Творчы ўрок у 3 класе. ЗМЯНЕННЕ ДЗЕЯСЛОВАЎ ПРОШЛАГА ЧАСУ ПА РОДАХ І ЛІКАХ

 

Творчы ўрок у 3 класе. ЗМЯНЕННЕ ДЗЕЯСЛОВАЎ ПРОШЛАГА ЧАСУ ПА РОДАХ І ЛІКАХ

           

Мэты: пазнаёміць са змяненнем дзеясловаў прошлага часу па родах і ліках; фарміраваць уменні і навыкі вызначаць род і лік дзеясловаў прошлага часу; садзейнічаць развіццю маўлення; пашыраць слоўнікавы запас вучняў; абуджаць у іх цікавасць да беларускай мовы; выхоўваць павагу да старэйшых, да маці.

 

Ход урока

1. Арганізацыйны момант.

Паўтарыце з рознай інтанацыяй.

(Ціха.) Добра вучыць паслухмянага!

(Мацней.) Добра вучыць паслухмянага!

(Моцна.) Добра вучыць паслухмянага!              [2, с. 176, “Беларускія прыказкі…”].

Слухайце ўважліва, будзьце паслухмяныя.

2. Праверка дамашняга задання.

3. Арфаграфічная размінка.

Прачытайце і ўстаўце прапушчаныя арфаграмы. Растлумачце іх напісанне.

Галубачка белая

                                                     Ў хату зал..цела.

                                                     А дзе і што сустракала,

                                                     Пра ўсё ра..казала. (Ліст, газета.)           [2, с. 367, “Беларускія прыказкі…”].

                                                                         З народнага.

• Вызначце ў словах прыстаўкі.

4. Чыстапісанне.

Літару, якую мы будзем пісаць на хвілінцы чыстапісання, вы вызначыце, калі знойдзеце заканамернасць падбору літар у групах:

        а              в                      ж         і                       к          м

                б                                    з                                  ?

• Якую бачыце заканамернасць? Якую літару будзем пісаць? (л).  (Заканамернасць: літара, якая знаходзіцца ўнізе, стаіць  у алфавіце паміж дзвюма верхнімі.)

• Напішыце радок літар, які складаецца з некалькіх пар літар. У кожную пару павінны ўваходзіць літара л і  тыя літары, якія знаходзяцца ў вышэй напісаных еняах згодна з алфавітным парадкам.

                        Л  ла  лб  лв  лж  лз  лі  лк  лл лм

- Запішыце скорагаворку, якая не атрымалася б без літары л.

Ляснік Лёня спыніўся каля лаўкі (Аляксей Якімовіч.)

 • Вызначце часціны мовы ў скорагаворцы.

5. Паведамленне тэмы і мэт урока.

Н а с т а ў н і к. У краіне Мовазнавіі ёсць часціна мовы, якая сама гаворыць пра сябе. Яна можа паведаміць пра дзеянне (іду), падзяліцца бядою (перажываю) і радасцю (весялюся), суцешыць (супакойся). Як вы ўжо здагадаліся, называецца яна…

Так, дзеяслоў. еня дзеясловы прошлага часу раскажуць вам, як змяняюцца па  родах і ліках. А дапамогуць ім у гэтым добрыя казачныя героі.

6. Вывучэнне і замацаванне новага матэрыялу.

Чытанне казкі.

Аднаго разу ў госці да Сарокі адправіліся Пеўнік і Курачка. Доўга яны ішлі. Стамілася Курачка, пачала скардзіцца:

- Ідзём, ідзём, а ніяк не дойдзем. Мне здаецца, што гэтая дарога бясконцая.

- Пацярпі, - папрасіў сяброўку Пеўнік. -  Як-небудзь дойдзем.

Пайшлі далей. За павароткай дарогі  ўбачылі  на пяньку  ліст паперы,  спісаны літарамі.

Цікаўны Пеўнік узяў яго і паказаў Курачцы.

- Во што мы знайшлі!

- Каб рысавае зярнятка! – расчаравана прагаварыла Курачка.

