Вывучаем беларускі правапіс: правапіс канчаткаў прыметнікаў мужчынскага і ніякага роду ў адзіночным ліку

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ    

 

Тэма: правапіс канчаткаў прыметнікаў мужчынскага і ніякага роду ў адзіночным ліку.

Псіхалагічны настрой.                             

                                                     Ворыва, выкладчык,

                                                     Казка, выніковы –

                                                     Гэта словы нашай мовы.

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?

Хвілінка кемлівасці.

• Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме назоўнага склону адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Мужны чалавек, геройскі ўчынак, важная падзея, геройскія ўчынкі, сухое лета, вялікае акно,  вялікія вокны, асенняе надвор’е.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме назоўнага склону адзіночнага ліку: мужны чалавек, геройскі ўчынак, сухое лета, вялікае акно, асенняе надвор’е.

Вывад.

У назоўным склоне адзіночнага ліку прыметнікі маюць канчаткі: -ы, -і – у мужчынскім родзе;  -ое, -ае -, -яе – у ніякім родзе [4, стар. 253, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ае

                                                       Жыта залацістае,

                                                       Слова неўміручае,

                                                       Ззянне … (брыльянцістае).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                                     Пішам без памылак

                                                     Вялікі сад і прыгожы дом,

                                                     Роднае поле і малое дрэва,

                                                     Гучнае рэха і вусаты … (сом).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

Працуем са спалучэннямі слоў.             

• Са словам “дарагі” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Растлумачце правапіс канчатка прыметніка “дарагі”.

Для даведкі: дарагі падарунак – дарагі госць.

Хвілінка кемлівасці.

Сухога лета, сухім летам, мужнага чалавека, хатняга задання, хатнія заданні.

• Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме роднага склону адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме роднага склону адзіночнага ліку: сухога лета, мужнага чалавека, хатняга задання.

Вывад з хвілінкі кемлівасці.                                                                                         

Прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку маюць канчаткі -ога, -ага, -яга ў родным склоне [4, стар. 253, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ога, -ага

                                                       Паху гаркаватага,

                                                       Бору маладога,           

                                                       Лета … (багатага).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                                

 

                                                      Пішам без памылак

                                                      Ветлівага слова і прыгожага дома,

                                                      Дарагога госця і летняга ззяння,

                                                      Гучнага рэха і знатнага … (агранома).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.                                               

• Растлумачце правапіс канчаткаў прыметнікаў, выкарыстаных у вершаваных тэкстах.

Праца са сказам.       

Складзіце скорагаворку са слоў.

Каля, дома, спыніліся, крайняга. (Спыніліся каля крайняга дома.)  

• Растлумачце правапіс выдзеленых літар.

• Прыметнік крайняга пастаўце ў форме назоўнага склону і выдзеліце яго канчатак.

Працуем са спалучэннямі слоў.

• Са словам “залаты” (“залатое”) прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Што вам вядома пра напісанне прыметніка “залаты ” (“залатое”)?

• Прыметнікі залаты, залатое пастаўце ў форме роднага склону адзіночнага ліку.

Для даведкі: залаты пярсцёнак – залатое дзіця. 

Хвілінка кемлівасці.

Ледзянога ветра, ледзяному ветру, шчодраму лесу, хатняму заданню, хатнія заданні.

• Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме давальнага склону адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме давальнага склону адзіночнага ліку: ледзяному ветру, шчодраму лесу, хатняму заданню.

Вывад з хвілінкі кемлівасці.

Прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку маюць канчаткі -ому, -аму, -яму ў давальным склоне [4, стар. 253, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -аму

                                                       Ветру лагоднаму,

                                                       Саду школьнаму,

                                                       Лесу … (шчодраму).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                                      Пішам без памылак

                                                      Густому кусту і цаглянаму дому,

                                                      Цёпламу сонцу і асенняму дажджу,

                                                      Высокаму небу і гулкаму … (грому).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

Праца са сказам.              

Складзіце скорагаворку са слоў.

І маленькі, добраму, радуецца, надвор’ю, шпачок. (Добраму надвор’ю і маленькі шпачок радуецца.)

• Растлумачце напісанне выдзеленых літар.                                                                                                

Скорагаворка.            

Не радуемся дажджліваму асенняму надвор’ю (Аляксей Якімовіч).

• Якая арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?

• Прыметнікі дажджліваму, асенняму пастаўце ў форме роднага склону.

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар ому, аму, яму, потым напішыце беларускае слова “ліпень” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.

Хвілінка кемлівасці.

Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў творным і месным склонах адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Мужным чалавекам, добрая навіна, геройскім учынкам, аб мужным чалавеку, геройскія ўчынкі, аб геройскім учынку.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме творнага склону адзіночнага ліку: мужным чалавекам, геройскім учынкам.

Словазлучэнні з прыметнікамі мужчынскага і ніякага роду ў форме меснага склону адзіночнага ліку: аб мужным чалавеку, аб геройскім учынку.

Вывад.

Прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку маюць канчаткі -ым, -ім у творным і месным склоне [4, стар. 253, “Беларуская мова”].

                    [5, стар. 143, “Беларуская мова”]

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ым, -ім

                                                       Колам круглым,

                                                       Домам суседнім,

                                                       Тварам … (смуглым).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                                      Пішам без памылак

                                                      Сталёвым плугам і драўляным домам,

                                                      Родным полем і зялёным дрэвам,

                                                      Гучным рэхам і вялікім … (вадаёмам).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

Праца з вершамі.

Складзіце разбураныя нядобрым чараўніком вершы Аляксея Якімовіча.

                                                                Прыйшоў на кухню сонны.

                                                                Скрывіўшыся, Алесік

                                                                Ты выпіў сок лімонны?

                                                                -- Сынок, -- сказала мама, --

Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.

• Знайдзіце ў вершаваным тэксце словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.

• Пастаўце прыметнікі разам з назоўнікамі, да якіх яны адносяцца, у форме меснага склону.

                                                       Хутка прабягае,

                                                       Нам не спагадае.

                                                       Нагуляцца не дае ён,

                                                       Дзень кароценькі зімою,

Адказ: 1 – 4, 2 – 1, 3 – 3, 4 – 2.                  

• Знайдзіце ў вершаваным тэксце прыметнік. Растлумачце яго напісанне і пастаўце ў форме давальнага склону.

Скорагаворка.

Ем драўлянай лыжкай, п’ю з глінянага кубка (Аляксей Якімовіч).  

• Ці паўтараецца арфаграма ў словах скорагаворкі?

Сустрэча з фразеалагізмамі.

Назавіце фразеалагізмы ў вершах Аляксея Якімовіча, якія абазначаюць  “першы памочнік, супольнік кагосьці” і “ясныя цёплыя дні ранняй восені”.

                                                                      З’ем аржанога хлеба

                                                                      І вып’ю малака

                                                                      І буду я у таты

                                                                      … .

• Вызначце прыметнікі ў вершаваным тэксце. Які з іх ужываецца ў мужчынскім родзе?  Праскланяйце яго.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: яаварп акур.

                                                           Мае дзве сяброўкі --

                                                           Яніна і Света --

                                                           Восенню любяць

                                                           … .

• Праскланяйце прыметнік бабіна.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: анібаб ател [2, стар. 21, 243, “Фразеалагічны слоўнік”].

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                              Зялёны лу(х, г), як скінуць вокам,

                                              Абрусам пышным і шырокім

                                              Абапал Нёмна ра(с, сс)цілаўся –

                                              За хатай зараз пачынаўся

                                              Ды йшоў квяцістай раўніною

                                              З мурожнай слаўнаю травою… [3, стар. 5, “Паэмы Я. Коласа”].

• Падбярыце літаратурны адпаведнік да аўтарскага слова “раўніною”. (Раўнінаю.)

• Якімі словамі можна замяніць слова “абапал”? (З двух бакоў.)

• Раскрыйце сэнс слова “мурог”. (Сухадольная трава высокай кармавой якасці, а таксама сена з гэтай травы.)  [1, стар. 216, “Тлумачальны слоўнік”].

• Вызначце прыметнікі ў вершаваным тэксце і растлумачце правапіс іх канчаткаў.

Адказы на пытанні.

•  Якія канчаткі маюць прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку ў назоўным і родным склонах?

• Якія канчаткі маюць прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку ў давальным склоне?

• Якія канчаткі маюць прыметнікі мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку ў творным і месным склонах?

Тэст.

• Дапасуйце прыметнікі да назоўнікаў. Якія з іх запісаны памылкова?

1. У (вялікі) сяле.

2. (Вялікі) сяла.

3. (Вялікі) сялу.

4. (Вялікі) сялом.

5. (Чэрвеньскі) дня.

6. (Чэрвеньскі) днём.

7. (Прыгожы) рэччу.

8. (Чэрвеньскі) дню.

9. Мяккі (траве).

Адказ: 7, 9, назоўнікі ў гэтых словазлучэннях жаночага роду, што не адпавядае тэме.

                                                                                                            

Выкарыстаная літаратура

 

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.

3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.                 

4. Красней, В. П., Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. --  318 с. : іл.    

5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --  240 с.

 

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, жнівень 2021 года, № 8.