панскую. Не ведаеце вы жыцця таго, унукі мае. Ды хопіць пра гэта. Дома вас зачакаліся. А я трымаю вас…

-- Лапці нам пакажаце? -- вырвалася ў мяне.

-- Лапці я сам прывязу, іх яшчэ трэба сплесці. Збірайцеся, дома бацькі хвалююцца, -- сказаў дзед Максім і накіраваўся на двор.

Мы паслухмяна пакрочылі за дзедам Максімам.

Чын чынам

Пра тое, як сустрэлі мяне дома, не хочацца расказваць. Дый, як мне здаецца, вам і не вельмі цікава гэта: у кожнага з вас у жыцці здараецца нешта падобнае. Праўда, я не прызнаўся маме, што мы заблудзілі. Сказаў, што трэнер на футбольны турнір тэрмінова выклікаў. Сказаў, што нібыта ў другім горадзе адбыўся футбольны турнір і там у гасцініцы і пераначавалі мы. Не змог сказаць праўду. "Вельмі расхвалюецца мама, калі даведаецца, што сярод поля начавалі", -- падумаў. Але мама, відаць, мне не паверыла, бо папярэдзіла, калі адыходзіла на працу:

-- Сядзі ў кватэры. Я праверу, патэлефаную.

Пайшла мама. Я ўздыхнуў з палёгкаю. А ў кватэры так не хочацца сядзець! Вунь як па-летняму на дварэ сонца свеціць. Чым заняцца? Можа, кніжку пачытаць? Але ж настрою няма, не да кніжак сёння.

Ніцма лёг на канапу, каб у акно не глядзець. Раптам хтосьці пастукаў у шыбіну: тук-тук, тук-тук…

Канешне, я адразу ўсхапіўся. Гляджу: па падаконніку два галубкі бегаюць.

А-а, старыя знаёмыя. Штодзень яны прылятаюць. Я для іх крошкі на падаконнік сыплю. Хітрыя гэтыя галубы. Булку ці хлеб падбяруць да крошачкі -- і ў шыбіну стукаюць. Маўляў, яшчэ прынясі паесці.

Я пайшоў на кухню, узяў акрайчык хлеба, што застаўся ад сняданку, пакрышыў і на падаконніку пасыпаў.

Дзяўбуць галубы, адзін перад адным стараюцца. Навыперадкі. Крыху падзівіўся на іх і зноў лёг на канапу.

"Вось каб Аленка ці Міколка патэлефанавалі. Усё-ткі весялей было б", -- думаю.

Толькі падумаў так -- тэлефонны званок прагучаў. Я стрымгалоў да тэлефона, падняў трубку.

-- Ало, Пятрашка слухае.

-- Апчхі! – данеслася з трубкі.

Мне стала смешна.

-- Будзьце здаровыя, -- пажадаў.

А з трубкі ўжо два разы запар:

-- Апчхі, апчхі!

-- Будзьце здаровыя і болей не чхайце, -- прагаварыў.

-- Алесь, -- данёсся чыйсьці хрыплы голас.

-- Пятрашка слухае.

-- Алесь, Міколка да цябе тэлефануе. Не пазнаеш?

-- Чаго ты, Міколка, рыпіш як нязмазанае кола? -- ледзь стрымаўся, каб не засмяяцца.

-- Захварэў я, прастудзіўся.

-- Вясна на дварэ, сонца свеціць, а ты прастудзіўся?

-- У хаце прастудзіўся.

-- У хаце? -- ва ўвесь голас зарагатаў я. -- Хіба ты на ноч усе вокны паадчыняў?

-- Перастань смяяцца. Апчхі!

-- Будзь здаровы, Міколка.

-- Перастань смяяцца. З-за цябе прастудзіўся. Ты нас у разваленую хату завёў.

-- Дык ты ў той хаце прастудзіўся? А чаму я здаровы, чаму не прастудзіўся?

-- Я ногі ў балоце намачыў. Таму і прастудзіўся, -- прахрыпеў Міколка. -- Годзе смяяцца. Мне з табою сур'ёзна трэба пагаварыць.

-- Слухаю цябе, Міколка, -- кажу.

-- Алесь, схадзі да Віцькі, зацікаў яго чым-небудзь. Нельга цяпер Віцьку аднаго пакідаць. Міцька зноў да яго прычэпіцца. Разумееш мяне?

Я адразу перастаў смяяцца. Схадзі, зацікаў. А чым яго зацікавіць? Дый хіба я нянька яму? Хутка мама патэлефануе. Папрашуся, каб на двор пусціла.

-- А чаму сам яго не зацікавіш?

-- Ды захварэў я, захварэў. Апчхі… Не магу.

-- І я не магу. Мама на двор не пускае.

-- Алесь, мы ж дамаўляліся, што не пакінем Віцьку. Прыдумай што-небудзь… Алесь!.. Апчхі…

-- Не магу. Хутчэй папраўляйся, -- пажадаў я Міколку і паклаў тэлефонную трубку.

"Хітранькі ты, -- думаю. -- Усё на мяне звальваеш. І "Лінію зараджэння пісьмовасці" мне, і Віцьку мне. Хопіць, і так з ім намучыўся. Апошнія грошы ў мяне ён забраў".

 На канапу хацеў прылегчы, але зноў прагучаў тэлефонны званок. Зноў прыйшлося падняць трубку.

-- Пятрашка слухае!

-- Добры дзень, Алесь, -- пачуў Аленчын голас.

-- Добры дзень! – гукнуў.

-- Цішэй, -- прашаптала ў трубку Аленка. -- Бабуля побач.

-- Якая бабуля? -- не зразумеў я.

-- Самая звычайная бабуля. Мая. Яна ў суседнім горадзе жыве. А са ўчарашняга дня ў нас, -- стала тлумачыць Аленка. -- Мама ёй патэлефанавала, папрасіла, каб прыехала да нас. Расхвалявалася ўчора мама, хоча, каб бабуля колькі дзён пажыла ў нас.

-- Вартуе цябе бабуля? -- здагадаўся я.

-- Алесь, Міколка тэлефанаваў да цябе?

-- Тэлефанаваў… Хоча, каб да Віцькі схадзіў. Раскамандаваўся! -- паскардзіўся я Аленцы.

-- Паслухайся, схадзі. Не пакідай Віцьку аднаго.

Паскардзіўся, называецца. І яна з Міколкам заадно. Вось прычапіліся!

-- Алесік, -- данёсся да мяне лагодны Аленчын голас, -- калі ласка, схадзі. Прыдумай што-небудзь.

-- Не хвалюйся, прыдумаю. Усё чын чынам будзе, -- вырвалася ў мяне.

-- Як?

-- Усё як трэба будзе.

-- Спадзяюся на цябе, Алесік. Да пабачэння.

Аленка паклала трубку, а я цяжка ўздыхнуў.  Чын чынам будзе… Паабяцаў не падумаўшы… Зноў у якую-небудзь непрыемную гісторыю траплю, зноў накалічу бяду… Чын чынам… Як хто мяне за язык пацягнуў…

Лаўрус нобіліс, альбо Высакародны лаўр

Я лёг на канапу. Няма настрою. Зацікаў Віцьку, прыдумай… Лёгка сказаць. І навошта паслухаўся Аленку? Чаму не адмовіўся? Тата не пагладзіць па галоўцы, калі даведаецца, што з Віцькам сябрую. Трэба патэлефанаваць Аленцы, растлумачыць усё, яшчэ не позна. Яна зразумее. А ці зразумее? Магчыма, скажа праз слёзы: "Я табе паверыла, Алесь".

Не, не змагу патэлефанаваць да Аленкі, не падымецца рука. Аленка так прасіла мяне!.. Я ж паабяцаў ёй, а цяпер назад, як той рак? Нізашто. Дый чаму не сустрэцца мне з Віцькам? Хіба гэта кепска? Калі адштурхнём яго ад сябе, ён зноў да Міцькі прыхінецца.

Ляжу, гэтак разважаю, а сонейка ўсё мацней прыпякае. Зусім размарыла, павекі самі сабою зліпаюцца. Напэўна, заснуў бы, калі б зноў не прагучаў тэлефонны званок.

-- Пятрашка слухае, -- падняўшы трубку, пазяхаю спрасонку.

А з тэлефоннай трубкі на гэты раз мамін голас данёсся:

-- Алесь, на вуліцу не хадзіў?

-- Не хадзіў… Галава разбалелася, -- распачаў здалёку. -- Так трашчыць, так трашчыць, проста на кавалкі развальваецца! У кватэры гарачыня. Дыхаць няма чым.

-- Але, горача сёння, -- паспачувала мама. -- Ты хоць форткі адчыні.

-- Пацярплю як-небудзь, -- знарок кажу.

-- Можа… Можа, ты… -- мама так і не выказалася да канца. Канешне, цяжка ёй свой загад адмяніць.

-- Можна мне на дварэ крышачку пабыць? – вырашыў дапамагчы маме.

-- Крышачку?

-- Мо галава перастане балець.

-- Крышачку можна, -- нарэшце пагадзілася мама. -- Ды глядзі, каб пасля не шукалі цябе.

-- Дзякуй, мамачка! Не хвалюйся. Усё будзе добра.

Паклаўшы тэлефонную трубку, я выскачыў на пляцоўку і нос у нос сутыкнуўся з Віцькам. Віцьку не пазнаць: валасы спацелыя, ускудлачаныя,  твар чырвоны, нейкі збянтэжаны.

-- Твае дома? – пацікавіўся ён, не даў мне нават рота раскрыць.

-- Чаго ты так ляцеў? – запытаўся я. -- За табою злосныя сабакі гналіся?

Віцька быццам не пачуў мяне.

-- Алесь, нядаўна скарб знайшлі. Я ў газеце прачытаў. Цэлы гаршчок сярэбраных капеек адзін мужчына знайшоў на Копанцы, у кар'еры. Ведаеш, дзе Копанка?

Копанка -- невялікая горка, дзе не раз мы адпачывалі з Аленкай і Міколкам, -- знаходзіцца непадалёку, у якіх-небудзь двух кіламетрах ад горада. Частку гэтай гары раскапалі экскаватарамі: зрабілі кар'ер. Таму мы і назвалі яе Копанкай. Раней у гэтым кар'еры бралі пясок, а цяпер яго чамусьці закінулі, рознае смецце туды сталі вазіць. Каля Копанкі ёсць маленькае азярцо, дзе мы ўлетку ловім лянівых карасёў. А яшчэ на Копанцы растуць высокія кучаравыя кусты ядлоўцу. Нашымі беларускімі кіпарысамі мы іх называем. Канешне, я добра ведаў, дзе Копанка. Але каб на Копанцы скарб знайшлі! Не, гэтага не чуў. Дый паверыць у такое дзіва не мог.