- У гасцях пачастуемся зярняткамі, - прамовіў Пеўнік і, адзеўшы акуляры, прачытаў на лістку: - Змяненне дзеясловаў прошлага часу  па родах і  ліках.

Зацікавіўшыся, Курачка прыўстала на лапках і паўзіралася.

- Тут  нейкія заданні!

- Нялёгкія заданні! -  страсянуў чырвоным грэбенем Пеўнік. – Каб выканаць іх, трэба добра паразважаць.

Вось  якія заданні ўбачылі на лістку Курачка і Пеўнік:

Дзеясловы прошлага часу называюць дзеянні, якія …, і адказваюць на пытанні… .

Выразы для даведкі: што рабіў? (што зрабіў?), што рабіла? (што зрабіла?), што рабілі? (што зрабілі?); ужо адбыліся.

Дзеясловы прошлага часу змяняюцца

                               адз. лік                                      мн. лік

                       агеньчык свяціў (м.р.)                    агеньчыкі свяцілі

                       лямпачка свяціла (ж. р.)

                       сонца свяціла (н. р.)

• Што называюць дзеясловы прошлага часу?

• Як змяняюцца дзеясловы прошлага часу?

1. Прыклады дзеясловаў  прошлага часу ў адзіночным ліку:

2. Прыклады  дзеясловаў  прошлага часу ў множным ліку:

Адказ на пытанне.

Пакуль Курачка і Пеўнік разважаюць, адкажыце  на пытанне, выкарыстаўшы заданне з казкі:

Што называюць дзеясловы прошлага часу?

• Вызначце час дзеяслова “звінелі”.

• Пры напісанні слова “звінець” у якім месцы вас падпільноўвае Памылка Памылкаўна? Чаму?

• Перакладзіце на рускую мову слова “звінець”. Параўнайце гучанне і напісанне.

• Складзіце і запішыце сказ са словам “звінець”.

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! Звінець – слоўнікавае слова. Запомніце, як яно пішацца.

Праца з тэкстам.

Прачытайце. Знайдзіце ў тэксце дзеясловы прошлага часу. Выпішыце іх. Пастаўце пытанні да дзеясловаў.

Узор. (Што зрабіў?) прыйшоў.

                                      Дзень быў святы. Яшчэ ад рання

                                      Блінцы пякліся на сняданне,

                                      І ўжо пры печы з чапялою

                                      Стаяла маці… Пад рукою

                                      Таўкліся дзеці, заміналі,

                                      Або смяяліся, спявалі.

                                                         Якуб Колас  [4, с. 9, “Новая зямля”].

• Вызначце значэнне слова “чапяла”. (Прыстасаванне, з дапамогай якога даставалі з печы патэльні, чыгуны.)

• Падбярыце сінонім да слова “замінаць”. (Перашкаджаць.)

• Як вы адносіцеся да старэйшых, да маці?

Гутарка.

Адкажыце на пытанне, выкарыстаўшы заданне з казкі.

• Як змяняюцца дзеясловы прошлага часу?

• Выканайце першыя два пункты задання Курачкі і Пеўніка, запішыце дзеясловы прошлага часу ў адзіночным і множным ліку.

Праца з вершаваным тэкстам.

Прачытайце. Вусна пастаўце пытанні да дзеясловаў. Запішыце дзеясловы, як паказвае ўзор.

Узор. Працаваў - працавала – працавалі; працавалі – працавала – працаваў.

 

Зіма

                                                   Надышлі марозы,

                                                   Рэчкі закавалі,

                                                   Белыя бярозы

                                                   Шэранем убралі.

 

                                                   Замялі дарогі

                                                   Ветрыкі снягамі.

                                                   Лес, як дзед убогі

                                                   З доўгімі вусамі,

 

                                                   Апусціў галіны

                                                   І стаіць журботна,

                                                   Зрэдку верхавіны

                                                   Зашумяць маркотна.

                                                                        Якуб Колас [6, с. 60, “Раніца ў нядзельку”].

