ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: напісанне
складаных прыметнікаў праз злучок.
Псіхалагічны настрой.
Гаспадарка, зоркі,
Дровы, шматбаковы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успамінаем.
Словы, якія маюць у сваім складзе некалькі каранёў (два
ці болей), называюцца складанымі.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: буда-кашалёўскі
ці будакашалёўскі?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Праз злучок пішуцца складаныя прыметнікі, утвораныя ад складаных
назоўнікаў, што пішуцца праз злучок [2, стар. 180, “Беларуская мова”].
Напрыклад: івана-франкоўскі.
Прыметнік івана-франкоўскі
ўтвораны ад складанага назоўніка Івана-Франкоўск”(горад ва Украіне).
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам:
буда-кашалёўскі.
Скорагаворка.
Мне спадабаліся алма-ацінскія фрукты (Аляксей Якімовіч).
• Ад якога
назоўніка ўтвораны складаны прыметнік?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: Паўднёва-Кітайскае
мора ці Паўднёвакітайскае мора?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Складаныя прыметнікі з першай часткай паўночна-, паўднёва-,
усходне-, заходне-,
якія ўваходзяць у склад геаграфічных назваў ці абазначаюць напрамкі свету,
пішуцца праз злучок [2, стар. 180, “Беларуская мова”].
Напрыклад: паўднёва-усходні.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: Паўднёва-Кітайскае
мора.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Вельмі, Усходне-Еўрапейская,
вялікая, раўніна. (Усходне-Еўрапейская
раўніна вельмі вялікая.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленага слова.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары п,
у,
з,
потым напішыце беларускае слова “прыметнік” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: народна-дэмакратычны
ці народнадэмакратычны?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! Складаныя прыметнікі, утвораныя ад двух і больш прыметнікаў, што
абазначаюць раўнапраўныя паняцці (паміж імі можна паставіць злучнік і),
пішуцца праз злучок [4, стар. 165, “Беларуская мова”].
Напрыклад: беларуска-літоўскі.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: народна-дэмакратычны.
Назавіце слова.
Пішам праз злучок
Аддзел фінансава-эканамічны,
Спектакль
літаратурна-музычны,
Факультэт … (хіміка-біялагічны).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне праз злучок прыметнікаў “фінансава-эканамічны”,
“літаратурна-музычны”, “хіміка-біялагічны”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: ружова-жоўты
ці ружоважоўты?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запомніце! Складаныя прыметнікі, якія абазначаюць якасць з дадатковым адценнем ці
спалучэннем якасцей, пішуцца праз злучок [2, стар. 179 -- 180,
“Беларуская мова”].
Напрыклад: горка-салёны.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: ружова-жоўты.
[4,
стар. 165, “Беларуская мова”]
Працуем са спалучэннямі слоў.
• З
прыметнікам “кісла-салодкі” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным
значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне прыметніка “кісла-салодкі”?
Для даведкі: кісла-салодкая ягада – кісла-салодкая ўсмешка.
Праца з вершам.
Складзіце
разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Пранізліва-рэзкі
Верабей – і знік.
Прыляцеў да сойкі
У нашай сойкі крык.
Адказ: 1 – 3, 2 – 2, 3 – 1, 4 – 4.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне. (Пранізліва-рэзкі – якасць з дадатковым
адценнем).
• Які
складаны прыметнік можна ўтварыць з
першай часткай пранізліва? (Пранізліва-непрыемны.) Як вы яго
напішаце?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “з усёй шчырасцю, сардэчна”.
Сядзіць салавейка
Аліўкава-буры.
… спявае
Для дзяўчынкі Шуры.
• Які
складаны назоўнік можна ўтварыць з
другой часткай буры? (Светла-буры.) Як вы яго напішаце?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: да ышуд [1, стар. 11, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа і
запішыце, раскрываючы дужкі.
А дзень гарыць, а дзень палае.
Ўсплывае хмарка і другая
Над
(сіне-дымным, сінедымным) небасхілам
І ў
задуменні (смутнамілым, смутна-мілым)
З
нябёс блакітных пазіраюць,
Як
бы дарогу выбіраюць [3, стар. 198, “Паэмы Я. Коласа”].
Адказ на пытанне.
• Якія складаныя прыметнікі пішуцца праз злучок?
Тэст.
Адзначце прыметнікі, напісаныя правільна, праз злучок.
1) Сан-францыскі;
2) паўночна-заходні;
3) паўднёва заходні;
4) светла-ружовы;
5) фіялетава зялёны;
6) англійска-нямецкі;
7) гісторыка архіўны.
Адказ: 1, 2, 4, 6.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т
адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, кастрычнік 2021 года, № 10.
