Аповесць пра школьныя гады "Як дзядуля ў прыметы верыў"

                                                                                                АЛЯКСЕЙ ЯКІМОВІЧ

ЯК ДЗЯДУЛЯ Ў ПРЫМЕТЫ ВЕРЫЎ

Аповесць пра школьныя гады

З чым мы сустракаемся ў жыцці і без чаго не можам абысціся? Без сяброўства, цеплыні і дабрыні, чуласці і смеласці, чалавечай спагадлівасці, узаемавыручкі і мудрасці. Хто загляне ў кніжку і прачытае яе, той, безумоўна, пазнае гэтыя вялікія якасці, навучыцца ім.

Кніга адрасавана дзецям сярэдняга школьнага ўзросту і старэйшым.

Надрукавана ў кнізе “Як дзядуля ў прыметы верыў”, выпушчанай выдавецтвам “Народная асвета” ў 2012 годзе.

Дапрацавана аўтарам у 2019 годзе. Друкаваць у гэтым варыянце.

Якімовіч, А. М. Як дзядуля ў прыметьы верыў : аповесць пра школьныя гады : для сярэд. шк. узросту / А. М. Якімовіч. – Мінск : Нар. асвета, 2012. – 79 с. : іл.

"Табе не хочацца быць лысым?"

Так сталася, што ў пачатку гэтага лета я застаўся дома з дзядулем. Мама з татам паехалі за мяжу на экскурсію, а бабуля загасцявалася ў старэйшай дачкі, у цёткі Марыны. Мы -- тата, мама, дзядуля, бабуля і я -- жывём у вёсцы, а цётка Марына аж у сталіцы.

Расхвалявалася мама перад ад'ездам. Войкала, уздыхала, звяртаючыся да дзядулі: "Як вы тут адны будзеце? Тата, глядзі Піліпку (гэта значыць мяне), вачэй з яго не спускай". Я стаю і ўсміхаюся: ні разу вось так, адзін на адзін, не заставаўся дома з дзядулем. Цікава будзе.

"Не смейся! -- не сцярпеў, накінуўся на мяне тата. -- Каб слухаўся дзеда Ігната! Зразумеў?" "Едзьце, -- спакойна сказаў дзядуля. -- Піліпка з сённяшняга дня кніжкі пачне чытаць".

Кніжкі мне і ў школе надакучылі. Шосты клас я не вельмі добра скончыў: некалькі шасцёрак прынёс.

Мама і тата селі ў аўтобус і паехалі. Мы з дзядулем, як заведзена, на развітанне ім рукамі памахалі, крыху патапталіся і падаліся дамоў. Зайшлі ў хату. Гляджу: дзядуля каля ложка ўкленчыў.

-- Дзядулька, што згубіў? -- пацікавіўся я.

А ён выцягвае з-пад ложка вялікі чамадан. "Навошта яму гэты чамадан спатрэбіўся? -- думаю. -- Няўжо таксама збіраецца кудысьці ехаць? Няўжо за гаспадара ў хаце застануся?"

Дзядуля зірнуў на мяне і адчыніў чамадан. А там розныя кніжкі ляжаць: і тоўстыя, і танчэйшыя, і зусім тонкія.

-- У бібліятэцы ўзяў, -- пахваліўся. -- Ледзь угаварыў бібліятэкара. Не хацеў зараз гэтулькі даваць. Тут і пра таямніцы прыроды, і з фізікай звязанае.

-- Усё гэта мне? -- усклікнуў я. -- Мы фізіку яшчэ не праходзілі.

-- У мяне ўсё пройдзеш, -- сказаў дзядуля як нічога ніякага.

Лета на двары. Побач рэчка, лес, луг. А ён за кнігі хоча пасадзіць. Няўжо вучонага збіраецца з мяне зрабіць? Каб стаць вучоным, асаблівыя здольнасці патрэбны. А ў мяне, як кажа наша класная настаўніца Вера Іванаўна, сярэднія здольнасці. Што зробіш? І з сярэднімі пражыву. Мой дзядуля, напрыклад, працаваў лесніком. Нядаўна на пенсію пайшоў, заслужыў. А я трактарыстам хачу стаць, у аграрны каледж буду паступаць.  У аграрны каледж і з шасцёркамі бяруць. Не, дзядулька, не прымусіш мяне кніжкі чытаць.

-- Цікавыя кніжкі! Вельмі цікавыя! -- расхвальвае кнігі дзядуля. -- Піліпка, калі пачнеш чытаць?

Я пазяхнуў у кулак.

-- Калі-небудзь прачытаю.

Думаў, што дзядуля стане мяне пераконваць. Маўляў, сябруй з кніжкай, Піліпка, навука дарогу ў свет адчыняе. Але ж не. Зачыніў чамадан і зноў пад ложак схаваў.

Я аж рот адкрыў. Дзівосы дый толькі! Чаму сёння такі добранькі дзядуля? Напэўна, сварку са мной не хоча распачынаць.

Цяжка яму прыйдзецца. На ягоных плячах уся гаспадарка, а тут яшчэ я! Са мною нялёгка. Я, здараецца, як пабягу куды-небудзь зранку, дык толькі вечарам дамоў вярнуся. Пра ўсё на свеце забываюся, калі з сябрамі сустрэнуся.

Стала шкада дзядулю, захацелася штосьці прыемнае яму зрабіць.

-- Дзядулька, табе не хочацца быць лысым? -- запытаўся, патаптаўшыся.

Хоць і няёмка гэта казаць, але мой дзядуля, колькі яго памятаю, з лысінай ходзіць. Не ведаю, чаму так рана палысеў. Можа, з-за таго, што шмат кніг чытае. На яго за гэта нават бабуля сварыцца: "Кінь кніжку, Ігнат. Хопіць сляпіцца". А ён і вухам не вядзе, чытае, не адрываючыся.

Нібыта на дзівака, паглядзеў на мяне дзядуля.

-- Піліпка, ты не збыткуеш?

Каб я ды са свайго дзядулі смяяўся! Хай лепей язык колам стане.

-- Дзядулька, хачу дапамагчы табе, хачу, каб валасы на галаве ў цябе выраслі. Можа, нават кучаравыя.

Дзядуля аж прысеў, смеючыся.

А я стаю і разважаю: "Вось каб у дзядулі  на галаве кучаравыя валасы выраслі! Зайшла б у хату бабуля і рукамі пляснула б: "Ой, Ігнатка,  адразу не пазнала цябе! Па акуляры хацела бегчы".

-- Дзядулька, у кітайскай правінцыі Шаньсі пачалі вырабляць таблеткі супраць аблысення. Яны складаюцца з дзевяці кампанентаў кітайскай сярэдневяковай медыцыны. Іх прыдумаў доктар Фун Чунлі.

-- Фун Чунлі? -- неяк у нос прагаварыў дзядуля.

-- У Фун Чунлі два гады таму галава была лысая, як бубен, а цяпер і знаку ад лысіны не засталося.

-- Ты з тым доктарам часам не знаёмы? -- хітры прыжмурыўся дзядуля.

-- Мне хлопцы расказвалі. Яны ў газеце чыталі. Дзевяноста чатыры працэнты мужчын, якія сталі піць гэтыя таблеткі, пазбавіліся ад лысіны. Не верыш?

-- А хто ў Кітай па таблеткі паедзе? Ты ці я? Падобных у нас не бачыў.

Пра гэта я не падумаў. Сапраўды, такія таблеткі ў нашых аптэках, здаецца, не прадаюцца.  

-- Я як-небудзь і так пражыву, -- як здалося мне, з крыўдаю прамовіў дзядуля.

Называецца, хацеў дапамагчы. Калі б ведаў, што пакрыўдзіцца блізкі чалавек, то пра гэтыя таблеткі не ўспамінаў бы.

Першы дзень разам, і ледзь не пасварыліся. Што ж далей будзе?

Вы такое чакалі б?

Вечарам, калі я глядзеў тэлевізійны фільм, у пакой зайшоў дзядуля і сеў на канапу.

-- Ой-ё-ёй! -- раптам застагнаў, быццам яму на балючы мазоль наступілі.

-- Дзядулька, ты не захварэў? -- захваляваўся я.

-- Здаровы, як корань садовы, -- пачуў у адказ.

Бач ты! У рыфму загаварыў дзядуля, вершам, бадзёры. Але чаму развойкаўся? Сумуе, напэўна. Вось і мне без таты і мамы сумна, такое адчуванне, быццам не хапае чагосьці. Відаць, ласкі мамінай.

Я вырашыў падбадзёрыць дзядулю.

-- Дзядулька, не сумуй! Мама і тата хутка прыедуць. І бабуля неўзабаве вернецца.

-- Я не сумую, -- прагаварыў дзядуля. -- Сказаць, што мяне мучыць?

-- Скажы! -- усклікнуў я. -- Не насі камень на душы.

-- Метка ты сказаў, унучак, -- прамовіў дзядуля. -- На маёй душы такі камень ляжыць, што і пяцёра яго не скрануць. Паслухай, што нядаўна было. Іду ў хату, а тут ні стуль, ні ссюль чорны кот. Перад самым парогам дарогу перабег.

Гляджу на дзядулю і сваім вушам не веру. Няўжо ён, бывалы ляснік, хатняга ката спалохаўся? Хіба магчыма такое?

-- Не здзіўляйся, -- прагаварыў дзядуля. -- Калі б звычайны кот перабег, то я не застагнаў бы.

Зусім ён мяне заблытаў. Звычайны-незвычайны... Па-мойму, усе каты звычайныя. Мышамі ласуюцца, калі холадна, каля печкі стараюцца пагрэцца ну і, канешне, любяць нашкодзіць.

-- Дзядулька, перастань загадкамі гаварыць, -- не стрываў я. -- Па-людску растлумач, каб было зразумела.

Дзядуля цяжка ўздыхнуў і пачаў тлумачыць:

-- Значыць, чорны кот дарогу перабег. Такі чорны, быццам яго знарок у сажу выкачалі! А што бывае, калі чорны кот дарогу перабяжыць? Не пашанцуе. Цяпер дайшло, унучак? Пачатак ёсць, а канец будзе.

 Што ж выходзіць? Мой дзядуля ў прыметы верыць? Раней падобнага за ім я не заўважаў.

-- Ты не жартуеш? -- запытаўся я.

Дзядуля і вокам не змаргнуў.