• Растлумачце значэнне слова “ўбогі”. (1) бедны, няшчасны. 2) Варты жалю.) [1, с. 333,  “Тлумачальны слоўнік”].

• Назавіце сінонімы ў вершы. (Журботна, маркотна.) Падбярыце да іх яшчэ адзін сінонім. (Сумна.)

Н а с т а ў н і к.  Паслухайце працяг казкі і праверце, ці правільна адказалі вы на пытанні.

Чытанне працягу казкі.

- А я ўжо зразумеў! - паразважаўшы над заданнем, прамовіў Пеўнік.

Курачка падняла галаву.

- Цікава было б паслухаць, што ты зразумеў.

-  Дзеясловы прошлага часу называюць дзеянні, якія ўжо адбыліся. Яны адказваюць на пытанні што рабіў? (што зрабіў?), што рабіла? (што зрабіла?), што рабілі? (што зрабілі?).

- Я таксама нешта зразумела, - перапыніла Пеўніка Курачка. І ёй  захацелася паказаць свае веды. - Дзеясловы прошлага часу змяняюцца па ліках, а ў адзіночным ліку - па родах.

- Так, -- пагадзіўся Пеўнік і дадаў: -- А па асобах яны не змяняюцца.

-- А я магу змяніць дзеясловы прошлага часу і па асобах! -- заявіла Курачка. Вось паслухай: я пісала, ты пісала, яна пісала.

-- Ты толькі мяняеш займеннікі 1-й, 2-й і 3-й асобы, дапісваючы іх да дзеяслова. Пры кожным з гэтых займеннікаў дзеяслоў мае адзін і той жа канчатак. Значыць, сам дзеяслоў прошлага часу па асобах не змяняецца, - сказаў Пеўнік.

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Запомніце! Дзеясловы прошлага часу па асобах не змяняюцца.

Вясёлая хвілінка.

Вымаўляем правільна. Я прачытаю верш, а словы – люлі-люлі, люлі – потым прамовіце і вы.

                                                      Коцік Рыжык

                                                      Прылёг каля дзядулі,

                                                      На вуха напявае:

                                                      “Люлі-люлі-люлі”.

                                                            Аляксей Якімовіч.

• Пакажам, як напявае коцік, прамовім разам: “Люлі-люлі-люлі!”

• Дзеяслоў спявае пастаўце ў прошлым часе і ахарактарызуйце яго, выкарыстаўшы запіску-заданне Курачкі і Пеўніка.

Н а с т а ў н і к. Зноў запрашаю на вас на сустрэчу з Курачкай і Пеўнікам.

Чытанне працягу казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў.

- Хацелася б мне ведаць, хто пакінуў тут гэта заданне! - у задуменні прагаварыў Пеўнік.

- Сарока пакінула. Каб не засумавалі мы ў дарозе, - здагадалася Курачка.

- Я іду, - сказаў Пеўнік і ўсміхнуўся.

- Мы ідзём! - падхапіла Курачка і пакрочыла па дарозе, заспяваўшы:

                                                  Сарока паспрыяла,

                                                  Заданне нам дала.

                                                  Хацелася б мне ведаць,

                                                  Дзе яго ўзяла.

• Назавіце ў казцы дзеясловы прошлага часу. Вызначце іх род і лік. Якая часціна мовы дапамагла вам гэта зрабіць?

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! Каб вызначыць род і лік дзеяслова прошлага часу, трэба вызначыць род і лік назоўніка ці займенніка, з якім звязаны гэты дзеяслоў. Яны маюць адзін і той жа род і лік.

Самастойная праца.

Прачытайце верш. Выпішыце дзеясловы  множнага ліку. Што яны абазначаюць? Пастаўце іх у адзіночным ліку.

                                                 Між алешын, кустоў,

                                                 Дзе пяе салавей,

                                                 І шуміць і грыміць

                                                 Срэбразвонны ручэй.

 

                                                 Як матулька, вярба

                                                Хіліць голаў над ім,

                                                І глядзяцца кусты

                                                Пышным верхам сваім.

