Творчы ўрок у 3 класе. ПРЫСТАЎКА, ПРАВАПІС ПРЫСТАВАК АБ-, АД-, ПАД-, НАД-, З-, С-

 

Творчы ўрок у 3 класе. ПРЫСТАЎКА, ПРАВАПІС ПРЫСТАВАК АБ-, АД-, ПАД-, НАД-, З-, С-

 

Мэты: фарміраваць паняцце, што такое прыстаўка, паказаць ролю прыстаўкі ва ўтварэнні слоў з новым значэннем; выпрацоўваць уменні і навыкі выдзяляць прыстаўку ў словах і ўтвараць з яе дапамогай новыя словы, правільна пісаць прыстаўкі ад-, над-, пад-, перад-, прад-, аб-, з-, с-; садзейнічаць развіццю маўлення; пашыраць слоўнікавы запас вучняў; абуджаць у іх цікавасць да беларускай мовы; выхоўваць упэўненасць.

 

Ход урока

1. Арганізацыйны момант.

Раз завяла чароціна з дубам гутарку.

-- Чаму бура цябе не можа здолець? Бура лютуе над табой. А ты стаіш каменнай сцяной. На тваёй галаве бусел звіў велізарнае гняздо. А я вось стаю тут ды гнуся. Дык скажы мне, дубе, адкуль твая сіла? Чаму я такая слабая?

І кажа ёй дуб:

-- Ты баішся жыцця.

-- Так, я перад кожным гнуся.

-- Усім ты хочаш дагадзіць. А хто не спадзяецца на сябе, той і бывае слабы. Змалку я навучыўся дапамагаць сабе. Нікому я не гнуўся (паводле Якуба Коласа)            [3, с. 153 -- 154, “Раніца ў нядзельку”. “Дуб і чароціна”].

Настаўнік. Думаецца, вы возьмеце прыклад з дуба і без страху, з добрым настроем будзеце вывучаць тэму ўрока, каб дапамагчы сабе.

2. Праверка дамашняга задання.

3. Арфаграфічная размінка.

Прачытайце і растлумачце напісанне прапушчанай літары. Адгадайце загадку.

Чорная гусыня

                                                      Па сня..ку пахадзіла:

                                                      Ні сякерай адсекчы,

                                                      Ні рыдлёўкай адгрэбці. (Пісьмо.)                                     [1, с. 323, “Беларускія прыказкі”].

                                                                     З народнага.

• Параўнайце словы: адсекчы – секчы, адгрэбці -- грэбці. Чым яны адрозніваюцца?

4. Чыстапісанне.

                      Пр  пе  по

                     Палез  пералез  пралез  падлез

                    Піліп прысеў каля плоту

• Знайдзіце роднасныя словы. Абазначце ў іх корань.

• Чым адрозніваюцца гэтыя словы?

• Дзе стаіць частка слова, якая адрознівае іх?

5. Паведамленне тэмы і мэт урока.

Н а с т а ў н і к. Ёсць цікавая беларуская народная гульня "Кацяняткі-дзіцяняткі". Яна пачынаецца так:

                                   - Кацяняткі-дзіцяняткі, дзе вы былі?

                                   - У садзе!

                                   - А што там рабілі?

                                   - Кветкі рвалі!

Кацяняткі ў садзе кветкі рвалі. А чым жа на ўроку будзем займацца мы? Танцаваць?

- Не, не!

- Пісаць?

- Так, так!

- Разважаць?

- Так, так!

- Напэўна, яшчэ ў футбол гуляць?

- Не, не!

- Прыстаўку вывучаць?

- Так, так!

- Тэму "Прыстаўка, правапіс прыставак ад-, над-, пад-, перад-, прад-, аб-, з-, с-" мы вывучым разам з казачнымі героямі Шпачком і Сарокай.

6. Вывучэнне і замацаванне новага матэрыялу.

Чытанне казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў.

Аднаго разу Шпачок падслухаў, як дзяўчынка Насця вучыла правіла "Прыстаўка". Ён яго запомніў, а потым на вільготным пяску вось што намаляваў:                                 

                           знаходзіцца перад коранем

                                              

частка слова              Прыстаўка             утварае словы з новым значэннем

                                              

                                  несці -- занесці

­­­Прыляцела Сарока, пацікавілася:

- Што ж ты тут намаляваў, сусед?

- Перакрыжаванне дарог, -  паведаміў Шпачок.

Сарока застыла ў здзіўленні.

- Не разумееш? - усміхнуўся Шпачок. Задаволены, што  суседку збянтэжыў. Як жа! Яна яго ні раз і ні два на гэткі ж самы кручок брала.

Але хітрая Сарока здагадалася,  што азначае гэтае перакрыжаванне.

Стварэнне займальнай сітуацыі.

- А вы, дзеці, здагадаліся, што азначае гэтае незвычайнае перакрыжаванне? Чаму ў цэнтры яго знаходзіцца прыстаўка? Чым яна з'яўляецца?  Дзе знаходзіцца? Што ўтварае? Ці можна ўбачыць гэта на прыкладзе?