-- Не, унучак.

-- У прыметы верыш?

-- Яшчэ як веру!

На гэты раз я застагнаў, быццам мне на балючы мазоль наступілі:

-- Ой-ё-ёй!

А вы хіба не застагналі б, калі б падобнае пачулі ад свайго дзядулі? Век тэхнікі, век космасу, а блізкі чалавек у нейкія даўнія прыметы верыць. Сорамна каму сказаць.

-- Дзядулька, адумайся! -- з запалам стаў пераконваць. -- Ты кнігі з бібліятэкі торбамі носіш, чытаеш дома. Ты культурны чалавек. А прыметы прыдумалі, калі кніг яшчэ не было, калі людзі былі цёмныя, навукі не ведалі. Лічыш, што не пашанцуе сёння?

-- Вядома, не пашанцуе, -- упэўнена прагаварыў дзядуля.

-- Ноччу з ложка на падлогу звалішся? -- пажартаваў я.

-- Усё магчыма, -- кіўнуў галавою дзядуля і запытаўся: -- Піліпка, табе капусты наліць?

-- Налі, -- каўтнуўшы слінкі, сказаў я.

Сагнуўшыся, быццам адразу на дзесяць гадоў пастарэў, дзядуля паклыпаў на кухню. Хвіліны, напэўна, не прайшло -- штосьці там грукнула, зазвінела.

Няўжо дзядуля спатыкнуўся, упаў?

Я ўсхапіўся і стрымгалоў на кухню. Не. Жывы-здаровы дзядуля. Укленчыў на падлозе і чарапкі збірае.

-- Во! -- паказаў на чарапкі. -- Талерку з рук выпусціў, разбіў.

-- Знарок? -- вырвалася ў мяне недарэчнае.

-- Капусты хацеў наліць, а талерка выслізнулася з рук і на дробныя кавалачкі разляцелася.

Дзядуля, здалося мне, усміхнуўся краёчкамі вуснаў. Дзіўна. Талерку разбіў і радуецца.

-- Ты чаму смяешся? -- запытаўся я.

-- А што? Трэба плакаць, як бабру?

Я ўзяў дзядулю за плячо.

-- Дзядулька, устань. Сам чарапкі пазбіраю і выкіну на сметнік, каб мама не бачыла.

Дзядуля ўстаў, сеў на табурэтку, а я пазбіраў чарапкі, вынес на двор і на сметнік выкінуў. Задаволены, вярнуўся ў хату.

-- Дзядулька, яшчэ адну талерку можаш разбіць!

Дзядуля паківаў галавою.

-- Смяешся, а ў мяне розныя непрыемнасці толькі пачынаюцца. Ад ліхога канца нідзе не схаваешся. Нездарма чорны кот дарогу перабег.

Я думаў, што дзядуля ўжо забыўся пра чорнага ката, пра прыметы. Помніць, улезла яму ў галаву.

-- Дзядулька, выкінь глупства з галавы!

Нахмурыўся дзядуля.

-- Не разбіў бы талерку, калі б чорны кот дарогу не перабег. Вось так!

-- Глупства! -- сказаў я.

-- Пабачым, што будзе далей. І Халімон танцуе, калі яму шанцуе, -- прамовіў дзядуля і нечакана перавёў гаворку на іншае: -- Піліпка, ты, здаецца, прасіў, каб новы мабільны тэлефон табе купілі?

Даўно прашу, каб купілі: і тату, і маму, і бабулю, і яго, дзядулю. Усё абяцаюць. Няўжо збываецца жаданне?

-- Дзядулька, міленькі, давай паедзем заўтра ў горад і купім! -- прамовіў я, адразу забыўшыся пра ўсё на свеце.

-- Паедзем, купім! -- усміхнуўся дзядуля.

Спадабалася б вам слухаць пра бацьку-пеўня?

У горад мы збіраліся быццам на  свята. Асабліва стараўся дзядуля. Адзеў блакітную сарочку, якую мама яму на дзень нараджэння купіла, касцюм з паўгадзіны прасаваў, нават гальштук начапіў. Туфлі спярша шчоткай наваксаваў, пасля анучкай выглянцаваў. Зазіхацелі, як новыя.

Паглядзеў я на яго і пахваліў:

-- Дзядулька, ты выліты артыст! Табе толькі ў кіно здымацца.

Спадабалася мая пахвала дзядулю.

-- Зняўся б, калі б запрасілі!

Мы з дзядулем выйшлі на двор. Сонейка свеціць, пчолы гудзяць, нектар збіраюць, шпакі перасвістваюцца, спяваюць.

-- Дзядулька, ты грошы не забыўся, узяў? -- пацікавіўся я.

Дзядуля памацаў кішэню.

-- Ляжаць. Хопіць і на мабільнік, і на марожанае.

Зусім ён мяне ашчаслівіў. Стала так добра, што хоць спявай.

Дзядуля адчыніў весніцы, а тут суседка, цётка Зося,  шусь праз вуліцу з пустым вядром! Так хутка перабегла, нібы за ёю злосныя сабакі гналіся.

Дзядуля рэзка затармазіў і застагнаў, як і нядаўна ў хаце:

-- Ой-ё-ёй!..

-- Што здарылася, дзядулька? -- стараюся пралезці наперад, каб з падворка хутчэй выйсці.

Дзядуля стаіць у весніцах, быццам шула, не пускае мяне.

-- Зося з пустым вядром вуліцу перайшла! Не бачыш?

-- Яна вады з калодзежа хоча набраць. Хіба забаронена?

-- Жанчына з пустым вядром дарогу перайшла -- кепская прымета. Сёння не пашанцуе нам, -- сказаў дзядуля.  

 Зноў ён са сваімі прыметамі. Верыць у іх, быццам малое дзіцё.

-- На аўтобус спознімся, дзядулька! Хадзем!

-- Пачакаем. Няхай Зося вады набярэ, з поўным вядром вуліцу пяройдзе. Тады і мы кранёмся. Дзесяць хвілін ёсць у запасе.

Я моцна прыкусіў губу. Не хацелася ў гэткі дзень спрачацца. Гарачая спрэчка, як і сварка, да дабра не даводзіць.

Стаю, за цёткай Зосяй назіраю. А яна за корбу ўзялася, павольна круціць, вядро ў калодзеж апускае. "Вух!" -- чую, плюхнулася пустое вядро ў ваду. Зачарпнула поўненькае, выцягвае, зноў корбу павольна круціць. Хочацца падбегчы, дапамагчы ёй ці хоць крыкнуць, падахвоціць: "Цётка Зося, хутчэй не можаце?"

Нарэшце суседачка выцягнула вядро, паставіла на зруб калодзежа і азіраецца. Пазяхнула на ўвесь рот! Мабыць, не выспалася. Ноч ёй кароткая ці што? Жалезную вытрымку трэба мець, на яе гледзячы! Стаіць на двары, нібы пані, а свінні, відаць, някормленыя. Вішчаць у хляве, хоць вушы затыкай.

Я пацягнуў дзядулю за крысо пінжака.

-- Хадзем!

Дзядуля нават з месца не скрануўся.

-- Пачакаем.

-- Спознімся!

-- Не хвалюйся, пяць хвілін ёсць у запасе. Будзе табе і рыба і юшка.

Пяць хвілін!.. Быццам не разумее, што пяць хвілін для нашых вадзіцеляў нішто не значаць. Іхні графік не ў раскладзе, а ў галаве.

Як на злосць, яшчэ адна наша суседка, бабуля Настуся, да калодзежа прысунулася.

Цётка Зося пра галодных свіней зусім забылася.

-- Цётачка, ведаеце, які разумны ў мяне певень!? Я яго вясною на рынку купіла! -- вось такую гаворку распачала.

Бабуля Настуся кіўнула галавою. Яна амаль не чуе, як па інерцыі, ківае галавою, калі ёй што-небудзь расказваюць. Стаіць і ківае. Што ні кажы -- з усім пагаджаецца. Памяркоўная.

-- Нашага пеўня мы бацькам называем, -- макам рассыпаецца перад бабуляй Настусяй цётка Зося.

Я зразумеў, што не хутка яна гэтую песню скончыць. Як жа! Певень Бацька -- вельмі важная персона для вёскі!

-- Ведаеце нашу рабую курыцу, цётачка? -- лапоча, не спыняецца цётка Зося. --  На мінулым тыдні яна згінула. Мы і крапіву абшукалі, і лопух аблазілі -- не знайшлі, як май змаяваў. Начамі не спала, усё пра яе думала...

У мяне свярбеў язык, каб крыкнуць: "Цётка Зося, свінні хлеў разрываюць!"

-- Учора сама вярнулася, -- далей расказвае цётка Зося. -- І дзесяць куранятак з сабою прывяла! Усе такія прыгожанькія! Сем курачак і тры пеўнікі. Бегаюць па падворку, у рукі не даюцца. Ой!

-- Дзядулька, хадзем на прыпынак! -- вырашыў напомніць я.

-- Жанчына з пустым вядром вуліцу перайшла!..  Купім мабільнік, а ён на другі дзень сапсуецца.

-- Не сапсуецца! Пабачыш!..

-- На бяду паспееш і на валу, унучак.

Не пераканаць яго. Жывучыя гэтыя кепскія прыметы... За многія гады шмат нерваў людзям папсавалі!

-- Кураняткі за курыцай, як прывязаныя, бегалі! -- цешыцца цётка Зося. -- Ды  неспадзявана пакінула іх. Яны да яе падскочаць, ціўкаюць, а яна дзяўбе іх, не падпускае да сябе. Душа гарэла, калі глядзела на іх. Ну, думаю, шчасця ў мяне з жабіны прыгаршчы. Не ведаю, што з імі сталася б, калі б не певень. Такі разумнік, такі разумнік! Пад сваю апеку ўзяў куранятак. Бывае, кінеш бульбіну, а ён яе раздзяўбе і куранятак падклікае. На ноч не ляціць на седала: сядзе ў куточку і куранятак чакае. Яны да яго падбягуць і пад крылы мосцяцца. Бацька, сапраўдны бацька!

-- Калі пойдзем? -- звярнуўся я да дзядулі. -- Гэтаму танцу не будзе канца.

-- Будзе!

Мне хацелася павярнуцца, забегчы ў хату, упасці тварам на падушку і даць волю слязам, якія душылі ў горле...

