Мова і артыкул “Гісторыя паўтараецца?”

З напіснага даўней

Мова і артыкул “Гісторыя паўтараецца?”

Сёлета ў Слоніме няма ніводнага першага беларускага класа. Як вынік, нашы дзеткі пазбаўлены магчымасці атрымліваць адукацыю на беларускай мове. Разам з тым мушу нагадаць, што нават у часы фашысцкай акупацыі былая школа № 2 была цалкам беларускамоўная. Усе прадметы там выкладаліся толькі па-беларуску. Больш таго, яшчэ не ў такія далёкія для нас камуністычныя часы школа № 1 таксама была беларускамоўнай. Не толькі з горада, але і з вёсак у першую школу хадзілі дзеці, каб вучыцца на роднай мове. Імклівы палёт роднай мовы пачаўся ў пачатку гэтага дзесяцігоддзя. Амаль ва ўсіх школах Слоніма, як грыбкі пасля цёплага дажджу, пачалі з’яўляцца беларускамоўныя класы. Бацькі з радасцю пасылалі туды сваіх дзяцей. Многія з іх казалі так: “Нам не далі вучыцца на роднай мове – дык няхай нашы дзеці вучацца”. “Чаму сёння ўсё так рэзка змянілася?” – думаю я і міжволі ўспамінаю гісторыю нашага краю.

30 кастрычніка 1794 года царыца Кацярына Другая выдае Указ “Аб раздзяленні Вялікага Княства літоўскага на тры часткі і аб спосабе кіравання імі, у якім гаворыцца наступнае: “Каб для ўсіх у Літве на ўсялякай мове друкуемых кніг, дробных сачыненняў і грамадскіх паведамленняў усталявана была цэнзура, без ухілення якой і без дазволу Галоўнага начальства нічога друкаваць і ў народ выдаваць не належыць”.

Аб тым, як выконваліся падобныя Указы, сведчыць дакладная запіска сенатара генерал-лейтэнанта Ахлёстышава ад 5 траўня 1853 года. Вось вытрымка з яе: “Пры гэтым не магу абысці маўчаннем, што выкараненне існуючай у Віцебскай губерні мясцовай гаворкі або дыялекту складае асаблівую цяжкасць”. Беларуская мова расійскім царызмам выкаранялася, выкарчоўвалася паслядоўна, з асаблівым стараннем.

Гэтую тактыку ў Заходняй Беларусі ўзялі на ўзбраенне белапольскія акупанты. Так, на скаргу беларусаў аб тым, што ўсюды закрываюцца беларускія школы, міністр асветы Скульскі адказаў: “Запэўніваю вас, што праз 10 год у Польшчы нават са свечкай не знойдзецца ніводнага беларуса”.

З гэтай нагоды хачу прывесці верш беларускага паэта  Янкі Маланкі (сапраўднае прозвішча Іван Маразовіч) “Беларускай школы хочуць”. Ён быў надрукаваны ў 1926 годзе, але, думаецца мне, актуальны і цяпер.

                                                                                           Аляксей Якімовіч

Беларускай школы хочуць

                                                   Янка, Тодар, дзядзька Клім.

                                                   Доўга думалі аб тым,

                                                   Як бядзе той пасабіць –

                                                   Школу родную адкрыць:

                                                   Каб урэшце ясна сонца

                                                   Засвяціла нам у ваконца,

                                                   І асветы промень ясны

                                                   Беларус пазнаў няшчасны.

                                                   Вось парады ў думках гэтых

                                                   Пачалі шукаць ў газэтах:

                                                   І чытаюць, што наўкола

                                                   Паўстае родная школа,

                                                   Толькі трэ’ сабраўшы сход,

                                                   Напісаць, што сам народ

                                                   Аб асвеце ўсё клапоча –

                                                   Беларускай школы хоча.

                                                   Вось, па солтыса загаду,

                                                   Сабраліся ўсе на раду

                                                   І зрабілі прыгавор:

                                                   Каб у вёсцы Чорны Бор

                                                   Школу родную адкрыць:

                                                   Галавы каб не дурыць

                                                   Сваім дзеткам так на волі:

                                                   Хочам школы – і даволі.

                                                   Дзядзька Клім і Тодар з Янкам

                                                   У дарогу выйшлі ранкам,

                                                   Каб прад панам інспекторам

                                                   Быць назаўтра з прыгаворам.

                                                   І прыйшлі яны да мэты

                                                   Ды знайшлі будынак гэты,

                                                   Прастаялі там ад рання

                                                   Без гарбаты і снядання.

                                                   Увайшлі яны за дзверы,

                                                   Падалі свае паперы

                                                   І пачулі яны ўраз

                                                   Міласцівейшы адказ:

                                                   “Добра, добра, мае людзі!

                                                   Хай па-вашаму ўжо будзе.

                                                   Толькі трэба пачакаць!”

                                                   (Так гадкоў мо’ з дваццаць пяць.)

                                                               “Авадзень”, дватыднёвік крытыкі, жартаў і 

                                                               смеху, Вільня, 1926 г. Янка Маланка

Артыкул “Гісторыя паўтараецца?” надрукаваны ў газеце “Пагоня” 3 лістапада 1998 года, № 84 (361).