-- Ты газету не дагары трымаў? -- запытаўся. -- Каб скарб знайсці, у сарочцы трэба нарадзіцца.

Віцька стукнуў сабе кулаком у грудзі.

-- Я не хлушу. Чытаў у газеце, магу прысягнуць. На Копанцы не адзін гаршчок закапаны. Там яшчэ не тое ёсць. У мяне інтуіцыя. Хадзем на горку, Алесік. Я ўжо і рыдлёўкі прынёс, у суседзяў пазычыў.

Рыдлёўкамі горку капаць? Не спадабалася мне Віцькава задума. Рукі мазоліць? Спіну гнуць? Было б з-за чаго.

-- Я не крот, каб гару рыць, -- кажу, не стрымаўшыся.

Віцька часта замаргаў вачыма.

-- А я на цябе спадзяваўся. Бывай. Другога сябра пашукаю. Да Міцькі пайду.

"І праўда, да Міцькі павалачэцца, -- спалохаўся я. -- З Міцькам яны накапаюць… А ў мяне ж заданне".

-- Пачакай! -- схапіў я Віцьку за рукаў. -- Навошта табе гэты скарб спатрэбіўся?

-- У банк здам, а за выручку куплю музычныя інструменты. Эстрадны ансамбль арганізую. Калі пажадаеш, і цябе запішу.

Запісвацца ў музычны ансамбль, ды яшчэ ў Віцькаў, мне зусім не хацелася. Як пераканаць Віцьку, каб не ішоў на горку? Як? А калі да Міколкі патэлефанаваць? Нешта параіць Міколка. А пакуль Віцьку з пад'езда трэба выправіць.

-- Пойдзеш са мною? -- прамовіў Віцька.

-- Праз паўгадзіны, -- кажу таемным голасам, -- са сваёй паштовай скрынкі дастанеш пісьмо. Мой адказ прачытаеш.

-- Навошта пісьмо? -- паціснуў плячыма Віцька. -- І так можна дамовіцца.

-- Мы ж скарб шукаем. Тут патрэбна таямнічасць, -- сказаў шэптам. -- Без таямнічасці не знойдзеш скарб.

Віцька зноў паціснуў плячыма.

-- Таямнічасць дык таямнічасць. Паўгадзіны пацярплю, не болей.

Віцька панёсся ўніз па лесвіцы, а я да Міколкі патэлефанаваў: вельмі спадзяваўся, што навучыць мяне Міколка, як Віцьку адгаварыць. Ды не атрымалася. Накінуўся на мяне Міколка: "Бяжы да Віцькі, пакуль яны з Міцькам не сустрэліся. Хутчэй бяжы".

Бяжы… Было б куды. Гэта не за марожаным бегчы, а рыдлёўкаю гару капаць. Яна, відаць, непадатлівая, здзірванелая. Намуляем рыдлёўкамі рукі… Ну й Віцька! Скарб яму захацелася знайсці. Лічыць, што скарбы проста на дарозе ляжаць. А ўсё гэты ансамбль… Праславіцца захацелася… Што ж, давядзецца несці пісьмо. Як абяцаў Віцьку. Перамог ён. Ён? Не, не паддамся, каб перамог.

Пісьмо, пісьмо… Віцька чакае адказу… Што ж прыдумаць? Як перахітрыць яго? Каб на гару не йшоў, каб мяне з сабою туды не цягнуў. А калі намаляваць адказ? Такі адказ, каб да самага вечара Віцька разбіраўся… А ці будзе разбірацца, ці не выкіне гэткае пісьмо? Будзе. Ён жа памятае пра задачу з арыфметычнымі дзеяннямі. Падумае, што і тут захавана нейкая хітрынка. Тая хітрынка, без якой скарб не адшукаць…

Так, Віцька, да самага вечара будзеш разгадваць маё пісьмо, не пойдзем на Копанку. Будзе мая перамога.

Я ўзяў аркуш паперы і намаляваў сімвал сваёй перамогі.

 

Затым паклаў гэты аркуш у канверт, а на канверце падпісаў: "Пакуль адказ не разгадаеш, датуль скарб не адшукаеш".

Пабег да Віцькі, апусціў пісьмо ў паштовую скрынку і назад няспешна падаўся. Цяпер можна і пагуляць.

Неўзабаве бачу: Віцька да мяне спяшаецца. І дзве рыдлёўкі пад пахаю нясе. Хацеў у пад'езд заскочыць, каб схавацца ад яго, ды не паспеў. Заўважыў ён мяне.

-- Малайчына, Алесь, правільна прыдумаў!

-- Што я правільна прыдумаў? -- імкнуся схітрыць.

-- Ты намаляваў лаўр -- сімвал нашай перамогі. Каго ў Старажытнай Грэцыі ўзнагароджвалі лаўровай галінкай? Тых, хто на алімпійскіх гульнях перамагаў. І нас чакае перамога. Абавязкова знойдзем скарб. Добра, што нашу перамогу сімвалам паказаў. У мяне пасля гэтага яшчэ болей сілы прыбавілася.

Нашу перамогу паказаў… Не, гэткае перамогі мне не хацелася.

-- Як ты адгадаў, што тут намаляваны лаўр? Як даведаўся, што лаўр азначае сімвал перамогі?

Віцька ўсміхнуўся.

-- Мне рознае даводзілася перамалёўваць. Лаўровыя галінкі таксама. Дый у футбольную секцыю некалі з табою хадзілі. Хіба забыўся, як трэнер расказваў нам пра алімпійскія гульні?

-- Лаўрус нобіліс, лаўрус нобіліс, -- зусім разгубіўшыся, прашаптаў я.

-- Што ты сказаў? – не зразумеў Віцька.

-- Лаўрус нобіліс -- лацінская назва лаўра. "Лаўр высакародны" -- так яна перакладаецца на нашу мову, -- прагаварыў я і, каб не паказаць, што разгубіўся, дадаў: -- Вянкамі з лаўра ўзнагароджвалі не толькі спартсменаў, але і артыстаў, і вучоных, і мастакоў, і пісьменнікаў. Найлепшых. Лаўровыя вянкі на галаву ім адзявалі. Вось ажно адкуль пайшла назва лаўрэат. Лаўрэат -- значыць "узнагароджаны лаўрамі".

Віцька моцна стукнуў мяне па плячы.

-- Малайчына, Алесь. Калі-небудзь і табе лаўровы вянок на галаву адзенуць. Абавязкова станеш лаўрэатам. Гэта я табе шчыра кажу. А пакуль рыдлёўку бяры, не саромейся. Так і лаўрэаты сваё жыццё пачыналі.

Я незадаволена паморшчыўся. Не ўдалася мая хітрынка. Разгадаў мой сімвал Віцька. Ён перамог.

Узяўшы ў Віцькі рыдлёўку, я ўскінуў яе на плячо і накіраваўся на Копанку.

Цэнтаном

Вось і Копанка. Добра было б цяпер у цяньку паляжаць альбо карасёў у азярцы палавіць. На беразе сядзяць нейкія хлапчукі, ловяць. Яны з вудамі, а мы з рыдлёўкамі. Скарб, скарб… Той, хто знайшоў гаршчок з сярэбранымі капейкамі, мабыць, рыдлёўку з сабою не браў. Пашчасціла яму. Выпадкова знайшоў. Так заўжды здараецца. Ну й Віцька! Археолаг няшчасны. Пабачым, як заспяваеш, калі рыдлёўкаю паварочаеш… І трапілася ж яму тая газета на вочы! Кніжак не чытае, задачы па матэматыцы не рашае, а пра скарб вычытаў. Дасціпны.

Во, у кар'ер палез. Не цярпіцца скарб адкапаць. Лепей на пагорку паляжаў бы, адпачыў бы крыху. Усё-ткі дзве вярсты нагамі перамералі. Бач, ужо на самую верхатуру палез, ужо пясок шпурляе. Добра, што хоць з кар'ера пачаў свае пошукі. Усё-ткі пясок у кар'еры, не дзярно. Мабыць, трэба дапамагчы яму. Няёмка збоку стаяць.

У кар'еры, куды прыйшлі мы з Віцькам, ляжалі кучы рознага смецця. Чаго тут толькі не было! І кавалкі цаглін і шыферу, і пабітае шкло, і рознае ламачча, і яшчэ немаведама што.

Я палез угару, да Віцькі. Пясок пад нагамі абсыпаецца, а я лезу, праклінаючы Віцькаў скарб. Нарэшце так-сяк ускарабкаўся і пачаў няспешна кідаць пясок, стараючыся пацэліць на кучы смецця. І Віцька кідае на кучы смецця. Быццам дамовіліся мы з ім. Пакідаў я хвілін пяць -- рукі забалелі.

"Гэтай работы, -- думаю, -- нам на некалькі год хопіць. Гара вунь якая вялікая. Пакуль усю ўскапаем, сапраўднымі землякопамі станем".

-- Не знойдзем мы скарб, -- кажу.

-- Знойдзем, -- прамовіў Міцька і шпурнуў пясок на смецце.

“Ну і шпурляй сабе на здароўе, калі маеш ахвоту”, -- падумаў я і прысеў на пясок. Цёпленькі пясочак, мякенькі, прыемна пасядзець на ім.

-- Віцька, -- зноў кажу, -- тыя капейкі выпадкова сюды трапілі. Паслухай, што раскажу табе. Здарылася гэта ў Расіі. У 1940 годзе. Тады была моцная навальніца. І з першымі кроплямі дажджу сярэбраныя капейкі на зямлю пасыпаліся. Уяўляеш, як узрадаваліся людзі. Сярэбраны дождж ідзе! Потым школьнікі каля тысячы сярэбраных капеек сабралі.

-- Хлусіш, -- не паверыў Віцька.

-- У кніжцы прачытаў. Тая вёска Мяшчэры называецца.  Дома кніжка ёсць. Сам пачытаеш, калі не верыш. А капейкі вось як на зямлю ўпалі. Дзесьці дождж прайшоў, вымыў гаршчок з капейкамі, а затым віхор іх закруціў і панёс, панёс… Потым ужо па зямлі рассыпаў. Напэўна, і сюды, на Копанку, віхор выпадкова гаршчок занёс. А мы капаемся, яшчэ адзін шукаем…

Віцька як не чуе мяне, варочае ды варочае рыдлёўкай. Чым жа яго яшчэ здзівіць?

-- Здараецца, -- кажу, -- што і зерне, і апельсіны сыплюцца на зямлю. Нават жабы і павукі.

Віцька на хвіліну адагнуўся.

-- Цярпець не магу жабаў і павукоў. Вось каб апельсіны пасыпаліся! Апельсіны я люблю.

-- Учора тата тры кілаграмы апельсінаў купіў. Пойдзем да нас, пачастую, -- прапанаваў.

Віцька выцер узмакрэлы лоб.