Нарэшце цётка Зося ўзяла вядро і перайшла праз вуліцу.

-- Дзядзька Ігнат, на аўтобус ідзяце? -- гукнула, усміхаючыся.

-- Ага! -- паважна адказаў дзядуля.

-- Толькі што паехаў ваш аўтобус!

Усё-ткі спазніліся. Дастаяліся! Так добра, так шчасліва пачынаўся дзень, і раптам быццам чорная хмара насунулася...

-- Навошта яна старалася, расказвала? Бабуля Настуся глухая, як сцяна! -- абурыўся я.

Твар у дзядулі балюча перасмыкнуўся.

-- Піліпка, трымай язык за зубамі!

Я ірвануўся, хацеў уцячы, але дзядуля ўзяў мяне за плячо.

-- Унучак, другі раз купім мабільнік.

-- Сёння затрымала кепская прымета? -- вырвалася ў мяне.

Дзядуля развёў рукамі.

-- Затрымала!

-- Дзядулька, я з табою хутка пасваруся! -- крыкнуў я і, як апараны кіпнем, пабег у хату.

У гэты момант я аднолькава ненавідзеў і прыметы, і Зосінага бацьку-пеўня, і, напэўна, увесь свет. Мне здавалася, што ўсё-ўсё супраць мяне, што ў дзіравым корабе нарадзіўся.

Цікавая прапанова

Сядзець у хаце не хацелася. Калі цяжка на душы, то хочацца выказацца. Вядома, з першымі стрэчным набалелым не падзелішся. А вось сябру шмат чаго можна расказаць. Сапраўдны сябар зразумее, не пасмяецца з цябе.

На шчасце, такі сябар быў у мяне -- мой аднакласнік Андрэй Налівайка. Шосты клас Андрэй амаль на ўсе дзявяткі і дзясяткі закончыў. І мяне да вучобы падахвочваў, за сабою цягнуў.

Крыху пабыўшы ў хаце, я пабег да Андрэя.

-- Як жывеш, Піліпка? -- адразу пацікавіўся ён. Заўважыў, што не ў гуморы я.

-- Кепска жыву, -- паскардзіўся я. -- Мех парожні, а ў меху дзірка. Мой дзядуля, як нейкі фанат, у прыметы верыць.

Андрэй усміхнуўся.

-- Піліпка, жартуеш!

Праўду кажу, а мой сябар не верыць. Нібыта мой тата. Скажы яму праўду -- нізашто не паверыць, а пачні хлусіць -- да душы прыме. Аднаго разу я нават эксперымент правёў. Прыйшоўшы са школы, гукнуў з парога: "Татка, я дзве дзявяткі атрымаў!" У той дзень сапраўды атрымаў дзве дзявяткі (бывае, што і мне шанцуе). "Піліпка, не махлюй, кажы праўду!" -- буркнуў тата. Я апусціў галаву: "Дзве двойкі прынёс!"  Ох і ўзбурыўся тата! Ледзь супакоіў яго.

Я з болем паглядзеў на Андрэя.

-- Не верыш мне?

Андрэй пакруціў галавою.

-- Дзед Ігнат адукаваны і культурны чалавек. Ён цэлую гару кніг перачытаў.

-- Нейкае зацьменне на яго найшло, няйначай -- прагаварыў я і расказаў Андрэю і пра разбітую талерку, і пра тое, як у горад з дзядулем выбраліся ехаць.

Ні разу Андрэй мяне не перапыніў, уважліва выслухаў, быццам доктар хворага ў час прыёму, а потым сказаў:

-- Трэба ратаваць яго.

-- Як? -- у адчаі ўсклікнуў я.

-- Давай падумаем, -- прапанаваў Андрэй.

Мы селі на лаўку і пачалі думаць. Доўга думалі. У мяне аж лоб узмакрэў: ці то ад дакучлівых думак, ці то ад пякучага сонца.

Нарэшце Андрэй падаў голас:

-- Трэба даказаць яму, што прыметы не заўсёды збываюцца.

Знайшоўся разумнік! Як дакажаш, калі дзядуля слухаць не хоча? Гэта не ў школе за партай.

-- Пагавары з ім, -- ужо я прапанаваў Андрэю. -- Паглядзіш, як паслухае.

Андрэй устаў з лаўкі.

-- Усё пачалося з таго, што чорны кот дарогу яму перабег?

Я кіўнуў галавою.

-- Але.

Андрэй нагнуўся і, як змоўшчык, зашаптаў мне ў самае вуха:

-- Піліпка, мы падстроім так, каб чорны кот каля самага вашага парога прабег. А потым папросім дзеда Ігната, каб у хату зайшоў. Няхай праз парог пераступіць.

-- Яго на вяроўчыне праз парог не перацягнеш, калі праведае, што чорны кот прабег.

-- А мы свой сакрэт не будзем выдаваць. Потым на рыбалку запросім. Завядзем яго на Буслаўку, туды, дзе вярба над вадою стаіць. Там заўсёды плоткі клююць.

-- Наловім рыбы і пра чорнага ката раскажам, як каля парога прабег? -- здагадаўся я.

-- Такім чынам дакажам, што прыметы не збываюцца. З чорнага ката пачалося, чорным катом і закончыцца! -- рассек рукою паветра Андрэй.

Лёгка сказаць, ды цяжка зрабіць. У нашай вёсцы, здаецца, толькі адзін чорны кот. Яго трымае Міхалка, які жыве на канцы вёскі. Міхалка не дасць ката, не пазычыць. Прагны ён чалавек. Зімою снегу пашкадуе. Ягоная любімая прымаўка: "Дарма і каза не скача". А чужое любіць пацягнуць. Колькі дзядулю з ім давялося паваяваць! Каня запражэ -- і паехаў без дазволу па дровы. Ведае, што ў лесе нялёгка злавіць.

Андрэй як адгадаў мае думкі.

-- Піліпка, ты вельмі не перажывай. Самі зловім чорнага ката. Ведаем, у каго ён ёсць!

-- Заявімся на Міхалкаў падворак і станем лавіць?

-- Так, так, так! Дзядзька Міхалка цяпер на ферме, з жонкай цялят пайшоў карміць. Сам бачыў.

-- Значыць, цяпер пойдзем? -- загарэўся я.

-- Спачатку падрыхтуемся, -- сказаў Андрэй.

Што, калі сказаць праўду?

Як мы з Андрэем сталі рыхтавацца да незвычайнага палявання? Перш наперш узялі мех і  рыбалоўны падхват, падобны на сачок, якім ловяць матылькоў.

Чаму вырашылі ўзяць менавіта падхват? Мы разумелі, што кот не дасца ў рукі, выпусціць кіпцюры. Таму і вырашылі накінуць на яго падхват. Яшчэ Андрэй загарнуў у паперу кавалак мяса. Я прапанаваў Андрэю, каб мяса ўзяў. Спачатку ён надзьмуў губы: "Мяса сам з'ем. Кот няхай мышэй ловіць". "Калі пойдзе мышэй лавіць, то ты яго не ўбачыш", -- прамовіў я.

Падрыхтаваўшыся як след, рушылі да Міхалкавай хаты. У мяне мех пад пахаю, у Андрэя кавалак мяса ў кішэні, падхват у руцэ. Калі шчыра прызнацца, неспакойна было на душы: не свайго, чужога ката ідзём лавіць.

А тут, як на злосць, цётка Зося насустрач крочыць. Відаць, пра свайго пеўня камусьці расказвала, расхвальвала яго.

Цётка Зося спынілася і ўважліва паглядзела на нас.

-- Куды сабраліся, хлопчыкі?

-- Рыбу лавіць! -- гучна сказаў я.

Цётка Зося, напэўна, адчула, што задумалі нядобрае.

-- А дзе ж вашы вуды, рыбаловы?

Я і вокам не змаргнуў.

-- Каля рэчкі ляжаць, у кустах схавалі.

Цётка Зося не адчапляецца, дапытваецца, як сапраўдны дэтэктыў:

-- Мех навошта ўзялі? Рыбу ў мех будзеце класці?

-- Каля рэчкі травы трусам нарвём, -- паведаміў цётцы Зосі Андрэй.

-- Ну, ну! -- загадкава прамовіла цётка Зося і пакрочыла далей.

На дзвярах Міхалкавай хаты вісеў замок. Чорны, як вугаль, кот, выцягнуўшыся, ляжаў на ганку. Я штурхнуў весніцы і накіраваўся на падворак.  За мною Андрэй дэбае, сапе ад хвалявання.

Я азірнуўся.

-- Андрэйка, кінь яму мяса.

-- Можа, без мяса зловім? -- нахмурыўся Андрэй.

-- Паспрабуй, калі такі спрытны!

Кот тым часам устаў, выгнуў спіну і закруціў хвастом.

-- Злуецца! -- шапнуў я Андрэю.

Скрывіўшыся як серада на пятніцу, Андрэй дастаў з кішэні кавалачак мяса і кінуў на ганак. Кот схапіў яго і праз адчыненыя дзверы сігануў у хлеў.

Мы з Андрэем некалькі хвілін стаялі як у здранцвенні. Не чакалі ад ката гэткага нахабства.

-- З-пад самага носа ўкраў! -- вырвалася ў мяне.

Нахабны чорны кот, бачым, вылез з хлява.

-- Мяў! -- мяўкнуў, аблізнуўшыся. На нас пазірае, мяса просіць.

Я дакрануўся да Андрэевай рукі.

-- Кінь яшчэ адзін кавалачак!

Андрэй зноў кінуў на зямлю кавалачак мяса.

Кот смела накіраваўся да нас.

Я штурхнуў Андрэя.

-- Не стой, разява! Падхват на яго накідай!

Андрэй жыватом упаў на зямлю і спрытна накінуў на ката падхват. Выгінаючыся, кот затрапятаўся ў сетцы.

Я наставіў мех. Андрэй падняў ката і, моцна страсянуўшы, выкінуў з падхвата ў мех.

-- Вось як добра выйшла! -- прагаварыў, выціраючы спацелы лоб.

Я закінуў мех за спіну і накіраваўся на вуліцу. Ідзём з Андрэем, усміхаемся. А кот танцуе ў мяху, непакоіцца.

Што за ліха! Цётка Зося перад самым носам з падворка выскачыла.

-- Хлопчыкі, чаму так рана з рыбалкі вярнуліся?