 

                                                Абступаюць яго

                                                Чараты, асака,

                                                Падыходзіць мурог

                                                Да яго здаляка.

                                                           Якуб Колас                  [6, с. 129, “Раніца ў нядзельку”, “Ручэй”].

• Падбярыце літаратурныя адпаведнікі да аўтарскіх слоў “голаў” (галаву), “здаляка” (здалёку), “чараты” (чарот).

• Растлумачце значэнне слова “мурог”.  (Сухадольная трава высокай кармавой якасці , а таксама сена з гэтай травы.) [1, с. 216,  “Тлумачальны слоўнік”].

• Дзеясловы цяперашняга часу замяніце дзеясловамі прошлага часу.           

Гульня "Крок уперад".

Удзельнікі становяцца ў дзве шарэнгі, выбіраюць капітанаў. Вядучы называе дзеяслоў у форме прошлага часу адзіночнага ліку. Капітан у адказ называе дзеяслоў у форме прошлага часу множнага  ліку, напрыклад: касіў -  касілі; малаціў - малацілі; дзейнічаў - дзейнічалі; спаў - спалі - і робіць разам са сваёй шарэнгай крок уперад.

Гукавая гульня "Назавіце слова".

Прачытайце верш і назавіце патрэбнае слова.

                                               Каля хаты пад акном

                                               Ружы пасадзіла.

                                               “Малайчына, Ніначка!” --

                                               Мама … (пахваліла).

                                                                Аляксей Якімовіч.

• Вучань сцвярджае, што ў тэксце а) ёсць дзеяслоў прошлага часу, б) няма дзеяслова прошлага часу. З якім меркаваннем вы згодны?

Фізкультхвілінка.

Уявіце, што вы садзіце куст руж, пакажыце, як вашы пальчыкі бяруць яго, каб не пакалоцца, як садзяць, як потым льецца вадзічка, калі паліваеце.

Праца з табліцай.

Разгледзьце табліцу "Канчаткі дзеясловаў". Запомніце канчаткі дзеясловаў прошлага часу ў адзіночным і множным ліку.

Канчаткі дзеясловаў

---------------------------------------------------------------------------------------------------

                                        Адзіночны лік

Мужчынскі род             Ён ішоў□, маляваў□, наведаў□

Жаночы род                   Яна ішла, малявала, наведала

Ніякі род                        Яно ішло, малявала, наведала

                                        Множны лік

                                        Яны ішлі, малявалі, наведалі.

---------------------------------------------------------------------------------------------------

Чытанне працягу казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў.

Н а с т а ў н і к. Паслухайце працяг казкі.

У дажджлівы асенні дзень у госці да Пеўня і Курачкі завітала Сарока.

 - Як жывецца вам, шаноўныя? - з парога запыталася.

- Ой, сумна мне! Ой, нудна мне! - пачала ўздыхаць Курачка.

- Бяда! Бяда! - пляснуў крыламі Певень. -  Увесь дзень сумуе. Не ведаю, як дапамагчы ёй.

- Я ведаю, што зрабіць, каб не было сумна і табе, і тваёй Курачцы, - сказала Сарока.

- Дапамажы! Век буду дзякаваць! - з радасці пракукарэкаў Певень.

Сарока наблізілася да Курачкі.

- Курачка, ты калісьці ў школу хадзіла.

Курачка важна кіўнула рабенькаю галавою.

- Хадзіла, на выдатна вучылася.

- І тэму "Дзеяслоў" на выдатна вывучыла?

- Але. Я, як ты ведаеш, самая разумная Курачка.

- Я гэта зараз праверу. Ты не супраць? - пацікавілася Сарока.

- Калі ласка, - дазволіла Курачка.

Сарока дастала з партфеля аркуш паперы з тэкстам "Сонца прачнулася" і паказала яго Курачцы.

- Як ты лічыш: тут усё правільна напісана?

- У гэты цёплы летні дзень сонца прачнуўся рана, нават раней, чым птушкі. Яно ўзышоў на неба і накіраваў свае праменьчыкі на раку, з якой даўно сябраваў, -- прачытала Курачка і ўсклікнула: -- Няправільна!