- Карыстаючыся Шпачковым перакрыжаваннем, раскажыце пра прыстаўку як частку слова.

Утварэнне слоў.

- Ад слоў "несці", "пілаваць", "святочны", "бачыць" пры дапамозе прыставак ад-, над-, пад-, перад-, прад-  утварыце новыя словы. Як прыстаўкі змянілі значэнні слоў?

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! У прыстаўках ад-, над-, пад-, перад-, прад- заўсёды незалежна ад вымаўлення пішацца д і перад звонкімі, і перад глухімі каранёвымі зычнымі.

Самастойная праца.

Абазначце ў словах прыстаўкі. Якое значэнне мае кожнае з гэтых слоў?

Праполка, абляцець, падбегчы, збіць, прыгорак, нялёгкі, пераход, бяскрайні, увосень.

• Падбярыце аднакаранёвыя словы да слова "ўвосень".

• Раскрыйце сэнс выразу "куранят увосень лічаць".

• Складзіце і запішыце сказ са словам "увосень".

• Пры напісанні слова "ўвосень" у якім месцы вас падпільноўвае Памылка Памылкаўна? Чаму?

Гукавая гульня "Назавіце слова".

Прачытайце верш і назавіце патрэбнае слова.

                                                    Цёмна за акном,

                                                    Вецер пралятае.

                                                    Маці ля дачушкі

                                                    Песеньку … (спявае).

                                                            Аляксей Якімовіч.

• Назавіце прыстаўкі ў словах “пралятае”, “спявае”.

Утварэнне слова.

Ад слова "касіць" пры дапамозе прыстаўкі аб- утварыце новае слова. Як прыстаўка змяніла значэнне слова?

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! У прыстаўцы аб- заўсёды (і перад звонкімі, і перад глухімі каранёвымі зычнымі) пішацца б.

Праца са словам.

Прачытайце тэкст.

Свеціць сонца. Цёплым выдаўся гэты майскі дзянёк.

На лаўцы сядзіць Алесь і глядзіць на высокую яблыню. Там сядзіць чорны з бліскучым, металічным адлівам шпак і свішча, заліваецца. Нават рабенькі пеўнік пачуў яго песню. Ён узмахнуў крыламі і падскочыў.

“Наш певень да шпака захацеў паляцець, пасябраваць з ім”, -- падумаў Алесь і ўсміхнуўся.

• Пра якіх птушак гаворыца ў тэксце?

• Якая з іх з'яўляецца хатняй? (Певень.)

• Як пеўня можна назваць па-іншаму, ласкава? (Пеўнік.)

• Растлумачце правапіс "ў" у слове "пеўнік".

• Словы "певень" і "пеўнік" пастаўце ў множным ліку.

• Назавіце словы з прыстаўкамі ў тэксце верша.

• Устаўце патрэбныя словы.

Жураўлі курлыкаюць, гусі... (гагочуць), а пеўні... (кукарэкаюць, спяваюць).

• Назавіце прыстаўку ў слове "спяваюць".

• Прачытайце і запомніце прыказкі і прымаўкі.

У пеўня адна справа: кукарэкаць.

Пеў салаўём -- запяеш і пеўнем.

• Назавіце прыстаўку ў слове "запяеш".

• Ці зразумелы вам гэтыя прыказкі і прымаўкі?

• Адгадайце загадку па прыметах:

1) носіць на галаве карону, быццам цар;

2) на нагах мае шпоры;

3) без гадзінніка ведае час, можа разбудзіць раніцай.

• Назавіце прыстаўку ў слове "загадка".

Утварэнне слоў.

Ад слоў "бегаць", "пісаць" пры дапамозе прыставак з-, с- утварыце новыя словы. Як прыстаўкі змянілі значэнні слоў?

Праца з вучэбным дапаможнікам.

Прачытайце ў вучэбным дапаможніку правіла аб ужыванні прыставак з-, с- і ўстаўце прыстаўкі ў наступных словах: ..жаць, ..казаць, ..плесці, ..біць, ..лесці.

Фізкультхвілінка.

Настаўнік. Пакажыце, як выйшлі на падворак певень і гусак, як, сустрэўшыся, вітаюцца, як потым ходзяць разам, аглядаюць свой падворак, як затым развітваюцца, разыходзяцца ў розныя бакі.

Самастойная праца.

Спішыце. Абазначце прыстаўкі. Вусна перакладзіце словы на рускую мову.

З'ехаць, пад'есці, ад'езд, з'езд, з'есці, пад'ехаць.

• Для чаго ўжываецца апостраф? Паміж якімі літарамі ён пішацца?

Праца са сказамі ў спалучэнні са слоўнікавай працай.

 Запішыце сказы.

Пятрусь хутка падплыў да астраўка. Адплываюць кучаравыя хмаркі, хаваюцца за густым ляском.

• Назавіце словы з процілеглым значэннем. Дзякуючы чаму яны набылі яго?

• Якая з прыставак уносіць у слова значэнне набліжэння, а якая - значэнне аддалення? Абазначце прыстаўкі і растлумачце іх напісанне.

• Растлумачце напісанне слова "звіняць".