-- Чарвей не накапалі, забыліся,-- ляпнуў Андрэй не падумаўшы.

Цётка Зося бліжэй да нас падступаецца. Што, калі мех рукою кране? Кот тады, відаць, страпянецца з усёй сілы! Напэўна, на ўсю вёску загалосіць цётка Зося, убачыўшы такі цуд.

-- Хлопчыкі, што ў меху?

Вось цікаўная! Напэўна, ёй мама даручыла за мною сачыць.

-- Кот у меху! -- засмяяўся я.

-- Хм, -- хмыкнула, не паверыла цётка Зося і накіравалася ў хату.

-- Не пабаяўся праўду сказаць? -- прагаварыў Андрэй, гледзячы на мяне.

-- Псіхалогію дарослых трэба ведаць. Яны ў праўду не вераць.

Андрэй паморшчыў лоб і паківаў галавою.

Я адчуваў сябе героем.

"А калі пасаладзіць ваду?"

Далей пайшло як па-пісанаму. Выпусцілі ката каля парога, а ён як сігане праз плот! Толькі яго і бачылі.

-- Дзядулька! -- гукнуў я.

-- Чаго трэба, Піліпка? -- запытаўся дзядуля, падышоўшы да акна.

-- Выйдзі на хвілінку на двор.

-- Сам зайдзі ў хату. Ты маладзейшы.

-- У горад не паехаў і выйсці не хочаш? -- заенчыў я.

Дапамагло. Выйшаў дзядуля, стаў на парозе. А мы з Андрэем з нецярпеннем чакаем, калі праз парог пераступіць, пяройдзе там, дзе чорны кот прабег.

-- Што скажаш, унучак?

-- Сюды падыдзі, бліжэй!

-- Кажы. Я і адгэтуль пачую.

-- Буду на ўсю вуліцу крычаць!

-- Кажы ціха. Я не глухі.

Размаўляем з дзядулем, быццам у кошкі-мышкі гуляем. Як жа на двор яго выцягнуць?

-- Дзядулька, мы пойдзем!..

Спалохаўся дзядуля. Пераступіў праз парог, кінуўся да нас.

-- Куды?

Я ад радасці адно што не падскокваю. Перайшоў, усё-ткі перайшоў праз парог мой дзядуля! Нездарма стараліся, Міхалкавага ката лавілі. Хутка, міленькі дзядулька, перастанеш верыць у прыметы. Не ведаеш, якую міну пад цябе падвялі.

-- Дык куды вы сабраліся? -- прагаварыў дзядуля.

-- На рэчку, рыбу лавіць, -- азваўся Андрэй. -- Схадзілі б з намі.

-- Не! Які з мяне рыбалоў! Не памятаю, калі вуду ў руках трымаў, -- стаў аднеквацца дзядуля.

-- У горад не паехаў і на рэчку не хочаш? -- зноў заенчыў я на ўвесь голас.

-- Так і быць, пайду, -- мусіў пагадзіцца дзядуля. -- Толькі сена на загуменні паварушу.

Адразу за нашым агародам невялікі грудок. Там, як памятаю, ніколі не аралі, не садзілі, не сеялі: звычайна сушылі сена, складвалі ў стажкі салому; калі трава падымалася, цялят навязвалі. Гэты грудок называлі загуменнем, бо калісьці непадалёку ад яго стаяла гумно. Людзі сабе гумны тады будавалі, калі калектыўных гаспадарак не было. Гумно звычайна складвалі з бярвён-круглякоў, а страху крылі саломай. У кожным гумне рабілі гліняны ток: у карытах размешвалі гліну, а потым гэтай глінай, як асфальтам, пакрывалі зямлю ў гумне і чакалі, калі гліна зацвярдзее. На току цапамі малацілі снапы, якія ў канцы лета сціртавалі ў гумне.

-- Дзядулька, давай дапаможам табе, -- прапанаваў я.

-- Сам спраўлюся, -- адмовіўся ад дапамогі дзядуля. -- Там сена кот наплакаў. Лепей кніжку пачытайце. Ёсць у мяне такая, дзе пра рыб напісана. Пачытайце, не лянуйцеся. Веды не сярмяжка: насіць не цяжка.

Мне не хацелася чытаць кнігу. Кніга, так я думаў, не дапаможа рыбы налавіць, не навучыць. Галоўнае -- добрае месцейка выбраць, каб клявала.

Але Андрэй вытыркнуўся наперад.

-- Прынясіце, дзед Ігнат. Пачытаем.

Дзядуля толькі і чакаў гэтага. Як га сказаць прынёс кнігу пра рыб. Прыйшлося чытаць. Праўда, я не вельмі стараўся. Сядзеў каля Андрэя і пазяхаў. А Андрэй чытаў старанна, уважліва.

-- Паслухай! -- неўзабаве звярнуўся ён да мяне. -- Рыбы адрозніваюць горкае, салёнае, салодкае, кіслае. Салодкае асабліва любяць.

Я не паверыў.

-- Дзе напісана?

-- Вось тут! -- Андрэй тыцнуў пальцам, паказаўшы на сярэдзіну старонкі.

Прыгледзеўся я. І праўда, адрозніваюць, любяць... Выдатна, цудоўна!

-- Андрэйка, сёння рыбу на бульбу будзем лавіць. Бульбу ў цукры пакачаем.

-- Цукар у вадзе растане, -- заўважыў Андрэй.

Сапраўды, растане. Як жа бульбу пасаладзіць? Нам шмат рыбы трэба налавіць.

-- Давай пасалодзім ваду! -- нарэшце здагадаўся я.

-- Якую ваду? -- не зразумеў Андрэй.

-- Тую, у якой бульба будзе варыцца.

-- Можна, -- пагадзіўся Андрэй. -- Яшчэ крыху пачытаем?

-- Пачытаем!

Цяпер і мяне зацікавіла, заінтрыгавала гэтая кніга. Не ў кожнай такія карысныя звесткі знойдзеш.

Ведаеце, што вычытаў? Што рыбы адчуваюць пах, што вопытныя рыбаловы прынаду алеем змазваюць, у газу апускаюць, нават духамі пырскаюць. Пах, як далей даведаўся, дапамагае рыбе адрозніваць ворага. Шчупак і плотка, напрыклад, па-рознаму пахнуць. А яшчэ рыбы адчуваюць пах той вады, дзе яны правялі першы год жыцця.

-- Андрэйка, -- прагаварыў я, прачытаўшы пра пахі, -- мы вараную бульбу духамі папырскаем. У маёй мамы ёсць французскія духі. Адну кропельку пырснеш, а пах такі, што аж нос на бок варочае.

-- Спярша бульбы  трэба начысціць, -- заўважыў Андрэй.

Мы з Андрэем начысцілі бульбы, паклалі яе ў каструлю, налілі вады, насыпалі цукру (цукру не пашкадавалі), зварылі на газавай пліце, у талерку высыпалі, французскімі духамі папырскаўшы, і пабеглі ў хлеў па вудачкі. Узялі сабе і дзядулю і зноў у хату накіраваліся. А з хаты з крыкам дзядуля вылятае.

-- Хто бульбу варыў?.. Чаму яна такая пахучая і салодкая?

Я схапіўся за галаву.

-- Ты еў гэтую бульбу?

-- Узяў у рот і выплюнуў!

-- Мы на яе рыбу хочам лавіць. У кнізе вычыталі, што рыба любіць салодкае і духмянае. Вось і наварылі ў салодкай вадзе, а потым мамінымі духамі папырскалі, -- растлумачыў я дзядулю.

Дзядуля з дакорам паківаў галавою.

-- Маці французскія духі для свят беражэ, а ён імі бульбу пырскае!  З табою, унучак,  пажывеш -- і Кузьму бацькам назавеш.

-- Дзядулька, ты сам вінаваты. Сам кніжку прынёс.

Дзядуля нечакана засмяяўся.

-- А весела мы жывём!

-- Быццам у цырку! -- падхапіў я.

Дзядуля перастаў смяяцца, нахмурыўся.

-- Піліпка, каб гэты цырк нам бокам не вылез.

-- Сёння свежай рыбкі напячэм. Паласуемся! -- суцешыў я дзядулю.

Я цвёрда верыў, што пасля сённяшняй рыбалкі дзядуля перастане верыць у прыметы.

"Хіба птушка ўмее падрабляць гукі?"

Мы паклалі ў поліэтыленавы мяшочак бульбу, якая так не спадабалася дзядулю, узялі вуды і накіраваліся на рэчку. Дарога вяла праз невялікі лясок. Тут уперамешку раслі і сосны, і бярозы, і яліны, зрэдку сустракаліся дубы. У гэтым ляску мы не раз і не два гулялі ў хованкі, проста так адпачывалі.

Ціха, дрымотна вакол. Ідзём, дзядулю падганяем. А ён ідзе павольна і адно і тое ж паўтарае:

-- Паспеем з козамі на торг!

-- Паслухай! -- неспадзявана пацягнуў мяне за рукаў Андрэй.

Я спыніўся, прыслухоўваючыся.

З ляска выразна даносілася: жых-жах, жых-жах...  

-- Хтосьці дрэва спілоўвае! -- выказаў здагадку мой сябар.

-- Дзядулька,  у нашым ляску браканьераць! -- падхапіў я.

Дзядуля паглядзеў на мяне і ўсміхнуўся.

Такога я ад яго не чакаў. Дзядуля, як памятаю, заўсёды ўсёй душой ненавідзеў браканьераў. Здаралася, ночы не спаў, свой лясны абход пільнаваў. Аднаго разу (пра гэта нават наша раённая газета напісала) чатырох браканьераў злавіў. Яны на рэчцы рыбу невадам збіраліся лавіць. Прыехалі на "Мерседэсе", вылезлі і на бераг падаліся. А дзядуля падкраўся, сеў у іхнюю машыну (браканьеры паленаваліся матор заглушыць), прасігналіў на развітанне і на газ націснуў (мой дзядуля на ўсе рукі мастак!). Браканьеры бягуць за ім і крычаць: "Стой! Стой!" Дзядуля едзе так, каб не дагналі, а браканьеры ззаду бягуць, кулакамі трасуць. У самую вёску прыбеглі. Накінуліся на дзядулю: маўляў, нашу машыну хацеў украсці, у міліцыю заявім. Дзядуля не з палахлівых. Адкрыў багажнік і невад паказаў. Адразу браканьераў супакоіў.