-- Вечарам пачастуеш. Цяпер трэба капаць. Ёсць тут скарб. Адчуваю, што ёсць.

Я лёг на пясочак і раскінуў рукі.

-- Магчыма, зусім пра іншае ў газеце было напісана, можа, падалося табе, што пра скарб напісалі?

-- Не, не падалося, -- вымавіў праз зубы Віцька.

-- Магло падацца, -- ляніва працягваю. -- Такое часта здараецца, асабліва ў пустынях. Такі падман у навуцы называецца міражом. Бывае, ідзе чалавек, ідзе праз пустыню і раптам бачыць перад сабою круглае, блакітнае возера. Спяшаецца, спадзяецца, што неўзабаве спаласнецца, халоднай вадзічкі нап'ецца. А падыдзе бліжэй – усё тая ж пустыня перад вачыма. Няма возера, знікла. Падман зроку, міраж…

Віцька кінуў рыдлёўку і сеў побач.

-- Складна расказваеш, але болей карысці было б, калі б папрацаваў крыху.

-- Калі б папрацаваў? Болей карысці было б? -- абурыўся я. -- Дык ты лічыш, што не працую? Маёй працы ты проста не заўважаеш! Я трэніруюся, складаю цэнтаном. Для мяне гэта найбольшая карысць.

-- Які цэнтаном? -- здзівіўся Віцька.

-- Цэнтаном, -- пачаў тлумачыць Віцьку, -- гэта своеасаблівы літаратурны твор. Часцей ён бывае вершаваным і складаецца з асобных урыўкаў або цэлых вершаў некалькіх розных аўтараў. Гэтыя ўрыўкі запісваюць адзін пад адным. А падбіраюць іх так, каб атрымалася нечаканая, часта смешная камбінацыя. Закончаная, як кожны самастойны твор. Вось і я складваў цэнтаном. Толькі не вершаваны, а празаічны. Хіба гэта не карысна для мяне?

Віцька глядзеў, глядзеў на мяне, а потым як засмяяўся:

-- Выкруціўся ты! А я ўжо пачаў сварыцца. Малайчына! Сваім цэнтаном як абяззброіў мяне.

Я ўсміхнуўся, а Віцька ўстаў і кінуў уніз рыдлёўку.

-- А можа, і праўда, усе мае думкі пра скарбы -- звычайны міраж?

-- Яшчэ які міраж! -- усклікнуў я.

Віцька пасунуўся з абрыву і гукнуў:

-- Паехалі!

Я шпарка падхапіўся і паехаў за ім.

Грамата з фінікійскім алфавітам

Мы з Віцькам з'ехалі з гары.

-- Дамоў яшчэ паспеем. Давай шчаўя пашукаем, -- прапанаваў Віцька.

-- Давай, -- сказаў я. Першае шчаўе, напэўна, ёсць на Копанцы. Вунь як трава там зелянее!

Мы ўзышлі на горку і спыніліся. І тут, на Копанцы, вакол параскідана смецце: папера, пабітыя бутэлькі, розныя бляшанкі. На гэткім сметніку не хочацца рваць шчаўе.

-- Давай падбяром гэтую непатрэбшчыну, -- звярнуўся да Віцькі. -- Можа, хто дзякуй скажа.

-- Зноў накідаюць, -- адказаў Віцька.

-- Не накідаюць. Прыйдзем сюды ў нядзелю і таблічку паставім.

-- Якую таблічку?

-- А вось такую, напрыклад:

"Дарослыя і дзеці,

                                                          Не раскідайце смецце.

                                                          Прыроду беражыце,

                                                          Шануйце і любіце".

-- Сам прыдумаў? -- здзівіўся Віцька.

-- Сам, -- прагаварыў я з гонарам.

Віцька стукну мяне па плячы.

-- Малайчына, Алесь. Будзеш некалі лаўрэатам.

Віцька мяне пахваліў -- і мне Віцьку трэба пахваліць.

-- І ў цябе ёсць здольнасці, -- кажу. -- Малюеш прыгожа. Напішы мой верш на таблічцы.

-- Абавязкова напішу, -- паабяцаў Віцька. Затым нечакана падскочыў, перакуліўся праз галаву, зноў стаў перада мною і голасна заспяваў:

Дарослыя і дзеці,

                                                           Не раскідайце смецце…

Я падхапіў за ім:

Прыроду беражыце,

                                                        Шануйце і любіце.

Скачучы па горцы, мы пачалі збіраць смецце. Спачатку пазбіралі бляшанкі і бутэлькі, пакідалі іх у кар'ер. А потым паперу сабралі ў адну кучу.

-- Давай спалім яе, -- прапанаваў Віцька. -- У мяне ёсць запалкі.

-- Давай, -- пагадзіўся я.

Мы занеслі паперу ў кар'ер, назбіралі розных трэсак, паклалі на паперу і запалілі. Разгарэлася вогнішча.

Сядзім з Віцькам, кідаем трэскі ў агонь.

-- Алесь, глянь, што я знайшоў! -- Віцька працягнуў мне невялікі кавалачак бярозавай кары.

Кавалачак як кавалачак: сухі, з краёў няроўны, вышчарблены.

-- Там нешта напісана, -- падказаў Віцька.

І праўда, напісана. Нейкія літары. Чымсьці вострым іх пісалі. Чатыры радкі незразумелых літар:

   

"Што ж гэта за літары? -- разважаю. -- Хто іх напісаў?"

-- Дык гэта ж фінікійскі алфавіт! -- нарэшце здагадаўся я.

-- Які алфавіт?

-- Найстаражытнейшы! Фінікійскі! Разумееш?

-- У гэтых закавыках я не разбіраюся, -- прызнаўся Віцька.

-- У чацвёртым тысячагоддзі да нашай эры, -- пачаў тлумачыць яму, -- у Паўднёвым Міжрэччы ўтварыліся самастойныя гарады-дзяржавы.

-- У якім Паўднёвым Міжрэччы? -- перапыніў мяне Віцька.

-- У якім, у якім! -- перакрывіў яго. -- Гісторыю трэба вучыць.

-- А ты не перакрыўляй, -- пакрыўдзіўся Віцька. -- Растлумач, раз не ведаю.

-- Ну, дык слухай, -- крыху палагаднеў я. -- Заходнюю частку Азіяцкага мацерыка назвалі Пярэдняй Азіяй. Яна мяжуецца з Міжземным і Чорным марамі. Там, у Пярэдняй Азіі, між рэкамі Еўфрат і Тыгр ва ўрадлівых далінах і была краіна, якую называлі Міжрэччам. У чацвёртым тысячагоддзі да нашай эры ў Міжрэччы ўтварыліся самастойныя гарады-дзяржавы.

-- Не гавары так хутка, -- папрасіў мяне Віцька. -- Ты быццам з кулямёта стракочаш.

"Сам стракачы, калі такі разумны", -- хацеў сказаць я, але стрымаўся.

-- На ўсходнім узбярэжжы Міжземнага мора, -- стараюся гаварыць павольна, -- была і невялікая дзяржава фінікійцаў. Яе галоўным горадам лічыўся Цір. Здольныя людзі жылі ў Фінікіі. Караблі лепей за ўсіх будавалі, на караблях далей за ўсіх заплывалі, а яшчэ найпершымі стварылі алфавіт. Як тады пісалі ў Міжрэччы? Спачатку малявалі, а затым вынайшлі клінапіс. Вострай палачкай на сырой гліне выціскалі рысачкі, якія былі вельмі падобныя на кліночкі. Каля тысячы знакаў распрацавалі ў Міжрэччы. Такія знакі складваліся з некалькіх кліночкаў і азначалі альбо цэлае слова, альбо склад. Глядзі, як ператвараліся ў клінапісныя знакі словы "птушка" і "нага".

Я трэскай намаляваў на пяску:

                                

-- Няўжо яны запаміналі ўсе гэтыя кліночкі? -- не паверыў Віцька.

-- Запаміналі, -- кажу. -- А ты нават сачыненне лянуешся напісаць. І табліцу множання вучыш пад прымусам.

-- Цяжка ім было, -- паспагадаў Віцька.

-- Канешне, цяжка. Таму фінікійцы алфавіт прыдумалі. Ён налічваў дваццаць дзве зычныя літары. Толькі зычныя, а галосных не было. Калі фінікійцы пісалі тэкст, то прапускалі галосныя літары. Паглядзі, якім быў алфавіт фінікійцаў, якія нашы сучасныя літары яму адпавядаюць, -- прагаварыў я і старанна вывеў на пяску:

 

-- Цікава, вельмі цікава! -- прысеў над алфавітам Віцька. -- Іхняе "д" дык зусім на наша падобна. Толькі ног яму не хапае.

-- Як бачыш, уставілі яму ногі, -- задаволена ўсміхнуўся я.

-- І "к" зусім як наша, -- дзівіцца Віцька. -- А ў "р" дужка злева напісана. У нас справа, а ў іх злева. Вось як бывае… "Т" зусім на наша падобнае. Ёсць жа цуды на свеце. Старажытныя літары, а амаль як нашы.

-- Ты не памыліўся, -- важна зазначаю. -- Вучоныя мяркуюць, што фінікійскае пісьмо за аснову свайго ўзялі старажытныя грэкі. Яны як бы пазычылі алфавіт у фінікійцаў. А на аснове грэчаскага пісьма ўзнікла стараславянскае. А ўжо як працяг стараславянскага -- сучаснае, наша. Узнікненне літара-гукавога пісьма можна паказаць так.

Я зноў напісаў на пяску:

Фінікійскае пісьмо -- 12 -- 11 стст. да н. э. -- 2 -- 3 стст. н. э.

Старажытнагрэчаскае пісьмо -- з 10 -- 9 стст. да н. э.

Стараславянскае пісьмо -- з другой паловы 9 ст. (прыкладна 863 г.).

Старажытнарускае пісьмо -- канец 10 ст. (прыкладна 988 г.).

-- Алесь, ты прафесар! -- не стрымаўся Віцька.

-- Быў бы і ты прафесарам, калі б гурток наведваў, -- кажу.

-- Не, у гурток ты мяне не зацягнеш, -- закруціў галавою Віцька.

Я ўзлаваўся.

-- Не спадзявайся, што толькі пра аднаго цябе і думаю. Мяне хвалюе іншае: як гэты кавалачак сюды трапіў?

-- У гісторыі шмат загадак, -- сказаў Віцька.

Разважыўшы, я пагадзіўся з ім.

-- Але, шмат. Усялякае магло здарыцца.

-- Алесік, колькі каштуе гэтая кара?

-- Не кара, а старажытны дакумент. Мы яго граматай назавём. Па-вучонаму.

А куды мы дзенем к… грамату? -- паправіўся Віцька.

-- У Акадэмію навук аддадзім. Для навукі яна вялікую каштоўнасць мае.

-- Бясплатна? -- вырвалася ў Віцькі.