• Раскрыйце сэнс параўнання "звініць, як званок". Складзіце і запішыце сказ з гэтым параўнаннем

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! Звінець -- слоўнікавае слова. Запомніце, як яно пішацца.

Выкананне практыкавання.              

Утварыце словы з дапамогай прыставак. Запішыце ў адзін слупок словы са значэннем набліжэння, у другі -- са значэннем аддалення. Падкрэсліце апошнюю зычную ў прыстаўках. Як яна вымаўляецца ў кожным слове? Чаму?

                                   плыць                         ляцець

                       пад                             ад

                                   бегчы                         паўзці 

Праца з загадкай.

Прачытайце сказ і скажыце, пра якую расліну ў ім гаворыцца. Спішыце. Замест кропак дапішыце патрэбныя прыстаўкі. Абазначце іх. Якое значэнне яны ўносяць у словы?

Калі ..цвіце (за), то пчолы да яе спяшаюцца, ляцяць, кружацца над ёю, гудзяць, калі ..цвіце (ад) – смачнай грэцкай кашай частуе людзей. (Грэчка.)

• У слове "загадка" напісанне зычнай літары не адпавядае вымаўленню. Каб праверыць, якую літару патрэбна пісаць, звярніцеся да слова ласкава (утварыце яго памяншальна-ласкальную форму). (Загадачка.) Якое правіла вы прымянілі?

Конкурс.

Хто хутчэй прыдумае і запіша як мага больш слоў, утвораных пры дапамозе прыставак ад-, пад-, над-, аб-, з-, с- ад слоў "казаць", "пілаваць", "рэзаць"?

Вясёлая хвілінка.

Н а с т а ў н і к. Вымаўляем правільна. Я прачытаю верш, а мяўканне коціка – мяў, мяў, мяў – потым перадасце і вы.

                                   “Мяў, мяў, мяў”, --

                                  Коцік мяўкае ў траве.

                                  Пагуляць выйшаў без мамы,

                                  І цяпер яе заве.

                                                    Аляксей Якімовіч.

• Пакажам, як мяўкае коцік, прамовім разам: “Мяў, мяў, мяў”.

• Назавіце слова, якое мае прыстаўку. Растлумачце напісанне гэтых прыставак.

• Падбярыце блізкае па значэнні слова да слова “зваць”. (Клікаць.) Ці зменіцца сэнс слова, калі мы напішам “адклікнуцца”?

• Як пішацца прыстаўка ад-?

Самастойная праца.

Спішыце, устаўляючы замест кропак слова "ляцелі" з прыстаўкай, якая адпавядае сэнсу.

1. Нядаўна ... з выраю шпакі і парадавалі нас  вясёлымі спевамі. 2. З дуплянкі ... сінічкі і селі на яблыню. 3. Неўзабаве сінічкі ... на сліву каля хаты. З-пад самых маіх ног з высокай густой травы ... дразды.

• Растлумачце, якое значэнне надаюць устаўленым словам прыстаўкі.

• Якой часткай слова выражаецца розніца ў значэнні аднакаранёвых слоў?

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце  вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                   Загнаўшы ў хлеў на месца статка,

                                   Насеўся Ўладзя на ала(т, д)кі,

                                   Шпурнуўшы лапці і анучы

                                   Сяро(д, т) двара ў п(я, е)сок сыпучы;

                                   Іх маці зараз падабрала,

                                   Нічога сыну не сказала,

                                   Пайшла ў крыніцы спаласнула,

                                               Сушы(цц, ц)а ўскінула на шула     [2, с. 12 -- 13, “Новая зямля”].       

• Абазначце ў словах прыстаўкі.

• Растлумачце лексічныя значэнні слоў статак (тут жывёла, якую прыгналі з пашы), аладкі (бліны, блінцы), лапці, крыніцы, шула.

• Падбярыце сінонім да слова “шула”. (Слуп.)

Тэсты.

Падкрэсліце патрэбнае.

Прыстаўка служыць:

1) для сувязі слоў у сказе;

2) змяняе форму слова;

3) утварае слова з новым значэннем.

• Назавіце словы, у якім прыстаўкі вызначаны правільна:

1) выбег; 2) падскочыў; 3) уляцеў.

• Назавіце слова, якое не мае прыстаўкі:

1) прыгарад;  2) трывалы; 3) адбегчыся.

7. Падвядзенне вынікаў урока.

• Што такое прыстаўка? Для чаго яна служыць?

• Якія прыстаўкі пішуцца нязменна, незалежна ад вымаўлення?

• Ад чаго залежыць напісанне з, с у прыстаўках?

8. Заданне на дом.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

 

1. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад. Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.  – Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.

2.  Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Якуб Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.

3.  Колас, Я. Раніца ў нядзельку : вершы, апавяданні, казкі / Якуб Колас. —Мінск : Беларусь, 1969. — 224 с.

 

Упершыню надрукаваны ў дадатку да часопіса “Пачатковае навучанне: сям’я, дзіцячы сад, школа” ў № 18 (2016 год) не ў гэтым, а ў іншым, змененым варыянце.