-- Давайце зловім браканьераў! -- загарэўся Андрэй.

-- Супакойцеся, хлопчыкі: у ляску птушка стараецца, спявае, -- паведаміў дзядуля.

-- Хіба птушка ўмее падрабляць гук пілы? -- не паверыў я.

-- Яшчэ як умее! -- прамовіў дзядуля, слухаючы незвычайную песню.

А з ляска нечакана данеслася: ку-карэ-ку-у...

Дзівосы дый толькі. Цяпер певень горла дзярэ. Мабыць, ад гаспадара ўцёк і заблудзіўся, як нявопытны грыбнік.

Я запытальна паглядзеў на дзядулю. А ён стаіць, усмешку на вуснах хавае. Штосьці тут не так. Ёсць нейкі сакрэт.

-- Дзядулька, што тут адбываецца? -- не вытрываў я. -- Растлумач, калі  ласка!

-- Лясная птушка нас цешыць, Піліпка.

Цікавыя птушкі ў лесе завяліся. Адна гук пілы падрабляе, другая кукарэкае. Мабыць, свет перавярнуўся.

-- Дзядулька, чаму гэтыя птушкі спяваюць не сваімі галасамі?

-- Не сваімі, а сваім, -- паправіў мяне дзядуля.

-- Дык гэта адна і тая ж птушка? -- запытаўся Андрэй.

-- Але, -- кіўнуў галавою дзядуля. -- Яна і кукарэкае, і гук пілы падрабляе.

-- Дзе яна? -- зацікавіўся я. -- Пакажы яе нам.

-- Што вы без мяне рабілі б? -- ушчуваючы, прагаварыў дзядуля. -- Калі дзед -- ёсць і абед, няма дзеда -- няма і абеду. Асцярожна ідзіце за мною і хутка ўбачыце гэтую птушку.

Прыгнуўшыся, мы падаліся ў глыб ляска.

На разгалістым дубе сядзела птушка велічынёю з варону. На галаве ў яе, нібы карона, выдзяляўся віхор. Ён быў цёмна-стракаты, па баках блакітны. Каля дзюбы, крыху ніжэй вачэй, выразна вымалёўваліся чорныя палосы, а на белых крылах -- бліскучыя блакітныя плямы. Хвост доўгі, чорны.

"Прыгажуня, райская птушка нашых лясоў!" -- любуючыся, падумаў я.

Прыгажуня нечакана прарэзліва, хоць вушы затыкай, закрычала і, нячутна махаючы крыламі-рыдлёўкамі, паляцела, знікла з вачэй.

-- Напалохалі мы яе! -- адзначыў дзядуля.

-- Як яна называецца? -- пацікавіўся я.

-- Сойка.

-- Сойка падрабляе і голас пеўня, і гук пілы? -- усё яшчэ не верылася  мне.

-- Сойка ўмее свістаць, як шпак, крычаць, як сарока, нават голас каршуна можа падрабіць, -- стаў расказваць дзядуля. -- А калі заўважыць драпежнага звера, такога крыку наробіць, што з усіх канцоў сойкі, сарокі, нібы на пажар, злятаюцца. Драпежнік не цярпіць такога гвалту, уцякае, ратуецца.

Я слухаў дзядулю і здзіўляўся. Каля лесу жывеш, ходзіш па гэтым лесе, гукаеш, шукаеш грыбы, збіраеш ягады, а не заўважаеш, што вакол робіцца. Калі б сёння не расказаў дзядуля, то невядома калі даведаўся б, што сойка гукі і галасы ўмее падрабляць.

Я дастаў з торбы і паклаў на пянёк некалькі бульбін.

-- Сойка вернецца і паласуецца, -- прамовіў, зірнуўшы на дзядулю.

-- Вашай бульбы нават галодны сабака не стане есці,  -- сказаў дзядуля і, павярнуўшыся,  рушыў на дарогу. Мы з Андрэем, пераглядваючыся, пакрочылі за ім.

Што можа нарабіць шчупачок?

Вось і Буслаўка -- наша запаветнае рыбнае месцейка. На беразе расце вярба, над самаю вадою схілілася, уздоўж ракі цягнуцца кусты лазняку. Улетку яны пераплятаюцца, утвараючы суцэльную густую сцяну. Шмат ледзь прыкметных сцяжынак мы тут пратапталі. Іншы раз блукаеш па лазняку, як па няходжаным лесе. Ціха вакол, здаецца, усё спынілася, заснула. Толькі камары адчайна звіняць ды нябачныя птушкі спяваюць, пераклікаюцца. Добра, бесклапотна летам!

А сёння мне і Андрэю хапіла клопатаў. Але я верыў, што нашы турботы неўзабаве скончацца. Наловім рыбы і пераканаем дзядулю, перастане ён верыць у прыметы.

Паклаўшы ў кішэню некалькі бульбін, я  з вудай у руках ускарабкаўся на вярбу (мы, вясковыя хлопчыкі, часта лавілі рыбу, седзячы на гэтай вярбе), адламаў невялікі кавалачак бульбы, надзеў на кручок і закінуў у раку.

Унізе, на траве,  з вудамі ў руках сядзяць дзядуля і Андрэй.

Дзядуля зірнуў на мяне.

-- Дзе вада, там і вярба. Не звалішся, унучак?

Я ўсміхнуўся краёчкамі вуснаў.

-- Быццам у сядле сяджу.

-- Добра там табе! -- пазайздросціў мне Андрэй.

Відаць, і ён на вярбу хацеў залезці. Апярэдзіў я яго.

Рака каля берага цячэ павольна, здаецца, тут зусім няма плыні, а далей, амаль на сярэдзіне, нясецца, вірыцца, разыходзіцца кругамі.

"Чжы-цвірк, чжы-цвірк", -- непадалёку, у лазняку, заспявала нябачная птушка.

-- Дзед Ігнат, якая птушка там спявае? -- парушыў маўчанне Андрэй.

-- Трасянка, -- сказаў дзядуля. -- Яна на жаўрука падобная. Сама шэрая, з крапінкамі, толькі на грудзях маленькая плямка. Цудоўна спявае!

"Вось каб усіх птушак сабраць у адно месца! -- думаю сабе я. -- Розных, з рознымі галасамі. І каб заспявалі ў лад па загаду якога-небудзь чарадзея-рэжысёра. Запісаў бы гэты спеў і ва ўсе канцы Зямлі разаслаў бы. Людзі слухалі б і радаваліся б. Перасталі б сварыцца, ненавідзець адзін аднаго. Сціхлі б лаянкі, нараканні, стрэлы..."

-- Дзядулька, ты хочаш, каб быў лад на зямлі? -- прагаварыў я.

-- Цяпер добра табе? -- азваўся дзядуля.

-- Вельмі добра.

-- І мне добра, і Андрэйку добра, -- сказаў дзядуля. -- Усім людзям добра, калі лад, мір. Праўда, ёсць вылюдкі, якія ліхі след стараюцца пакінуць. Гэтак і ў нас было ў час вайны.

-- Дзядулька, у нас пазарасталі сляды вайны.

-- Пазарасталі, ды не ўсе. Ёсць яшчэ знак.

-- Нам з Андрэйкам пакажаш яго?

-- Абавязкова пакажу.

-- Піліпка, -- раптам крыкнуў Андрэй, -- варон ловіш?

Я зірнуў уніз -- мой паплавок то ў ваду схаваецца, то з вады вынырне... Тузануў вудзільна і выцягнуў... доўгачаканую плотку. Зняў яе з кручка і кінуў уніз, на траву.

-- Лаві, Андрэйка!

-- Піліпка, мацней трымайся, бо зараз задзярэш ногі! -- папярэдзіў мяне дзядуля.

Упэўнены ў сабе, я і вухам не павёў.

-- Андрэйка, набяры вады ў поліэтыленавы мяшочак. Туды пусціш плотку.

Мой аднакласнік набраў у поліэтыленавы мяшочак вады, пусціў туды плотку і паставіў у вадзе, каля берага, а затым стаў крышыць бульбу, для падкормкі ў ваду кідаць.

А мой паплавок зноў заскакаў на вадзе.

Я падцяў, не марудзячы. Ёсць яшчэ адна плотка!

-- Чаму ў вас не клюе? -- ледзь стрымліваючы смех, запытаўся ў дзядулі і Андрэя. -- Лавіць не ўмееце?

Але мая радасць была нядоўгай. Рыбацкае шчасце, як вядома, зменлівае. У мяне чамусьці перастала кляваць, а дзядуля з Андрэем цягаюць плоткі як па заказу: адну за адной.

-- Піліпка, я злавіў! -- як заведзены, крычыць Андрэй.

-- І я злавіў, -- знімаючы з кручка рыбу, паведамляе дзядуля.

Відаць, уся чарада плотак каля іхніх кручкоў сабралася. Відаць, чаргу там занялі.

-- Шанцуе табе сёння, дзядулька! -- пазайздросціў я.

Дзядуля задаволена прамовіў:

-- Як вядзецца, то і на шчэпцы прадзецца.

-- Ты ж казаў, што не пашанцуе, калі чорны кот дарогу перабяжыць. Кепская прымета.

-- Вельмі кепская! -- кіўнуў галавою дзядуля і выцягнуў чарговую плотку.

Няхай цягае, няхай прадзецца! Гэта мне на руку. Што скажаш, даражэнькі дзядулька, калі даведаешся, які падкоп мы з Андрэем пад твае прыметы падвялі?

-- Дзядулька, сёння чорны кот табе дарогу перабег! Не верыш? -- пачаў я.

-- Не веру, бо не бачыў, -- як мудры філосаф, адзначыў дзядуля.

Не марудзячы,  я расказаў яму, як мы з Андрэем злавілі чорнага Міхалкавага ката, як выпусцілі яго каля парога нашай хаты...

Выслухаў мяне дзядуля і пачухаў патыліцу.

-- З вамі вуха востра трэба трымаць!

-- Цяпер верыш у прыметы?

-- А як у іх не верыць!

-- Мы цэлы мяшочак рыбы налавілі! Ты сама болей  нацягаў! -- напомніў я.

-- Мяшочак паплыў! -- нечакана крыкнуў Андрэй.