-- Усё на грошы пераводзіш, -- прагаварыў я з дакорам. -- Усё для аднаго сябе стараешся. Ты ж зразумей: нашу грамату самыя славутыя вучоныя будуць вывучаць. А потым яе ў музей перададуць. Тысячы людзей са старажытнасцю пазнаёмяцца. І напішуць, што гэтая грамата табою і мною знойдзена. Хіба гэта не гонар для нас? А ты адразу пра грошы завёў.

-- Прабач, Алесь, -- сказаў Віцька. -- Не падумаў.

Я ўсміхнуўся.

-- Калі заплацяць трошкі, то, вядома, не адмовімся. Музычныя інструменты для эстраднага ансамбля купім.

-- Алесік, давай яшчэ пакапаем.

-- Давай, -- адразу пагадзіўся.

Цяпер, мне здавалася, я мог бы горы перавярнуць. І не такія, як наша Копанка.

Баскакі, альбо Свет не без добрых людзей

-- Куды вы спяшаецеся? Пачакайце! -- спыніў нас гучны вокліч.

Мы з Віцькам як па камандзе азірнуліся.

Каля кар'ера стаялі Міцька і яго сябрук Іван, ці інакш, па-вулічнаму, Бізун, даўгавязы, амаль не на цэлую галаву вышэйшы за Віцьку і Міцьку. Дый вучыўся ён у восьмым класе, і з Міцькам яны не разлучаліся. Сёння нават адзеліся аднолькава: джынсы з латкамі на каленях, майкі з іншаземнымі надпісамі, а ў руках гітары трымаюць.

Міцька наблізіўся да мяне.

-- Як жывеш, гуртковец?

Я прамаўчаў.

-- Жан, -- звярнуўся Міцька да Бізуна, -- ён з намі гаварыць не жадае. Заганарыўся!

-- У яго ад страху язык адняўся, -- зарагатаў Бізун.

-- Чаго прычапіліся? -- не стрымаўся я.

Міцька павярнуўся да мяне бокам і рукою адтуліў вуха.

-- Не чую. Паўтары.

-- Дурні вы, -- кажу.

Міцька махнуў кулаком перад самым маім носам, але я і вокам не змаргнуў, нават не зварухнуўся. Здагадаўся, што Міцька палохае. Бойку, ведаў я, ён не распачне, пабаіцца. Яны ўдвух, і мы ўдвух. Хоць яны і старэйшыя, але і я не слабак. Усё-ткі ў футбольнай секцыі займаюся. І Віцька сілу мае. Вядома, Міцька пастараецца на свой бок Віцьку перацягнуць. І гэта мяне найбольш непакоіла. Забяруць Віцьку з сабою, павядуць куды-небудзь. Што тады Міколку і Аленцы скажу?

Я непрыкметна штурхнуў Віцьку.

-- Трымайся. Удвух не прападзём.

Міцька абышоў мяне наўкол і стаў пільна, быццам гіпнатызёр, узірацца.

-- Не надакучыла? Можа, хопіць? -- запытаўся я.

-- Жан, -- ляніва прамовіў Віцька, -- гэты для нас прапаў. Кан-чат-ко-ва!

-- У яго, -- азваўся Бізун, -- адны сінусы-косінусы ў галаве. Для грамадства ён страчаны.

-- А гэтага, Жан, -- Міцька паказаў на Віцьку, -- мы ў гурток не пусцім. Ён з намі будзе. Пайшлі, Віктар.

Віцька ступіў крок, глянуў на мяне і спыніўся.

-- Не… не магу. Мы… мы скарб шукаем.

Міцька ажно свіснуў.

-- Ну, брат! Затлумілі табе гурткоўцы галаву. Рыдлёўку ў рукі -- і капай гару, як экскаватар! Смяюцца яны з цябе…

Твар у Віцькі пачырванеў.

-- Ніхто з мяне не смяецца. Я сам Алеся на Копанку прывёў. Тут адзін мужчына знайшоў цэлы гаршчок сярэбраных капеек. Пра яго ў газетах напісалі. І мы знайшлі…

Я пацягнуў Віцьку за рукаў.

-- Маўчы.

-- Што вы знайшлі? -- хітра прыжмурыўся Міцька. -- Кажы, не бойся. Мусіць, кукіш вы знайшлі. Кукіш з маслам. Ха-ха-ха…

-- Дакумент з фінікійскім алфавітам знайшлі. Старажытны!

Віцька імгненна выхапіў з маіх рук грамату.

-- Глядзі!

-- Пакажы, пакажы, -- Міцька працягнуў руку і забраў дакумент.

"Усё, -- падумаў я. -- Цяпер грамату з яго рук і зубамі не вырвеш".

Але і здавацца мне не хацелася.

-- Аддай дакумент, -- падступіў я да Міцькі.

-- Аддам, -- сказаў Міцька, -- не хвалюйся. Пагляджу і аддам.

-- Ты ўжо паглядзеў. Аддай!

-- Было б з-за чаго сварыцца. Звычайны кавалак кары трымаю! -- хмыкнуў Міцька.

-- Гэтаму кавалку тысячы гадоў. Яго кошт і на грошы не вымераеш.

-- Не вымераеш? Тады забіраю.

Я тузануў Міцьку за грудзі.

-- Аддай!

-- Жан, лаві! -- крыкнуў Міцька і кінуў грамату.

Краёчкам вока ўбачыў, як грамата, не даляцеўшы да Бізуна, упала ў вогнішча. Ненажэрныя язычкі полымя абхапілі яе. Я рвануўся, раскідаў полымя нагамі, далей ад агню адкінуў грамату і стаў тушыць яе пяском. Мне хацелася верыць у цуд, я імкнуўся яе выратаваць. Але цудаў на свеце не бывае. Фінікійскі алфавіт згарэў, застаўся толькі кавалачак абсмаленай кары.

З крыкам "баскакі!" я кінуўся на Міцьку, але Бізун падставіў мне падножку. Я пляснуўся на пясок. Бізун і Міцька адразу ж наваліліся на мяне, закруцілі рукі назад.

-- Хто мы? Паўтары!

-- Баскакі. Зборшчыкі падаткаў на Русі. Дзікія мангола-татары вы! Дзікія! Баскакі!

Міцька мацней закруціў рукі.

-- Хто мы?

І тут на іх наляцеў Віцька. Я спачатку не зразумеў, што здарылася. Убачыў толькі, што Міцька і Бізун ляжаць на зямлі, а Віцька стаіць над імі, узняўшы рыдлёўку.

-- Навошта Алесю рукі круціце?

Я ўстаў.

-- Віцька, не трэба.

-- Яны дакумент спалілі… Рукі круцяць… Я ж музычныя інструменты хацеў купіць… Разок стукну. Стукну!..

Біцца мне не хацелася. Усё роўна старажытны дакумент знішчаны.

-- Не трэба.

Міцька і Бізун падхапіліся і паімчаліся прэч.

-- Яшчэ сустрэнемся! -- данеслася здалёку.

-- У-у, баскакі! -- працадзіў праз зубы Віцька. -- Я так спадзяваў, што для ансамбля інструменты куплю…

Я абняў Віцьку.

-- Не бядуй. Нешта прыдумаем. Свет не без добрых людзей. Вось і ты мне дапамог. Дзякуй за дапамогу.

-- Няма за што дзякаваць. Я і так перад табою вінаваты.

-- Не, Віцька. Ты перада мною ані ў чым не вінаваты, -- сказаў я.

Віцька апусціў галаву.

-- Вінаваты я, Алесь... – Віцька не даказаў, махнуў рукою. -- Потым скажу… Цяпер не хочацца…

"Нялёгка яму цяпер, -- падумаў я. -- Разышліся яго і Міцькавы дарожкі. А гэткімі сябрукамі былі!.."

Эльдарада

Мы прыселі на пясок. Я старажытны дакумент тулю да грудзей. Не, ужо не дакумент, а абсмалены кавалак бярозавай кары. А Віцька на пяску нейкія знакі малюе. Ці не тыя фінікійскія літары, якія  яму паказаў? Вакол ляжаць галавешкі, сям-там тлеюць, кураць. Не надта прыгожы малюнак.

Віцька ўстаў і пачаў скідаць галавешкі ў адну кучу.

-- Навошта збіраеш? – пацікавіўся я.

-- Няхай будзе цяпельца. Каля агню сядзець весялей, -- адказаў Віцька.

Заскакаў агеньчык, загарэўся, а весялосці ўсё роўна няма.

-- Трэба было правучыць іх, -- азваўся Віцька.

-- Трэба было, -- пагадзіўся я.

-- На каго вы такія злосныя? -- нечакана пачулася зверху, з Копанкі. -- Каго збіраецеся правучыць? Ці не нас?

Мы прыўсталі і ўбачылі Аленку і Міколку.

-- Да нас скачыце, -- махнуў я рукою.

-- Дзякуй за параду. Мы лепей абыдзем, -- гукнула Аленка.

Праз некалькі хвілін Міколка і Аленка стаялі каля нас.

-- Як вы сюды трапілі? -- запытаўся я.

Міколка паказаў на горла, абвязанае белаю хусцінкаю.

-- Крыху палепшала, перастаў чхаць. Адпрасіўся ў мамы. Усяго на гадзіну пусціла.

-- А ты? -- павярнуўся я да Аленкі. -- Цябе ж бабуля вартавала.

Аленка ўсміхнулася.

-- Мая бабуля добрая. Я ёй пра ўсё расказала, нічога не ўтаіла. Яна паслухала і дазволіла мне пагуляць.

-- А мяне тата і мама не разумеюць, -- уздыхнуў я.

-- Ты, напэўна, ім схлусіў? – хочацца ведаць Аленцы.

Я адвёў вочы ўбок.

-- Крышачку.

-- А ты ім праўду скажы, -- параіла Аленка. -- Не адкладвай на доўга. Адразу скажы, як толькі дамоў вернешся. Дамовіліся?

-- Дамовіліся, -- прамовіў я.

Мабыць, Аленка доўга мяне выхоўвала б, калі б Міколка нашу гаворку не спыніў.

-- Дык каго вы збіраліся правучыць? -- пацікавіўся ён.

Я працягнуў яму бярозавы абгарак.

-- Во!

-- Каго? Каго?

-- Міцьку! -- выдыхнуў я.

Міколка паціснуў плячыма.

-- Паслухай, як было, -- прагаварыў я і, ледзь стрымліваючы хваляванне, расказаў Міколку ўсю сённяшнюю гісторыю, з самага пачатку да самага канца.

Думаў, што Міколка абурыцца ці хоць паспачувае мне. Але ён чамусьці і не абурыўся, і не паспачуваў. Толькі ўдакладніў:

-- Не маніш? Бараніў цябе Віцька?

-- Алесю рукі круцілі, -- уступіў у гаворку Віцька. – Не вытрываў!..