Курачка сапраўды была вялікай разумніцай. Яна хутка выправіла ў тэксце памылкі, узрадавалася і перастала сумаваць.

• Якія памылкі выправіла Курачка? Як вы лічыце?

Граматычная праца.

Прачытайце. Знайдзіце ў тэксце дзеясловы прошлага часу. Выпішыце іх разам з тымі словамі, да якіх яны адносяцца. Пастаўце пытанні да дзеясловаў, абазначце іх канчаткі.

Узор. Алесь (што зрабіў?) вывучыў.

На балоцістым лузе каля рэчкі жаласна крычаць кнігаўкі. Прыляцелі яны рана, разам з жаваранкамі і шпакамі. Жывуць кнігаўкі каля вады, кормяцца чарвякамі, лічынкамі, слімакамі. У пачатку красавіка кнігаўкі выкапалі на лузе каля рэчкі невялікую ямку, і самка паклала туды чатыры зеленаватыя яйкі. Праз шаснаццаць дзён з яек выйшлі птушаняты (Віталь Вольскі, “Май”.) [3, с. 36, “Месяц за месяцам”, “Май”].

Рэдагаванне тэксту.

Пастаўце дзеясловы ў тэксце “Стройная бярозка” ў правільнай форме і запішыце.

На ўзлеску рос беластволая бярозка. Яе доўгія тонкія галінкі цягнулася ўгору. Маленькія зялёныя лісточкі пакрывала бярозку. На галінках часта сядзела і шчабятала птушкі.                                               

Праца з практыкаваннем.

Устаўце дзеясловы прошлага часу  адзіночнага ліку, якія "згубіў" аўтар.

Перад намі сцяной … спелае жыта. З самага ранку ў полі … магутныя камбайны. У садах галінкі аж … ад яблыкаў. Сёлетняя восень … людзей добрым ураджаем.

Словы для даведкі: парадавала, працавалі, стаяла, гнуліся.

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                   Непрыветна цераз вокны

                                         Ночка пазірае.

                                   Ціха ў хаце. Ўся с(е, я)мейка

                                         Спіць, а(д, т) пачывае.

 

                                   Натрудзіўшы добра рукі,

                                          Натамі(у, ў)шы плечы,

                                   Толькі маці з в(я, е)раценцам

                                           Туліцца пры печы [5, с. 61, “З майго летапісу”].

• Замяніце дзеясловы цяперашняга часу дзеясловамі прошлага часу.

• Растлумачце значэнне слова "туліцца" (тут знаходзіцца, знайшла сабе прытулак).

• Як вы адносіцеся да сваёй маці? Ці дапамагаеце ёй? Ці ўсё  робіце, каб яна была шчаслівая?

7. Падвядзенне вынікаў урока.

• Што называюць дзеясловы прошлага часу? На якія пытанні яны адказваюць?

• Як змяняюцца дзеясловы прошлага часу?

• Як вызначаецца род дзеясловаў у форме прошлага часу?

Тэсты.

У кожным радзе падкрэсліце "лішні" дзеяслоў.:

1) працую; 2) танцавалі; 3) пазяхалі.

1) ляжаў; 2) адпачываў; 3) адпачывае.

1) выступаў; 2) ішоў; 3) спявае.

8. Заданне на дом.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

 

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад. Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.  – Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.

3. Вольскі, В. Месяц за месяцам :  / Віталь Вольскі. – Мінск : Нар. асвета, 1979. -- 159 с.

4.  Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Якуб Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.

5. Колас, Я. З майго летапісу : выбр. вершы / Якуб Колас. — Мінск : Беларусь, 1967. — 308 с.

6.  Колас, Я. Раніца ў нядзельку : вершы, апавяданні, казкі / Якуб Колас. —Мінск : Беларусь, 1969. — 224 с.

Упершыню надрукаваны ў дадатку да часопіса “Пачатковае навучанне: сям’я, дзіцячы сад, школа” ў № 19 (2017 год) не ў гэтым, а ў іншым, змененым варыянце.