Я глянуў уніз. Вось дзіва: наш поліэтыленавы мяшочак з плоткамі сам па вадзе плыве, кругі выпісвае, нібыта яму маторчык прычапілі.

Забыўшыся, што сяджу на вярбе, я рвануўся і плюхнуўся ў ваду. Толькі пырскі вакол паляцелі.

Думаеце, што спалохаўся, разгубіўся? Не, мяшочак схапіў, сціснуў пальцамі і нырнуў, каб нырцом хутчэй да берага дайсці. Праплыў гэтак некалькі метраў і галаву высунуў, паветра ротам лаўлю, аддыхваюся. А дзядуля ў тапках і нагавіцах з берага як скочыць да мяне! Хвалі падняў, быццам маторная лодка.

Схапіў мяне за кашулю і моўчкі да берага валачэ.

Па беразе Андрэй бегае, нервуецца.

-- Дапамагчы вам?

Я ад дзядулі стараюся вырвацца. Куды там! Цягне, як катэр баржу.

Выкарабкаліся на бераг. З дзядулі вада цурком цячэ, нагавіцы да цела прыліплі.

-- Піліпка, перапалохаўся я, як убачыў, што ты ў вадзе схаваўся!

-- Нырцом да берага хацеў даплыць. А ты!.. – выказаўся я і ў адчаі махнуў рукою.

-- Мне здалося, што топішся, -- сказаў дзядуля і сагнуўся, панурыўся.

Пашкадаваў я яго.

-- Дзядулька, супакойся, вазьмі сябе ў рукі!

Дзядуля азірнуўся, правёўшы вачыма па беразе.

-- А дзе мой тапак?

Як гаворыцца, смешна і пацешна. На адной назе ў дзядулі тапак, а другая нага босая.

-- Дзядулька, можа, ты адзін тапак дома забыўся? -- не сцярпеў, засмяяўся я.

Дзядуля пакруціў галавою.

-- Два было, добра помню!

-- Дзе Ігнат, адзін вы ў рэчцы згубілі, -- падказаў Андрэй. -- Зараз пашукаю, дастану!

-- Не трэба, не трэба! -- замахаў рукамі дзядуля. -- Тапак уніз панесла. Няхай нясе. Большай бяды не было б.

Я падняў угору мяшочак.

-- Тапка няма, затое рыба ёсць.

-- У мяшочку шчупачок! – са здзіўленнем прагаварыў Андрэй.

І праўда, у поліэтыленавым мяшочку ляжаў шчупачок грамаў на трыста.

-- Як ён сюды трапіў? -- вырвалася ў мяне.

-- Пахіліўся наш мяшочак, і гэты шчупачок ускочыў у яго, плоткамі хацеў пажывіцца. Але спалохаўся і паплыў, мяшочак пацягнуў, -- сказаў дзядуля.

-- Пашанцавала нам! -- прыцмокнуўшы языком, прамовіў я.

-- Ага! На грош справы, а на рубель прыправы. А ўсё з-за таго, што чорны кот дарогу перабег. Выпусцілі перад парогам. Цяпер цешцеся, -- папракнуў дзядуля.

Так і не даказалі мы дзядулю, што прыметы -- глупства. Вось што можа нарабіць звычайны шчупачок.

Вы не хацелі б зрабіць тэрмометр?

Дома дзядулю раптам стала калаціць. Затросся, як толькі ўвайшоў у хату. Страшна глядзець на яго! Плечы, рукі трасуцца, зуб на зуб не трапляе.

-- Што з табою, дзядулька? -- спалохаўся я.

-- Кепска, унучак! Я як асінавы лісцік цяпер.

На табе! Яшчэ гэтага мне не хапала.

-- Піліпка, хуткую дапамогу трэба выклікаць, -- падказаў Андрэй.

Пачуў дзядуля.

-- Не трэба, хлопчыкі. У бальніцу мяне пакладуць!

Так, мабыць, пакладуць дзядулю ў бальніцу. Вечарам карова з пашы прыйдзе. Яе трэба падаіць. І свіней трэба пакарміць. Мала гэтага, куры па падворку бегаюць, цяля на выгане навязанае. Звалілася бяда на маю галаву!

-- Дзядулька, табе не лепей?

-- Свет не мілы. Казаў, што не пашанцуе. Прастудзіўся, выкупаўшыся ў вадзе.

-- На ложак ляжце, -- параіў Андрэй.

-- Завядзіце. Сам не дайду. Ногі дрыжаць. Хлопчыкі!..

Мы з Андрэем узялі дзядулю пад рукі і павялі паціхеньку. А ён, бедны, кульгае, спатыкаецца, войкае. Я яшчэ ні разу не бачыў, каб вось так, адразу, хвароба, як за карак, узяла.

Дзядуля лёг на ложак і заплюшчыў вочы. Выцягнуўся, што націнка, не варушыцца.

-- Дзядулька, я на пошту збегаю, тату і маме тэлеграму за мяжу пашлю. Паведамлю, што ты моцна захварэў.

-- Ніякіх тэлеграм, Піліпка!  -- усхапіўся з ложка дзядуля. -- Не ўздумай пасылаць.

-- Табе лепей? -- узрадаваўся я.

Дзядуля зноў лёг на ложак.

-- Яшчэ горай. І спіна ломіць, і галава баліць. На балючае вока ўсё парушша ляціць.

Што ж рабіць? І ў бальніцу не хоча ехаць, і тэлеграму не дазваляе пасылаць. Як жа дапамагчы яму? Не шкодзіла б тэмпературу памераць.

-- Дзядулька, тэмпературу табе памераць?

-- Памерай! -- застагнаў дзядуля.

Я ведаў, што мама тэрмометр заўсёды кладзе ў шуфляду трумо. Адчыніў яе. Няма там тэрмометра.

-- Нядаўна ляжаў! -- сказаў Андрэю, паціснуўшы плячыма.

-- Можа, у іншым месцы ляжыць? Пашукай, Піліпка.

На стале праверыў, на кніжнай шафе, нават пад стол зазірнуў -- нідзе няма тэрмометра.

А дзядуля турбуецца, не ляжыцца яму.

-- Не знайшоў?

-- Шукаю!

-- Годзе шукаць. Яго, як відаць, і са свечкай не знойдзеш. Мусіць, маці з сабою забрала, павезла.

Мабыць, забрала. Усё-ткі ў незнаёмую краіну паехала. Невядома, ці ўдасца ў чужой краіне аптэку знайсці, каб тэрмометр купіць, калі раптам прыйдзецца тэмпературу памераць.

-- Дзядулька, што будзем рабіць? -- ледзь не заплакаў я.

-- У маім чамадане ляжыць кніжка. Там напісана, як самому тэрмометр зрабіць. Прачытайце, хлопчыкі.

Мы з Андрэем хуценька вывалаклі з-пад ложка чамадан і адчынілі яго.

-- Тут безліч кніг! -- развёў рукамі Андрэй. -- Запытайся, у якой напісана пра тэрмометр.

Дзядуля і на гэты раз пачуў, гукнуў з ложка:

-- У той, што з сінімі вокладкамі!

Андрэй узяў з чамадана кнігу з сінімі вокладкамі і прачытаў, разгарнуўшы:

-- Як з цукру зрабіць цукерку... Піліпка, паслухай, што пішуць. Насыпце ў чайную лыжку цукру і пакладзіце яе на электрычную плітку. Цукар пачне плавіцца і запоўніць лыжку, нібы вада. Змажце другую лыжку маслам і выліце ў яе расплаўлены цукар. Каб хутчэй астыў, апусціце лыжку ў халодную ваду. Пасля стукніце лыжкай па стале, і перад вамі будзе не проста цукар, а смачная карычневая цукерка.

Я аблізнуўся, уявіўшы смачную цукерку. Не ведаў, што кнігі на сваіх старонках хаваюць такія карысныя парады. Выходзіць, цукеркі самому можна рабіць, быццам на фабрыцы.

-- У вас ёсць электраплітка? -- запытаўся ў мяне Андрэй.

-- Дзядулю цукеркамі хочаш пачаставаць? -- здагадаўся я.

-- Няхай паласуецца.

-- Яму патрэбен тэрмометр, а не цукеркі! -- абурыўся я.

-- Хіба хвораму не прыносяць прысмакі? -- сказаў Андрэй.

Што ж, мае ён рацыю. Неяк зімою я захварэў. Дык тата і мама і цукеркамі, і пячэннем мяне частавалі.  

Я падбег да дзядулі. А ён ляжыць, вочы заплюшчыўшы.

-- Дзядулька, мы вычыталі ў кнізе, што самому цукеркі можна зрабіць. Не хочаш цукерачак?

-- Хачу! -- заявіў дзядуля.

Мы з Андрэем, як гаворыцца, узяліся за працу закасаўшы рукавы. Уключылі электраплітку, у лыжкі цукар насыпаем, змазваем маслам, выліваем, у халодную ваду апускаем, па стале стукаем-грукаем. Як бач дзесяць цукерак зрабілі. Роўненька, адну каля адной, паклалі іх на талерку і дзядулю прынеслі.

-- Частуйся, дзядулька!

Дзядуля ўзяў цукерку, кінуў у рот. Хрумсь, хрумсь -- і з'еў. Відаць, спадабалася, бо яшчэ адну ўзяў, спрытна ў рот кінуў. А мы з Андрэем пазіраем на яго і аблізваемся. Пашкадаваў нас дзядуля.

-- Хлопчыкі, вазьміце па адной цукерачцы.

Мы нясмела, як сарамлівыя госці, узялі па цукерцы і з'елі з апетытам.

-- Цяпер пра тэрмометр прачытайце, -- напомніў нам дзядуля. -- А я паляжу, пачакаю, пакуль зробіце.

Тэрмометр, як даведаліся з кнігі, няцяжка зрабіць. Што для гэтага патрэбна? Маленькая бутэлечка, рызінавы корак, шкляная трубка і інструмент для працы -- шыла. Бутэлечка з-пад лекаў у мяне знайшлася. І корак знайшоўся. А шкляную трубку дзядуля дапамог нам знайсці.

-- Шкляная трубка ў каморцы на паліцы ляжыць, -- падаў ён голас з ложка. -- Яна даўно ў мяне. Як ведаў, што спатрэбіцца. І шыла там.