-- Алфавіт шкада, -- сказаў я.

-- Было б чаго шкадаваць. Другі знойдзецца, -- прамовіў Міколка.

Другі знойдзецца? Не, не пазнаю я сёння Міколку. Памятаю, неяк у гісторыка-краязнаўчы музей мы з ім хадзілі. Дык ледзь выцягнуў яго адтуль. А чаму цяпер гэтакі абыякавы? Можа, хвароба на яго падзейнічала?

-- Міколка, ты не шкадуеш, што яны фінікійскі алфавіт спалілі?

Міколка падкінуў у вогнішча трэсак, доўга і старанна выціраў рукі. Потым заявіў:

-- Алесь, гэта не сапраўдны дакумент.

Я са здзіўленнем паглядзеў на аднакласніка. А ён узяў мой абгарак у рукі і сказаў:

-- Гэта звычайны кавалак кары. Фінікійцы пісалі на гліняных таблічках.

-- Навука яшчэ ўсё не вывучыла, -- запярэчыў я. -- Думаеш, што фінікійцы бярозу ў вочы не бачылі? Думаеш, не маглі на бярозавай кары напісаць? На спецыяльна апрацаванай, каб не згніла. Раней ніхто не знаходзіў старажытных надпісаў на бярозавай кары. А мы з Віцькам знайшлі. Першыя.

-- Алесь, -- падала голас Аленка, -- фінікійскія літары Міколка на кары напісаў. А кару Міколкаў брат сюды прынёс. Цяпер ён на возеры рыбу ловіць.

-- Дык вы не верылі мне? -- здагадаўся я. -- Баяліся, што пакіну Віцьку, што не буду з ім капаць? Знарок падкінулі, каб падахвоціць мяне?

-- Не верылі, -- прызналася Аленка. -- Ненадзейны ты і хлусіш, здараецца. З-за цябе мы да дзеда Максіма не трапілі. У разваленай хаце начавалі.

Не вераць… А я ж паабяцаў Міколку! Крыўдна, вельмі крыўдна…

-- Гляньце! -- усклікнуў Віцька. -- Вунь з горкі нехта спускаецца.

Сапраўды, з Копанкі спускаўся незнаёмы мужчына, высокі, загарэлы, даволі-такі малады.

Спусціўшыся з горкі, мужчына накіраваўся да нас. Мы адразу сцішыліся.

-- Грэецеся?

-- Адпачываем, -- адказаў я.

-- Навошта вогнішча распалілі?

-- А вы чаму ўсё дапытваецеся? Хто вы такі?

-- Інспектар.

-- Міліцыі? -- само сабою вырвалася ў мяне.

-- Аховы прыроды, -- прамовіў незнаёмы.

"Трапілі ў бяду, -- думаю. -- Зараз пачнецца: чаму вогнішча распалілі, чаму… Дый ці мала якіх "чаму?" знойдзецца ў яго. Яшчэ і ў школу паведаміць. Трэба ратавацца".

-- Шаноўны інспектар, -- выступіла наперад Аленка, -- мы смецце палім. Гэтае смецце нашы хлапчукі на горцы падабралі. І бляшанкі, і шкло…

-- Дык вы і ў кар'еры смецце засыпаеце? -- запытаўся інспектар.

-- Засыпаем. У нас і рыдлёўкі ёсць, -- пасмялеў я. -- А тых, хто смецце раскідае, аштрафуйце. Яны прыроду псуюць.

Усмешка прабегла па вуснах інспектара.

-- Абавязкова аштрафую. Ды не заўсёды дасочыш за такімі. Баяцца яны мяне. Панакідалі ў кар'ер непатрэбшчыны. А мы тут зону адпачынку хочам зрабіць. Возера пашырым, дрэў панасаджваем. Не пазнаеце вы сваю Копанку. Будзе сапраўднае Эльдарада.

-- Што? -- не зразумеў Віцька.

Я хацеў растлумачыць Віцьку, але Міколка мяне апярэдзіў:

-- Эльдарада -- гэта іспанскае слова. "Залачоны" -- азначае ў перакладзе. Так называлі краіну золата і каштоўных камянёў, якая нібыта існавала ў Амерыцы. Многія шукалі Эльдарада. Спадзяваліся, што знойдуць золата, але не знайшлі ні золата, ні Эльдарада. Няма такой краіны, выдуманая яна. А слова "эльдарада" да нас дайшло, захавалася. Яно мае пераносны сэнс: надзвычай прыгожыя мясціны так называюць.

Інспектар уважліва паглядзеў на нас.

-- Хіба тут не Эльдарада? Хіба не прыгожы гэты куток?

-- Вельмі прыгожы! -- усклікнула Аленка. -- Гляньце, як азярцо блішчыць на сонцы!.. А якое неба высокае, а як трава зелянее!.. Вось каб яшчэ смецця тут не было!..

-- Смецце мы бульдозерам засыплем, -- сказаў інспектар. -- Не пазнаеце Копанку праз два-тры гады. Будзе Эльдарада. Абяцаю вам. А вы, вядома, дапаможаце мне. Разам прыроду будзем берагчы.

Я першы кіўнуў галавою.

Інспектар усміхнуўся.

-- Паўгадзіны гутару з вамі, а вашых прозвішчаў не ведаю. У вашу школу пісьмо хачу паслаць.

-- Якое пісьмо? -- насцярожыўся я.

-- Напішу, што сваю Копанку любіце, што прыроду аберагаеце.

Пісьмо… Што Копанку любім… Мы з Віцькам былі на сёмым небе ад радасці і прозвішчы, канешне, адразу назвалі, і адрас школы паведамілі.

А вось Міколка і Аленка заўпарціліся: нас не запісвайце, мы пазней прыйшлі. Маглі б не ўпарціцца, маглі б назваць свае прозвішчы. Дзівакі!

Патушыўшы вогнішча, мы развіталіся з інспектарам і, усцешаныя, пакрочылі дамоў. Недарма стараліся, недарма столькі пяску перавярнулі. А фінікійская грамата няхай пакуль пачакае. Магчыма, калі-небудзь знойдзем яе.

Дамоў, да горада, мы дабраліся непрыкметна. А калі разыходзіліся, Аленка напомніла мне:

-- Алесь, праўду маме раскажы, не забудзься.

-- Раскажу, -- паабяцаў я Аленцы, каб толькі адчапілася.

"Крылаў не маю, а хутка лятаю, сам мяне выпусціш, ды потым не зловіш"

Тыдзень мінуў, як скончыліся вясеннія канікулы, як мы зноў пайшлі ў школу. У першы ж дзень сабраў нас Ілья Мікалаевіч, пачаў пытацца, што на свята Францыска Скарыны прыдумалі. Амаль кожны нешта сваё прапанаваў. Доўга спрачаліся ў гэты дзень, пакуль самае цікавае не выбралі. Наша сцэнка і наша лекцыя з ілюстрацыямі ўсім спадабаліся: і Ільі Мікалаевічу, і ўсяму класу. А яшчэ на агульнашкольнай лінейцы дырэктар школы Канстанцін Максімавіч прачытаў пісьмо, якое прыслаў у школу наш знаёмы інспектар. Не пашкадаваў інспектар эпітэтаў для нас: назваў добрымі, шчырымі, актыўнымі і працавітымі. Пасля ўсяго гэтага, вядома, можна было б адчуваць сябе імяніннікам, калі б… не Аленка. Ну проста замучыла яна мяне. Адно зайду ў клас, а яна адразу да мяне: "Расказаў маме, як да дзеда Максіма хадзілі?"

Расказаў… Нялёгка расказаць, калі да гэтага схлусіў. Так, замучыла мяне Аленка. Спахмурнеў я, нават нейкім дзікаватым зрабіўся. Ад Аленкі і Міколкі стаў уцякаць, пра Віцьку зусім забыўся. Нарэшце абрыдла мне ўсё гэта. "Сёння раскажу", -- вырашыў аднаго разу.

Скончыліся ўрокі. Я схапіў партфель і дамоў пабег, каб хутчэй прызнацца. Прыбягаю ў кватэру, засопся. Тата і мама на кухні сядзяць, размаўляюць аб нечым.

-- Тата… -- пачаў я, ды дыханне перахапіла, ані слова болей не магу вымавіць.

-- Што здарылася, Алесь? -- войкнула мама, да мяне кінулася.

-- Нічога не здарылася, -- нарэшце аддыхаўся я. -- Бег усю дарогу.

А тата прагаварыў:

-- Паціхеньку трэба хадзіць. Гэтак бегаючы, пад машыну трапіш.

-- Не траплю пад машыну, -- супакойваю тату. -- Мы ў школе Правілы вулічнага руху вучым.

-- Вас вучаць, а вы наадварот робіце, -- незадаволена прамовіў тата.

Пакрыўдзіўся я. Так бег, так бег!.. Хацеў шчыра прызнацца, а тата…

Я выскачыў з кухні, лёг на канапу і рукамі закрыўся, каб, як кажуць, нічога не чуць і нікога не бачыць. Ляжу, а ў калідоры па падлозе "шорх-шорх".

“Тата да мяне ідзе”, -- здагадаўся. Ляжу, затаіўшыся.

Падышоў тата.

-- Алесь, адгадай загадку.

Ну й хітры мой татачка! Добра ведае, што загадкі люблю разгадваць. Часта мы з ім адзін аднаму загадкі задаём. За лепшую загадку і адгадку мама прыз прыдумала: бульбяную бабку. Не ведаеце, як пякуць бульбяную бабку? Дык паслухайце, як мая мама гэта робіць. Спачатку яна на тарцы бульбу трэ, адцэджвае яе, а потым кідае туды некалькі яек і некалькі лыжак мукі, смажыць цыбулю з салам і таксама ў бульбу кідае. Перамешвае ўсё разам ды ў глыбокую патэльню кладзе. А затым пячэ ў духоўцы. Смачная бабка, асабліва калі гарачая, ды яшчэ з салодкім малаком.

-- Алесь, -- крануў за плячо тата, -- за адгадку мама бабку абяцала спячы.

-- Загадвай, -- азваўся я.

-- Слухай уважліва. Крылаў не маю, а хутка лятаю, сам мяне выпусціш, ды потым не зловіш, -- сказаў тата і пайшоў.

Задумаўся я. Крылаў не маю, а хутка лятаю… Што ж гэта? Мабыць, маланка. Яна без крылаў хутка лятае. Маланка? Але хіба маланку выпускаюць? Не. Можа, самалёт? Але ж у загадцы гаворыцца, што потым не зловіш… Штосьці іншае, іншае…

Думаў я, думаў і дадумаўся. Узрадаваўся, на кухню прыбег.

-- Тата, слова крылаў не мае, слова хутка лятае, слова мы выпускаем. Адгадаў я. Гэта слова.

