Мовазнаўчы матэрыял для самаадукацыі. Тэма “Тэкст”
Як распазнаць тэкст?
Асноўнымі прыкметамі
тэксту з'яўляюцца:
1. Сэнсавая цэласнасць (мае тэму,
асноўную думку; можа мець загаловак; тэма тэксту можа быць адлюстравана ў
загалоўку).
2. Звязнасць, ці структурнае
адзінства (мае пачатак, асноўную частку і канец; характэрна стылістычнае
адзінства: у ім адзін часавы план і стыль маўлення).
Карысна
ведаць.
• Ці з’яўляецца гэта паведамленне тэкстам?
Карысна
ведаць.
У 1596 годзе беларус Лаўрэнцій
Зізаній выдаў "Граматыку" для
народа з дадаткам "Лексіс" (слоўнік), у якім на старажытнай
беларускай мове растлумачыў значэнне многіх царкоўнаславянскіх слоў. У “Лексісе”
можна знайсці шмат слоў жывой сучаснай мовы беларусаў.
Пагартаем
"Лексіс" Лаўрэнція Зізанія.
Сяло -- поле, лука, сенажаць (таму і аселіца --
сенажаць каля сяла. -- А. Я.).
• Якія асацыяцыі ўзнікаюць у вас, калі вымаўляеце слова
"сяло"?
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма напішыце прыгожае беларускае слова “тэкст” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
У
гасцях у тлумачальнага слоўніка.
Выкарыстаўшы ўзор, прачытайце і
запішыце слоўнікавы артыкул да слова "акцэнталогія". (Раздзел мовазнаўства, які вывучае націск, яго прыроду, функцыянаванне,
асаблівасці і гістарычныя змены.)
Узор. Дзеяч,
-а, м. Асоба, што праявіла сябе ў якой-небудзь галіне дзейнасці. Вядомы дзеяч.
[1, стар. 25, 103, “Тлумачальны слоўнік”]
• Што вы ведаеце пра націск? Паразважайце. Які стыль выбераце
для разважання?
Акцэнталагічная
хвілінка.
Пастаўце націскі ў словах і
прачытайце іх.
Акцэнталогія, адзінаццаць, артыкул,
грамадзянін, некаторы, таварышы.
Адказ. Акцэнталогія,
адзінаццаць, артыкул, грамадзянін, некаторы, таварышы.
Тэст.
Адзначце характарыстыкі, якія адпавядаюць гэтаму тэксту:
1) тып маўлення -- апавяданне;
2) стыль маўлення -- навуковы;
3) тэма тэксту адлюстравана ў першых трох сказах;
4) асноўная думка тэксту выражана ў апошнім сказе.
Штодзень мяняецца
прырода. Хаця б ускраек лясны. Узіраешся здалёку – папрыгажэў за лічаныя дні.
Дзе-нідзе спешна,
як бы баючыся, каб не спазніцца, вырываецца зеляніна, i дарогі-сцяжыны сям-там быццам шэрыя рысачкі, кімсьці не
да месца накрэсленыя. І гэтыя бярозы, i гэтыя алешыны, i густая шчотка травы - усё хінецца да цяпла, нібы
чалавечая істота да ласкі. Вось i ячмень: здаецца,
нядаўна сеялі, а ўжо вострымі
сцябламі, як цвікамі, прабівае скарыначку зямлі, каб зарунець, набраўшыся моцы
(Аляксей Якімовіч).
[2, стар. 15
-- 16, “Мой сябар Дон Кіхот”]
Мытны
кантроль.
• Што вы ведаеце пра тэкст? Якія ёсць разнавіднасці тэкстаў?
У чым іх асаблівасці?
• Назавіце вядомыя вам стылі маўлення. У якіх сітуацыях
дарэчы выкарыстоўваць кожны са стыляў? Якія жанры тэкстаў характэрны для
пералічаных вамі стыляў маўлення?
Выкарыстаная літаратура
1. Баханькоў,
А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я.
Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.
2. Якімовіч, Аляксей. Мой сябар Дон Кіхот : Аповесці
: Для сярэд. шк. узросту, для падлеткаў і старэйшых / Аляксей Якімовіч. – Мінск : Мастацкая літаратура, 2018. – 333 с.
– (Б-ка прыгод і фантастыкі).