Што ж, ёсць шыла і, як гаворыцца, да шыла. Мы з Андрэем у рызінавым корку шылам пракруцілі дзірку, у гэтую дзірку ўставілі трубку, капнулі ў трубку кропельку падфарбаванай вады (ваду падфарбавалі чарнілам), трубку ў корак уставілі, бутэлечку закаркавалі.

Засталося вызначыць на трубцы адзнаку, якая паказвала б тэмпературу трыццаць шэсць і шэсць дзясятых градусаў -- нармальную тэмпературу чалавечага цела. Для гэтага бутэлечку-тэрмометр пад паху трэба пакласці. Вядома, не хвораму чалавеку, а здароваму. Калі патрымаеш бутэлечку пад пахай, то яна нагрэецца, і падфарбаваная кропелька ўверх запаўзе. Калі ласка, адзначай, напрыклад, кавалачкам пластыліну тое месца, дзе яна спынілася.  Затым бутэлечку-тэрмометр кладуць у халадзільнік альбо ў халодную ваду, каб апусцілася кропелька. Пасля гэтага незвычайны тэрмометр хворы сабе пад паху можа пакласці. Калі кропелька паднімецца вышэй адзнакі з пластыліну, то, значыць, высокая тэмпература ў яго.

Здаецца, усё зразумела, проста. Але мы з Андрэем паспрачаліся.

-- Бутэлечку я сабе пад паху пакладу! -- заявіў Андрэй.

-- Чаму ты? -- не пагадзіўся я. -- Я здаравейшы за цябе.

Мне чамусьці вельмі захацелася бутэлечку-тэрмометр пад пахай патрымаць.

Пакрыўдзіўся Андрэй.

-- Ты здаравейшы? Лічыш, што пакоціш мяне?

Яшчэ гэтага не хапала. Дзядуля хворы, а мы ў хаце станем качацца.

-- Бяры, мне не шкада, -- дазволіў я Андрэю.

Андрэй паклаў бутэлечку пад паху. Усміхаецца, цвіце, быццам яму дарагі мабільнік купілі.

-- Хопіць трымаць! -- не сцярпеў я. -- Зараз заснеш з бутэлечкай!

Нарэшце прынеслі наш тэрмометр дзядулю.

-- Не ўзарвецца пад пахай? – хаваючы бутэлечку пад кашулю, з трывогай прагаварыў дзядуля.

-- Надзейна зрабілі, -- запэўніў Андрэй.

Праз пяць хвілін дзядуля выняў тэрмометр з-пад пахі і паказаў нам. Падфарбаваная кропелька спынілася якраз там, дзе была адзнака з пластыліну.

У мяне вочы на лоб палезлі.

-- Андрэй, у цябе, як і ў дзядулі, таксама высокая тэмпература!

Андрэй шырока расплюшчыў сінія васільковыя вочы.

-- Няўжо?

-- А мне ўжо палепшала! -- ускочыў з ложка дзядуля. -- Нармальная тэмпература ў мяне! Напэўна, вашы цукеркі дапамаглі, вылечылі.

-- Значыць, і ў мяне нармальная! -- узрадаваўся Андрэй.

Вось так закончылася гэтая гісторыя. Мы з Андрэем навучыліся рабіць і цукеркі, і тэрмометр.

А вы не хацелі б зрабіць такі тэрмометр?

Ці можна спячы без агню яечню?

Назаўтра я пацікавіўся ў дзядулі:

-- Дзядулька, як сёння сябе адчуваеш?

-- Здаецца, добра, -- адказаў ён.

Штосьці недагаворвае дзядуля. Дый сам не такі, як заўсёды: пануры, быццам у ваду апушчаны.

--  Камень на душы ляжыць?

-- Кепскі сон мне прысніўся. Такі, што не хочацца ўспамінаць, -- махнуў рукою дзядуля. -- Прашаптала ліха, што не быць дабру.

-- Раскажы. Хіба табе так цяжка? -- папрасіў я.

-- Снілася, -- нявесела пачаў дзядуля, -- нібыта праз густы лес прадзіраюся. Іду, іду, а лесу канца-краю не відаць. Стаміўся, знясілеў, пот градам коціцца...

Так, сон непрыемны. Не пазайздросціш дзядулю. Ад такога сну ў кожнага галава разбаліцца.

-- Чым жа скончылася тваё падарожжа, дзядулька? -- вырвалася ў мяне.

-- Праз нейкі час выйшаў на паляну, -- паведаміў дзядуля. --  А пасярод паляны -- патэльня. А ў патэльні яечня пячэцца. Агню няма, а яечня пячэцца!

На нейкую хвіліну я забыўся, што дзядуля расказвае сон.

-- Няпраўда! Хіба можа без агню яечня ў патэльні пячыся?

-- Прыснілася, унучак!

Значыць, прыснілася. Сплючы і не такое прысніцца. Як кажуць? Спіцца -- сніцца.

-- Дзядулька, не бядуй. Твой сон зусім не страшны.

-- Кепскі, вельмі кепскі! -- у задуменні прамовіў дзядуля. -- Вось ты нядаўна сказаў мне: "Хіба можа без агню яечня ў патэльні пячыся?"  І я за табою паўтару: "Хіба можа без агню яечня ў патэльні пячыся?" Не. Таму і сон кепскі. А кепскі сон -- кепская прымета. Радаваўся б я, калі б нешта добрае прыснілася!

Сагнуўшыся, дзядуля паплёўся на двор. "Бач, як разважае! -- думаў я. -- Раз немагчыма, каб яечня ў патэльні без агню пяклася, то і сон кепскі. Свая ў яго філасофія. Невядома, да чаго ён з гэтай філасофіяй дажывецца".

Не ведаю, што я рабіў бы, калі б Андрэй не прыйшоў. Канешне, адразу ж расказаў яму пра дзядулеў сон.

-- Невядома, чым заўтра дзядуля цябе пацешыць! -- з'едліва прамовіў Андрэй.

-- Пасля хваробы заўжды абы што сніцца, -- заступіўся я за дзядулю.

-- А ён доўга не хварэў. Цукерак наеўся і вылечыўся! -- сказаў Андрэй.

"Доўга не хварэў..." Во дае! Яшчэ сябар называецца. Відаць, радаваўся б, калі б дзядуля на цэлы месяц у ложак залёг. Дзядуля чужы, не шкада.

-- Не бачыў, як калаціла яго? Акуляры надзеў бы! -- накінуўся я на Андрэя.

Андрэй не зважае, сваю лінію гне.

-- Неяк падазрона ён хварэў. Калі чалавек моцна захварэе, то цукеркамі яго не вылечыш.

-- Вельмі ты разумны! -- усклікнуў я. -- У яго гэтая хвароба са страху пачалася. Спалохаўся ён, калі я з вярбы ў раку ўпаў. Потым страх прайшоў, а разам са страхам і хваробу як рукою зняло. Хіба не бывае такое?

Андрэй паціснуў плячыма.

-- Я не лекар.

-- Ну і маўчы, калі не лекар! Сябар ты мне ці не сябар?

Андрэй разгубіўся, заморгаў вачыма.

-- Сябар. Ну і што?

-- Калі сябар, то дапамажы мне дзядулю ад гэтых прымет выратаваць. Знясіляць яны яго.

За што люблю Андрэя? Некаторым не так слова скажы -- нос адварочваюць, цэлы год не размаўляюць. А Андрэй моцна не крыўдзіцца, разумее, што без гарачай спрэчкі ў наш час не пражыць.

І цяпер ён ціха сказаў:

-- Піліпка, трэба даказаць дзеду Ігнату, што яечню на патэльні без агню можна спячы...

Я са здзіўленнем паглядзеў на Андрэя.

--  Піліпка, у твайго дзядулі чамадан кніжкамі запакаваны...

-- Кніжкі яечню не спякуць, -- няўдала пажартаваў я.

Андрэй прайшоўся па пакоі і павярнуўся да мяне.

-- У гэтых кніжках ёсць шмат сакрэтаў. Напісана і пра цукеркі, і пра тэрмометр. Магчыма, знойдзецца парада, як яечню без агню спячы.

-- Значыць, кніжка дапаможа нам даказаць, што дзядулеў сон зусім не глупства, што такое магчыма і ў жыцці?

-- Кніга мае вялікую сілу! -- упэўнена прагаварыў Андрэй.

Скажу шчыра: не пераканаў ён мяне. Я не паверыў, што знойдзецца кніга, у якой напісана, як яечню на патэльні без агню спячы. Але ж не хацелася здавацца, не хацелася сядзець склаўшы рукі. Цеплілася нейкая надзея. Трэба было неадкладна ратаваць дзядулю.

Мы з Андрэем селі на канапу і абклаліся кнігамі, нібы перад тэстамі. Напэўна, гадзіну сядзелі, не меней. Рознага я начытаўся. І пра моры-акіяны, і пра зямныя нетры, і пра фізіку, як яна цесна з музыкай звязана, і пра аўстралійскіх  кенгуру, і пра нашых зайцаў.

-- Няма пра яечню, -- пазяхнуўшы, сказаў Андрэю.

-- Будзе! Чытай.

Аптыміст Андрэй! Такія, як ён, напэўна, Паўночны полюс адкрывалі, у тайзе дарогі пракладвалі.

Я стаў чытаць далей. Пра надвор'е прачытаў: як можна яго вызначыць па раслінах, па паводзінах птушак, жывёл. Спадабаўся гэты артыкул. Так зачытаўся, што і пра яечню забыўся.

-- Ёсць! -- неспадзявана радасна крыкнуў Андрэй.

Памятаю, мы так крычалі аднаго разу, калі даведаліся, што наша класная настаўніца захварэла. Ніхто з нас не жадаў ёй кепскага. Проста ўзрадаваліся, што ўрокаў не будзе.

Мой сябар устаў з канапы і давай дэкламаваць, нібы верш:

-- Каб без агню спячы яечню, вялікую міску трэба  выкласці мноствам люстэркаў. Затым павярнуць яе люстэркамі да сонца, а на тое месца, дзе яны адбіваюць святло, паставіць патэльню з яечняй. Праз адну-дзве хвіліны яечня спячэцца.

-- Малайчына! -- пахваліў я Андрэя. -- Званне заслужанага чытача табе трэба прысвоіць.

-- Да заслужанага я яшчэ не дарос, -- сур'ёзна адказаў Андрэй.