-- Але, слова, -- прагаварыў тата. -- Заўсёды думай, сынок, якое слова ты выпускаеш. Каб потым балюча не было.

Я моцна пачырванеў.

-- Тата, я тады схлусіў вам. Мы не ездзілі на футбол. Зараз усю праўду раскажу.

-- Не трэба, сынок, -- абняла мяне мама. -- Мы з татам ведаем, дзе вы былі. Ваш настаўнік Ілья Мікалаевіч нам усё расказаў. І пра пісьмо, якое ў школу прыслалі, паведаміў.

Я вырваўся з маміных абдымкаў.

-- Чаму вы адразу не сказалі?

-- Чакалі, пакуль сам прызнаешся. Мы верылі, што прызнаешся. Болей не хлусі, Алесік, не трэба хлусіць, бо і табе, і нам будзе цяжка.

-- Даруй, мамачка, даруй! -- ледзь чутна прамовіў я.

-- Алесь, -- падаў голас тата, -- нядаўна я з Віцевым бацькам бачыўся.

-- З Віцькавым?

-- -- З Віцевым. Дзякаваў ён табе. Казаў, што ў апошні час змяніўся яго Віця, што цэлымі днямі за кнігамі сядзіць. Мне было прыемна гэта чуць.

-- Тата, ты праўду кажаш? -- не паверыў я сваім вушам.

-- Хіба я калі-небудзь хлусіў табе? -- запытаўся тата.

-- Дык схаджу да Віцькі. Можна?

Не чакаючы татавага адказу, я кінуўся да дзвярэй.

-- Да нас яго запрасі. Бабкай пачастуем! -- наўздагон крыкнуў тата.

Цэнтаном, белы верш і… бабка

Віцьку я сустрэў непадалёку ад дому. Ён ішоў з магазіна і нёс у сетцы бляшанку фарбы.

-- Кватэру рамантуеце? -- пацікавіўся я.

Віцька паставіў сетку з фарбаю на лаўку.

-- Не.

-- Дык навошта фарбу купіў?

Віцька выпраміўся і з гонарам прагаварыў:

-- Таблічку буду фарбаваць.

Я ўспомніў, як мы дамаўляліся з Віцькам, што прыйдзем на Копанку і паставім там таблічку… Дамаўляліся, а не пайшлі. Забыўся я пра Копанку, бо тая хлусня затлуміла галаву..

-- Віцька…

-- Не хвалюйся, Алесь, -- не даў мне дакончыць Віцька. -- Сам усё зраблю. Я ўжо і фанерку для таблічкі выразаў. На блакітны колер яе пафарбую. А твой верш чырвонымі літарамі напішу, каб здалёку прачыталі. Заўтра ж укапаю таблічку на горцы. Сам.

-- Сам? А я што буду рабіць?

Віцька ўзяў мяне за плячо.

-- Дапамажы мне закончыць цэнтаном.

-- Не збыткуй, -- вырашыў, што смяецца з мяне Віцька.

-- Я да цябе як да сябра звяртаюся, а ты не верыш, -- сказаў Віцька. -- Цэлы тыдзень цэнтаном складаю, гару кніжак перавярнуў. Штосьці атрымалася, але ніяк не закончу.

Я моўчкі паціснуў плячыма.

Віцька зірнуў на мяне і дастаў з кішэні лісток.

-- Для цэнтанома я ўзяў урыўкі з вершаў розных паэтаў.

-- Папрацаваў ты! -- вырашыў пахваліць Віцьку.

Віцька ажно зачырванеўся. Спадабалася яму, што пахваліў.

-- Мой цэнтаном пачынаецца з верша Максіма Багдановіча “Дзед”. Хочаш паслухаць?

-- Чытай.

Віцька разгарнуў лісток і стаў чытаць:

                                       Так цёпла цэлы дзень было,

                                       Што дзед -- і той сцягнуўся з печы,

                                       Ля рэчкі сеў, дзе больш пякло,

                                       І грэў пад старай світкай плечы…

                                                            [1, стар. 173]

-- Гэта ўсё?

-- Далей я напішу, як вярнуўся з-за мяжы дзівак, як стаў ганіць усё наша. Казаў, што яно яму не падабаецца, кепскае. Ён нават сваё імя змяніў. Быў Іванам, а стаў Жанам. І сказаў пра гэта дзядулю, калі сустрэўся з ім.

"Добра прыдумана", -- падумалася мне.

Віцька згарнуў лісток.

-- Далей трэба напісаць, як правучыў дзядуля Івана, як прабраў яго за тое, што забыўся сваё імя. Два дні сядзеў, а гэткага ўрыўка не знайшоў. Напішы, Алесь, як дзядуля Івана-Жана правучыў. У цябе выйдзе. На Копанцы ты за хвіліну склаў верш.

"Зноў ён мяне хоча запрэгчы, -- думаю. -- Зноў, як тады над сачыненнем, да апоўначы буду сядзець. Зараз скажа, каб цэлы раман напісаў. Ад яго ўсяго можна чакаць".

-- Другі цэнтаном складзі, -- адмаўляюся.

Віцька яшчэ болей спахмурнеў.

-- Алесь, гэты цэнтаном Міцьку хачу паслаць. Няхай прачытае. Памятаеш, як на Копанцы крыўляўся? Мішэль, Жан!.. Ён мне праходу не дае. Абзываецца па-рознаму, бо заступіўся тады за цябе. Гэтак і я да цябе некалі чапляўся, пакуль ты мяне сваім "шантрапа" не правучыў. І я яго цэнтаномам правучу. Дапамажы. Ці ты мне не сябар?

Сябар… І праўда, неяк непрыкметна пасябравалі мы з Віцькам. А сябра трэба выручыць. Трэба закончыць цэнтаном. Значыць, закончым і Міцьку пашлём. А Міцька? Міцька яго прачытае і разарве. Зноў з Віцькі будзе смяяцца. А калі па-іншаму зрабіць?

-- Віцька, гэты цэнтаном на свята Францыска Скарыны са сцэны прачытай, -- кажу. -- Ты тады Міцьку перад усімі абняславіш. Вось калі дойдзе да яго. Дый не адзін Міцька на замежнае падкі. Няхай і іншыя паслухаюць.

-- Не пусцяць мяне на сцэну. Я ж з тройкі на двойку перабіваюся.

-- Пусцяць, -- пераконваю Віцьку. -- Сам з Ільёй Мікалаевічам пагавару. А двойкі выпраў. Абавязкова выпраў.

Неяк пераканаў майго памагатага, хоць і прыйшлося паспрачацца. Ужо хацеў яго да нас запрасіць, але ён выняў з кішэні чысты лісток і ручку і сказаў:

-- Складай верш.

Што ж, можна паспрабаваць.

Я сеў на лаўку і пачаў думаць. Як жа дзядуля гэтага дзівака Івана правучыў, што сказаў яму? Што? Можа, так:

                                       Быў Іван, а цяпер Жан?

                                       О! Які ж вялікі пан!

Мог так сказаць? Канешне, мог. Выдатна. Яшчэ два радкі прыдумаю, і хопіць.

Але дарэмна я радаваўся. Наступныя два радкі, як ні стараўся, ніяк не мог прыдумаць. Не падыходзілі яны да першых двух радкоў, і ўсё. Хоць крычма крычы, а не падыходзілі.

Вырашыў па-іншаму пачаць:

                                         Узлаваўся тут дзядуля:

                                         -- Абібок ты, а не Жан.

Здаецца, някепска. Як цяпер да гэтых двух радкоў яшчэ два падабраць, каб была рыфма? З якімі словамі рыфмуецца слова "дзядуля"? Дзядуля -- каструля. Не, не падыходзіць. Дзядуля -- кашуля. Таксама абы што. А калі ўзяць слова "цыбуля"? Здаецца, падыдзе.

                                        Узлаваўся тут дзядуля:

                                        -- Абібок ты, а не Жан.

                                       Ты агорк мне, як цыбуля…

Цыбуля, цыбуля… Як жа закончыць гэтую страфу? Магчыма, "ты залез мне ў карман". Але пры чым тут карман? Дый слова "карман" рускае, а не беларускае… Нялёгка складаць вершы…

Узлаваўся я. Вырашыў без рыфмы напісаць.

                                       Вымятайся хутчэй з вёскі,

                                       Па спіне пакуль не даў.

                                       Наш Іван як ірвануўся --

                                       Быццам вецер, паляцеў.

Прачытаў Віцьку, а ён скрывіў губы.

-- А дзе рыфма? Чаму няма рыфмы?

-- Гэта белы верш. У белых вершах радкі не рыфмуюцца. Многія паэты пішуць белымі вершамі.

-- Звычайны напішы, з рыфмаю, -- не пагадзіўся Віцька. -- Паслухай, як хораша гучыць з рыфмаю:

                                       Так цёпла цэлы дзень было,

                                       Што дзед -- і той сцягнуўся з печы,

                                       Ля рэчкі сеў, дзе больш пякло,

                                       І грэў пад старай світкай плечы…

                                                                       [1, стар. 173]

-- Хадзем да мяне, -- паклікаў я. -- У нас бабка ёсць.

-- Бабка? -- спалохаўся Віцька. -- Не пайду. Я не забыўся, як твой тата мяне прабіраў, калі чужы веласіпед узялі пакатацца. А яшчэ твая бабка пачне… Не, не пайду.

Не чуў Віцька, што ёсць бульбяная бабка. Расказаў я яму, як мама яе пячэ, паведаміў і пра тое, што тата яго да нас запрашаў.

Не паверыў мне Віцька.

-- Не пайду. Баюся.

-- Як сабе хочаш, -- кажу. -- Але і верш у мяне не выйдзе. Трэба, каб бабкі паеў. У мяне заўсёды так бывае: паем бабкі -- рыфмы самі ў галаву лезуць. Хадзем, Віцька, хадзем, бо інакш цэнтаном не дапішу.

Ледзь упрасіў Віцьку. Нарэшце пагадзіўся ён, і неўзабаве тата, мама, я і Віцька сядзелі за сталом. У Віцькаву талерку мама паклала самыя вялікія кавалкі бабкі.

Мама і тата частуюць Віцьку, размаўляюць з ім, а я ем ды думаю, як рыфмаваныя радкі скласці. І склаў. Калі ўжо па лесвіцы з Віцькам спускаліся, калі дамоў праводзіў яго. Радкі нечакана ў галаве зарыфмаваліся, быццам самі сабою.

-- Віцька, -- усхвалявана крыкнуў я, -- запісвай!

І Віцька запісаў:

                                      А дзядуля ў бок кульбакай:

                                      -- Вымятайся, абібок.

                                      Жан-Іван ажно заплакаў

                                      І з таго сяла уцёк.

-- Ты, Алесь, часцей бульбяную бабку еш, -- запісаўшы, параіў мне Віцька.

Свята Францыска Скарыны

На другі дзень я прывёў Віцьку да Ільі Мікалаевіча. Ілья Мікалаевіч уважліва выслухаў нас і пахваліў:

-- Добры цэнтаном вы прыдумалі. Абавязкова трэба прачытаць яго са школьнай сцэны. Жаны-Іваны ў нас страчаюцца.

-- Ілья Мікалаевіч, -- нясмела азваўся я, -- можа, выкінем мае радкі. Няёмка мне стаяць побач з класікамі.

Хоць і сказаў так, ды не хочацца, каб мой верш Ілья Мікалаевіч выкідаў. Я ж гэтак доўга думаў!..

-- Няхай застаюцца, -- прамовіў Ілья Мікалаевіч. -- Ты ў нас таксама паэт. Школьны паэт. А каб не было брыдка стаяць побач з класікамі, вучыся ад іх. Над словам, над рыфмай, над рытмам працуй. Каб рыфма была гнуткая, каб рытм званчэй гучаў. Напішы верш для нашага свята.

Я пачырванеў да самых кончыкаў вушэй і ціха вымавіў:

-- Паспрабую.

Мы з Віцькам ужо хацелі ісці з класа, але Ілья Мікалаевіч перапыніў нас:

-- Хлопцы, учора наша школа купіла музычныя інструменты для ансамбля.

-- Для эстраднага ансамбля? -- усклікнуў Віцька.

-- Для эстраднага ансамбля. Да свята Францыска Скарыны музычную праграму будзем рыхтаваць. Чуў я, што ты музыку любіш.

-- Ілья Міклаевіч, -- не вытрымаў Віцька, -- прыміце мяне ў эстрадны ансамбль. Калі ласка.

-- Эстрадным ансамблем кіруе настаўнік спеваў Ягор Іванавіч. Я пагавару з ім, але…

-- Я буду вучыцца, буду добра вучыцца, -- падхапіў Віцька. -- Буду! Пагаварыце з Ягорам Іванавічам…

-- Не падвядзеш мяне?

-- Не падвяду, -- паабяцаў Віцька.

Два месяцы навучальнай чвэрці праляцелі імгненна. Амаль штодзень мы з Міколкам і Аленкай рэпеціравалі сцэнку з жыцця Францыска Скарыны, а яшчэ я пісаў вершы. Шмат напісаў за гэтыя вечары. І пра школу, і пра лес, і пра вясну, а адзін з вершаў нават нашай Копанцы прысвяціў. А таблічку на Копанцы мы з Віцькам паставілі. Але гэта няцяжка было зрабіць, а вось вершы дык зусім знясілілі мяне. Не было ў маіх вершах ні гнуткай рыфмы, ні гучнага рытму. "Алесь, прозу паспрабуй пісаць, -- параіў мне Ілья Мікалаевіч. -- Пачні з прасцейшага. Са смяшынак, напрыклад".

Я ўзяўся за смяшынкі. І ў першы ж вечар адразу дзве смяшынкі напісаў. Паказаў Ільі Мікалаевічу. Пахваліў ён мяне: "Тут ёсць гумар. Яшчэ прыдумай. Прачытаеш на свята Францыска Скарыны".

У канцы чэрвеня мы сабраліся ў актавай зале. Урачыста было ў той вечар. Над сцэнай -- вялікі партрэт Францыска Скарыны, на сценах плакаты развешаны.

"Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарасці", -- чую, як хтосьці чытае з плаката словы Валянціна Таўлая.

А ззаду шэпчуцца:

-- Паслухай, як Кузьма Чорны напісаў: "Дзе прайшло маленства, там пачынаецца Радзіма".

А мне дык асабліва спадабаліся словы Якуба Коласа:

Мой родны кут, як ты мне мілы!..

                                             Забыць цябе не маю сілы.

                                             Не раз, утомлены дарогай,

                                             Жыццём вясны мае убогай,

                                             К табе я ў думках залятаю

                                             І там душою спачываю.

                                                                       [2, стар. 3]

"Якім шчаслівым я быў бы, калі б умеў так вершы складаць!" – падумаў тады.

Свята Францыска Скарыны пачалося незвычайна. На сцэну выйшлі старшакласнікі, апранутыя ў даўнейшыя ўборы сялян і сялянак. Не ведаю, дзе яны знайшлі гэтыя ўборы. Ходзяць старшакласнікі па сцэне ў доўгіх спадніцах, у доўгіх сарочках, вышываных і невышываных, а вядучая свята -- дзевяцікласніца Надзя -- тлумачыць нам, як нашы дзяды і бабулі раней апраналіся. "Дэманстрацыяй даўніх мод" гэта я назваў бы.

А затым выступіў дзед Максім. І яго мы запрасілі на вечар. Ён старшакласнікам лапці сплёў. Пра лычнікі, пра дубовікі, пра іўнякі дзед Максім расказаў, паказаў, як плятуцца яны. Тут, на сцэне, паказаў. Уяўляеце? А як ціха стала ў зале, калі дзед Максім пачаў расказваць пра гісторыю вёскі Дзеравянчыцы!

Потым Міколка прачытаў лекцыю з ілюстрацыямі аб зараджэнні пісьмовасці. Добра прачытаў Міколка. Як той прафесар. Нават мне яго лекцыя спадабалася. Быццам упершыню яе пачуў.

Выйшла на сцэну Надзя, пра жыццё Францыска Скарыны расказала, а затым пачала чытаць вытрымкі з сачыненняў. Перад святам праводзіўся конкурс сачыненняў "Францыск Скарына -- сын Беларусі". Сачыненні, напэўна, былі цікавыя, але я іх не чуў, бо мы да сцэнкі рыхтаваліся. Я ўсё ніяк не мог лапці абуць. А Надзя аб'яўляе:

-- Сцэнка з жыцця Францыска Скарыны…

-- Абувай хутчэй, -- злуецца, падганяе Міколка.

А ў мяне не атрымліваецца.

-- Абувай!..

Не вытрывала Аленка, сама мне лапці абула. Калі б не яна, відаць, босаму на сцэну давялося б ісці.

Потым выгаварыў мне Міколка:

-- Не рукі ў цябе, а сапраўдныя граблі.

З-за яго папрокаў я Віцькаў цэнтаном не пачуў.

А тут Аленка падбягае.

-- Алесь, на сцэну выходзь.

-- Чаго?

-- Прачытаеш смяшынкі са школьнага жыцця. Ці ты забыўся?

А на мяне нейкі страх напаў. Ногі як прыраслі да сцэны.

-- Алесь, ідзі, -- просіць Аленка.

-- Ідзі! -- выпіхае Міколка.

Сяк-так выпхнулі яны мяне. Стаю пасярод сцэны, зусім разгубіўся. Ані слова са сваіх смяшынак не памятаю. Калі сцэнку паказвалі, ніякага страху не было. А цяпер… Чаму цяпер у горле перасохла?

-- Чытай, -- прашаптаў Міколка.

-- З ліста чытай, з ліста, -- падказала Аленка. -- У цябе ў руках ліст.

І праўда, ліст паперы ў руках. Сам не ведаю, як ён да мяне трапіў. Мабыць, Аленка яго дала.

Я набраўся смеласці і гучна сказаў:

-- Смяшынкі са школьнага жыцця. Смяшынка першая.

"Настаўнік пытаецца ў вучня:

-- Чаму, Пятрусь, дамашняе заданне не выканаў?

-- У хакей за зборную вуліцы гуляў.

-- А вечарам таксама ў хакей гуляў?

-- Іван Пятровіч, вы ж самі казалі, што электраэнергію трэба эканоміць".

Засмяяліся ў зале. Значыць, спадабалася смяшынка.

-- Смяшынка другая, -- кажу смялей.

"-- Што табе, Дзяніска, найбольш спадабалася ў школе? -- пытаецца маці ў першакласніка.

-- Званок на перапынак".

У зале і смех, і воплескі. Мой страх як рукою зняло. І я без запінкі прачытаў:

"-- Ты чаму паеў цукеркі сястрычкі? -- пытаецца тата.

-- У школе нам казалі, што малодшым трэба дапамагаць".

Доўга мяне не адпускалі са сцэны. А потым Міколка і Віцька віншавалі, усе пальцы на руцэ адціснулі.

-- Чаму ты так спалохаўся? -- запытаўся Міколка.

Толькі цяпер я зразумеў, чаму так моцна спалохаўся: баяўся, што не спадабаюцца мае смяшынкі. Вельмі баяўся.

Пакуль Віцька і Міколка мяне віншавалі, пачалася віктарына. Прыбегла Аленка, нас у залу паклікала. Аленка і Міколка кніжкі выйгралі, а мне крыху не пашанцавала, не на ўсе пытанні адказаў.

Што яшчэ найбольш запомнілася? Сцэнка, якую паказвалі трэцякласнікі. Малыя, а, скажу вам, здзівілі мяне. Я нават спачатку падумаў, што гэта не сцэнка, а самае сапраўднае, што не раз назіраем у жыцці.

Уяўляеце? Адна малая выходзіць на сцэну з кардоннай скрынкай. А ў гэтай скрынцы -- што б, вы думалі? Марожанае! Сама дзяўчынка ў белым халаціку, на галаве белы бант. Спынілася, паставіла скрынку з марожаным. А да яе на сцэну -- малыя з двух бакоў! Не меней як трыццаць іх выскачыла. Таўкуцца, піхаюцца. Я здагадаўся, што ў чаргу становяцца. Хацеў і сам туды бегчы. Каму не хочацца марожаным паласавацца? Ды стрымаўся. Чакаю, што далей будзе. Нарэшце малыя сяк-так сталі ў чаргу. Дзяўчынка з белым бантам марожанае прадае. Яны ёй грошы даюць. А я шыю выцягнуў. Так хочацца ўбачыць, ці шмат марожанага ў скрынцы засталося.

Нарэшце не вытрымаў, Аленку ў бок локцем таўхануў.

-- Аленка, табе не хочацца марожанага?

-- Чаму не! -- чую ў адказ.

-- Дык я пайду, куплю ў дзяўчынкі з белым бантам, -- кажу.

-- Цяпер пойдзеш?

-- Вядома, цяпер, -- прагаварыў я і ўстаў.

Аленка схапіла мяне за рукаў.

-- Сядзі!

-- Ты не хвалюйся, -- зноў звярнуўся да Аленкі. -- У мяне ёсць грошы. На дзве порцыі хопіць.

-- Сядзі!

-- Купіць? -- запытаўся ў апошні раз.

-- Не.

-- Не дык не.

"Калі ты такая цярплівая, дык і я пацярплю", -- сам сабе думаю.

А на сцэне стала рабіцца штосьці неверагоднае.

Адно хлапчанё з рабацінкамі на носе падняло са сцэны паштовы канверт.

-- Згубіў нейкі небарака. У паштовую скрынку яго трэба кінуць! – гучна абвясціў ён і схаваў канверт у кішэню.

"Канверт на сцэне ляжаў. Хтосьці згубіў і не азываецца, маўчыць. Магчыма, у калідор на хвілінку выйшаў", -- разважыў я.

Раптам аднекуль зверху кляновы лісток упаў. Проста пад ногі таму хлопцу з рабацінкамі. Хлопец узяў кляновы лісток і зноў гучна абвясціў:

-- Яшчэ адна знаходка!..

Стаіць, усміхаецца.

Да яго падбегла дзяўчынка з белым бантам.

-- Ты мой ліст узяў. Гэта мой ліст!

Рабаваты хлопец вышэй падняў кляновы лісток і спакойна заявіў:

-- Ну і што?

-- Аддай!..

-- Не аддам. З якой радасці кляновы лісток табе аддам? Я яго ў кніжку пакладу. Ён мне замест закладкі будзе.

-- Аддай ліст, -- не адступаецца дзяўчынка. -- Аддай, кажу!..

-- На клёне колькі хочаш нарві, -- ухмыльнуўся рабаваты хлопец. -- Усе твае будуць. Залезь на дрэва і нарві. Альбо пад дрэвам апалых лістоў назбірай.

-- Гэта ліст да дзядулі, -- адно што не плача дзяўчынка.

-- Мне ўсё роўна. Хоць да бабулі. Не аддам, у кнігу пакладу.

-- Чаго яны так спрачаюцца? -- не вытрымаў я. – Было б з-за чаго!

-- Не здагадаўся? – усміхнулася Аленка.

-- Не, -- шчыра прызнаўся я.

-- Чаму сённяшні вечар прысвечаны? Успомні.

-- Ну, Францыску Скарыне… Мове нашай беларускай, -- сказаў я.

-- Дык няўжо не можаш здагадацца, пра каго і пра што гэтая сцэнка?

Я здагадаўся, зразумеў. Пра марожанае ўжо зусім не думаў. Мне вельмі хацелася даведацца, чым закончыцца сцэнка, ці зразумеюць яе гледачы.

-- Аддай ліст! – запатрабавала дзяўчынка з белым бантам.

-- Не аддам! І не прасі! – заўпарціўся хлопец з рабацінкамі.

Трэцякласнікі, якія стаялі ў чарзе за марожаным, загаманілі, сталі дапамагаць дзяўчынцы:

-- Аддай ліст!..

-- Ліст не твой!..

-- Ліст да дзядулі!..

-- Няўжо ты не разумееш?..

-- Няўжо да цябе не даходзіць?..

-- Да дзядулі!..

-- Аддай!..

Хлопец зусім разгубіўся.

-- Не разумею… Ліст мой, мой!..

І тут на сцэну выйшла вядучая нашага вечара дзевяцікласніца Надзя.

-- Ваня і Іра, -- паказала яна на хлопчыка з рабацінкамі і на дзяўчынку з белым бантам, -- не зразумелі адно аднаго. Ваня выпадкова знайшоў пісьмо. Пісьмо, ці, як яшчэ кажуць, ліст. Пісьмо і ліст -- словы-сінонімы, па значэнні блізкія. Не зразумеў Ваня, што ад яго патрабуюць, бо гэтае пісьмо ён вырашыў сам адаслаць. Так, Ваня?

-- Ну, так…

-- Аддай пісьмо, -- пачулася ў чарзе. – Знайшлася гаспадыня…

Ваня выняў з кішэні канверт.

-- Няхай бярэ. Патрэбна яно мне! А то ліст…

-- Часцей у кнігу заглядвай, іншаземец! – крыкнуў хтосьці з залы.

Хлопец усміхнуўся.

-- Ведаю я пра сінонімы. У нас такая сцэнка! Пра сінонімы вам напамінаем.

Чаму мне спадабалася гэтая сцэнка? Вядома, яна крыху наіўная, але ж яе трэцякласнікі самі прыдумалі. Дый ўспомнілася, што да нядаўняга часу і я, нібы той хлопец з рабацінкамі, і сінонімы, і амонімы, і антонімы не надта ведаў. Мабыць, не мне аднаму ўспомнілася.

Трэцякласнікі тым часам паднялі плакат, на якім вялікімі чырвонымі літарамі было напісана слова "Радзіма".

-- Хто падбярэ сінонімы да слова "Радзіма"? -- запыталася Надзя.

-- Айчына! -- выкрыкнулі з залы.

І я не стрымаўся:

-- Бацькаўшчына!..

А трэцякласнікі ўжо новы плакат узнімаюць, на якім зіхаціць слова "дарагая".

-- Падбярыце сінонімы да гэтага слова, -- звярнулася Надзя да залы.

-- Любая, -- гукнула Аленка.

-- Бясцэнная! – усклікнуў я.

Хтосьці яшчэ дадаў:

-- Неацэнная.

-- Малайцы, -- пахваліла нас Надзя.

"Чым жа яшчэ парадуюць нас трэцякласнікі?" -- думаю.

Над галовамі ўзняўся плакат са словам "шанаваць".

-- Назавіце сінонімы да слова "шанаваць", -- прапанавала вядучая.

Добра прыдумалі трэцякласнікі. Здавалася б, няма нічога незвычайнага, але цікава. Вунь як шэпчуцца, гамоняць, нават спрачаюцца ў зале.

-- Дык хто падбярэ сінонімы да слова "шанаваць"? -- паўтарыла Надзя.

Дзесьці ззаду гукнулі:

-- Берагчы!

-- Любіць! – ускочыла Аленка.

-- Абараняць! -- крыкнуў Міколка.

І я, канешне, не стрымаўся:

-- Адстойваць.

І яшчэ прагучалі два галасы, перабіваючы адзін аднаго. Кожнаму карціць раней выказацца.

-- Заступацца!..

-- Засланяць!..

Вось якія сінонімы мы падабралі. Нагадаю, каб кожны з вас памятаў, не забываўся.

Да слова "Радзіма" -- "Айчына", "Бацькаўшчына". Да слова "дарагая" -- "любая", "бясцэнная", "неацэнная". Да слова "шанаваць" -- "берагчы", "любіць", "абараняць", "адстойваць","заступацца", "засланяць".

І нарэшце на сцэну выйшаў эстрадны музычны ансамбль. Прыгожа спявалі нашы хлапчукі беларускія народныя песні, але мне здавалася, што прыгажэй за ўсіх спявае Віцька. Усё-ткі ён дасягнуў свайго, прынялі яго ў ансамбль. А яшчэ, хачу пахваліцца, Міколку, Аленку і мяне ўзнагародзілі граматамі. "За любоў да роднай мовы", -- так было напісана на нашых граматах. І Віцька атрымаў грамату "За актыўны ўдзел у падрыхтоўцы свята Францыска Скарыны".

Не пра ўсё я вам расказаў. Яшчэ было падарожжа ў горад Полацк. Вядома, не на цягніку і не на аўтобусе. Хлопчыкі з нашага класа з дапамогай камп'ютара паказвалі фотаздымкі Полацка, а Надзя тлумачыла, дзе ўзнік, калі ўзнік, як узнік, чым цяпер славіцца. Думаю, што пасля гэтага многім захацелася з'ездзіць у Полацк. Мне дык асабліва.

А яшчэ перад намі  выступіў Ілья Мікалаевіч.

-- Сваё свята, -- сказаў ён, -- мы прысвяцілі тым, хто ўздымаў ніву, хто сеяў зерне, хто сваё жыццё, як Францыск Скарына, аддаў Пісьмовасці, Народу, Бацькаўшчыне.

Моцна сказана? Моцна. Гучна? І праўда, гучна, ад душы сказана. А якімі гучнымі былі апладысменты! Апладзіравалі ўсе: дзед Максім, Аленка, Міколка. Віцька… І я не шкадаваў далоняў…

А затым да мяне падышоў Віцька і працягнуў грошы.

-- Я вінаваты перад табою, -- прагаварыў. -- Вазьмі свае грошы. Зманіў табе, калі казаў, што фарбы хачу купіць. Былі ў мяне фарбы… На гітару не хапала. Прабач.

Грошы я, вядома, узяў і паабяцаў Віцьку, што нікому-нікому не скажу пра яго хлусню. А Віцька зрабіў па-свойму: паклікаў Міколку і Аленку і ва ўсім прызнаўся.

-- Каб ведалі, з кім сябруеце, -- прамовіў.

Вось так закончыліся гэтая гісторыя і гэты дзень. А свята Францыска Скарыны, аб чым мы марылі, стала школьнай традыцыяй, і штогод у час свята гучаць народныя песні, якія выконвае разам са сваім ансамблем Віктар Паляшак -- той самы Віцька, які раней жадаў аднаго: каб у школьным жыцці былі толькі канікулы.

Змест

Частка першая

Гордзіеў вузел

Як я стаў героем дня

А ў нядзелю…

Па дарозе на вакзал

Рыбак ці рыбалоў?..

Разышліся тры дарогі ў полі…

А хочаш бярозавай кашы?

Жабрак з торбаю, альбо Не ўсё яшчэ згублена

Хуткім сувораўскім маршам

І пісьмо не заўсёды дапамагае…

АТК, альбо Мат у тры хады

Ці ўдалося мне рассячы гордзіеў вузел

Шантра па!..

Частка другая

Свята Францыска Скарыны

Ура Ільі Міклаевічу!..

З Францыскам Скарынам у Прагу, альбо Лекцыя з ілюстрацыямі

Узяўся за гуж -- не кажы, што не дуж

Інфінітыў

Пірава перамога

Задача з арыфметычнымі дзеяннямі, альбо Без граматыкі не вывучыш і матэматыкі

Неалагізм ці архаізм?

Не навучышся, пакуль не намучышся

Ноччу ўсе кошкі шэрыя

Какейдудлду, альбо Трымай язык за зубамі

Лычнікі, іўнякі, берасцянікі, дубовікі…

Чын чынам

Лаўрус нобіліс, альбо Высакародны лаўр

Цэнтаном

Грамата з фінікійскім алфавітам

Баскакі, альбо Свет не без добрых людзей

Эльдарада

"Крылаў не маю, а хутка лятаю, сам мяне выпусціш, ды потым не зловіш"

Цэнтаном, белы верш і… бабка

Свята Францыска Скарыны

Выкарыстаная літаратура

1. Багдановіч, М. Маладзік : лірыка. Складальнік А. Лойка / Максім Багдановіч. – Мінск : выд-ва «Беларусь», 1968. – 292 с.

2. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Якуб Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.

3. Якімовіч, Аляксей. Гордзіеў вузел, альбо нявыдуманыя гісторыі з жыцця Алеся Пятрашкі : аповесць : Для сярэд. шк. узросту / Аляксей Якімовіч. – Мінск, “Юнацтва”, 1987. – 159 с.