Дзівак мой аднакласнік! Не разумее, што жартую. Не падобны ён на іншых. Пра яго вы не ўсё ведаеце. Ён, напрыклад, люстэркі калекцыяніруе. Многія хлопчыкі збіраюць маркі, манеты, а ён люстэркі. Шмат люстэркаў назбіраў: і круглых, і прамавугольных...

Я ўстаў з канапы і скамандаваў:

-- Андрэйка, нясі сюды сваю калекцыю!

Андрэй прынёс люстэркі, я ўзяў патэльню, чатыры яйцы і вялікую міску -- таз, у якім мама звычайна варыць варэнне. З усім гэтым дабром мы з Андрэем прыйшлі на прыгуменне. Там, як вызначылі, найбольш сонца паліць. Выклалі таз люстэркамі, павярнулі яго да сонца, патэльню паставілі туды, дзе люстэркі адбівалі святло, разбілі два яйцы.

Неўзабаве, хочаце верце, а хочаце не верце, запішчэла, засквірчэла ў патэльні. Ёсць яечня! З радасці хацелі яе з'есці, але дзядуля з'явіўся. Стаіць воддаль, дзівіцца, вачэй не зводзіць. Як жа! Без агню яечня на патэльні пячэцца!

-- Ну і ну! -- не сцярпеў, прагаварыў.

-- Дзед Ігнат, бачылі такі цуд? -- весела засмяяўся Андрэй.

Я падняў угору палец.

-- Сон у руку, дзядулька!

-- Дык можна на патэльні без агню спячы яечню? -- звярнуўся да дзядулі Андрэй.

-- Бачу, што можна.

-- Дзед Ігнат, трэба верыць у навуку, а не ў сон! -- павучальным тонам сказаў Андрэй.

-- Лічыце, што папаўся дзедка ў клетку? Яшчэ далёка да вечару. Усё можа стацца, -- прамовіў дзядуля і пайшоў, буркаючы штосьці пад нос.

"Пачакай, дзядулька! -- падумаў я. -- Будзе і на нашай вуліцы свята".

А калі не хапае алігапепцыдаў?

Пасля полудня Андрэй зноў прыбег да мяне. Напэўна, мы яшчэ што-небудзь прыдумалі б, каб даказаць дзядулю, што прыметы -- глупства, ды ён сам паклікаў нас:

-- Хлопчыкі, дапамажыце сена на прыгуменні згрэбці, у стажок скласці.

Мы адразу ж пагадзіліся. Заікніся -- потым, цяпер няма калі -- скажа, што не шанцуе яму, бо кепскі сон прысніўся.

Узяўшы граблі і вілы, разам з дзядулем накіраваліся на прыгуменне.

-- Вунь варона на плоце сядзіць, -- прыпыніўшыся, паказаў на крыклівую птушку дзядуля. -- Натапырылася, крылы апусціла!

Адкрыў Амерыку! Вядома, чаму варона непадалёку ад хаты сядзіць. Віжуе, каб украсці што-небудзь. Вароны любяць чужым паласавацца.

Прайшоўшы крыху, дзядуля зноў адзначыў:

-- Мурашкі забегалі! Дамоў спяшаюцца.

І гэта не дзіва. Мабыць, надакучыла ім у траве бегаць, натаміліся. Таму і спяшаюцца. Я таксама дамоў спяшаюся, калі добра набегаюся.

А ў дзядулі быццам язык развязаўся:

-- Э-э, пчолы таксама дамоў паляцелі!

Я не стрымаўся:

-- Дзядулька, табе не даспадобы, што пчолы дамоў паляцелі?

-- Трывожыць мяне гэта, унучак!

Я аж спатыкнуўся, як пачуў гэткае, ледзь не ўпаў. Добра, што Андрэй мяне ззаду за кашулю схапіў. Пчолы дзядулю растрывожылі! Няўжо ён баіцца іх? Цікава: што скажа, калі пра мурашак запытаюся?

-- Дзядулька, ты казаў, што мурашкі дамоў бягуць. Таксама трывожыць?

-- Насцярожвае! -- на гэты раз крыху па-іншаму адказаў дзядуля.

-- І што вароны на плоце сядзяць, табе не даспадобы?

-- Не!

Пераглянуўшыся, мы з Андрэем абагналі дзядулю і пабеглі на прыгуменне.

-- Піліпка, -- сказаў Андрэй, -- я здагадаўся, чаму твой дзядуля так змяніўся за апошнія дні. У яго не хапае алігапепцыдаў.

-- Чаго-о? -- працягла вымавіў я.

-- Алігапепцыды -- біялагічна актыўныя злучэнні. Частка гэтых рэчываў выпрацоўваецца мозгам. Яны называюцца нейрапепцыдамі, -- стаў тлумачыць Андрэй.

Я слухаў яго і анічога не разумеў. Алігапепцыды, нейрапепцыды... Вымаўляючы гэтыя словы, язык можна зламаць.

А Андрэй, не спыняючыся, шпарыць па-вучонаму:

-- Нейрапепцыды могуць знімаць страх, пазбаўляць ад розных благіх думак, паляпшаць памяць, сон. Вучоныя лічаць, што гэта лекі будучага. Чым яны адрозніваюцца ад цяперашніх лекаў? Знаходзяцца ў нашым арганізме. Перад вучонымі стаіць задача навучыцца імі кіраваць. У адных выпадках -- узмацняць іхняе дзеянне, у другіх -- паслабляць. Нейрапепцыдаў выпускаецца мізэрна мала. Каб выдзеліць адзін грам нейрапепцыдаў, тысячы тон мозгу жывёл прыходзіцца перапрацоўваць.

-- А што бывае, калі не хапае ў арганізме такіх рэчываў? -- пацікавіўся я.

-- Тады страх, рознае глупства лезе ў галаву. Я ж табе казаў, што нейрапепцыды могуць пазбаўляць ад розных благіх думак.

Мне стала не па сабе. Што ж будзе з дзядулем? Чаму не хапае ў яго гэтых біялагічна актыўных злучэнняў?

-- Піліпка, ты вельмі не журыся. Магчыма, хапае ў твайго дзядулі алігапепцыдаў, але чамусьці затармазілася іх дзеянне, -- вырашыў супакоіць мяне Андрэй.

-- Дык што рабіць з ім? -- у роспачы ўсклікнуў я.

-- Растармазіць! Дакажам, што прыметы глупства. Возьмем навуку ў саюзнікі. Будзем сваю лінію гнуць. Тады...

Андрэй не паспеў дагаварыць, бо да нас падышоў дзядуля. Я ўважліва паглядзеў на яго: бадзёры, ружовашчокі. Ні за што не падумаў бы, што алігапепцыды ў яго затармазіліся, бяздзейнічаюць.

-- Бярэмся за працу, хлопчыкі! -- весела прагаварыў дзядуля і стаў грабці сена.

А я ўзняў граблі і кручу. Расхваляваўся, выслухаўшы Андрэя!

-- Піліпка, чаму граблі круціш? -- заўважыў дзядуля.

-- Проста так.

-- Граблі круціць -- кепская прымета, на дождж, -- адзначыў дзядуля.

  Я задраў галаву. Вунь як сонца вочы слепіць! Глядзець немагчыма. Ні воблачка на небе.

-- Дзядулька, забудзься пра свае прыметы. У трывалы куфэрак іх пакладзі і на вялікі замок замкні.

-- Расхадзіўся, як халодны самавар! -- паўшчуваў дзядуля. -- Пачакай! Ляснешся тварам у гразь.

-- Лічыш, што сёння будзе дождж?

-- Пабачым! -- прамовіў дзядуля.

Час ішоў непрыкметна. Мы абграблі сена з усіх бакоў і сталі складваць у стажок. Спачатку ўсе разам шчынкамі ў стажок насілі, а потым, калі ён пабольшаў, дзядуля на верх залез. Андрэй сена грабе, я віламі на стажок падаю, дзядуля яго складвае. Ладна ідзе ў нас праца, быццам на канвееры.

-- Дзядуля, прымай! -- з імпэтам гукаю, стараючыся болей сена ўзяць на вілы.

-- Унучак, не бяры на ўсе жылы! -- просіць зверху дзядуля.

Пахне сенам. Сена ліпне да потнага твару, да грудзей, да рук. А на душы радасць.

-- Андрэйка, не марудзь! -- падганяю сябра.

-- Піліпка, я стараюся!

Добра, што стараліся. Нечакана з'явілася цёмная хмарка.

"Вух-вух!" -- пагрозліва загрукатаў гром.

Упала, стукнула па носе першая буйная кропля.

-- Казаў: не круці граблі! -- накінуўся на мяне дзядуля. -- Цяпер дождж высушанае сена памочыць.

І грэх і смех. Па-ягонаму выйшла.

-- Дзядулька, давай гэты стажок поліэтыленавай плёнкай накрыем. Прынесці плёнку?

-- Тады сіўка агледзеўся, як хвост загарэўся, -- падпусціў шпільку дзядуля. -- Бяжы. У цябе ногі лёгкія. Мы з Андрэем стажок закончым, павінны паспець да дажджу.

Я павярнуўся -- і стралою на падворак. Схапіў у хляве поліэтыленавую плёнку, назад імчуся, а важкія рэдкія дажджынкі б'юць па плёнцы, нібы ў бубен барабаняць.

-- Піліпка, давай плёнку! – стоячы на стажку, крыкнуў дзядуля.

Я начапіў на граблі верхні канец плёнкі і падаў дзядулю. Ён перакінуў яе праз стажок, сам спрытна з'ехаў на зямлю, а мы з Андрэем нацягнулі плёнку вакол стажка. Блішчыць наш стажок, б'юць кроплі, ручаінкамі ўніз па поліэтылене сцякаюць. Дзядуля плёнку жэрдкамі абклаў, каб вецер не панёс.

-- Стажок як у вадалазным касцюме стаіць! -- усцешыўся я.

-- Цяпер яму ніякі дождж не страшны! -- падхапіў Андрэй.

-- Дождж ідзе не тады, калі просяць, а калі сена косяць, -- зірнуўшы на нас, сказаў дзядуля.

Мы схапілі вілы, граблі -- і дамоў з усіх ног.

"Вух-вух!" -- злуецца гром.

Па твары, па спіне кроплі сцёбаюць. А мы бяжым, спяшаемся. Дожджык, дожджык, дагані!

Хіба ёсць жывыя барометры?

Сядзім на кухні. Гром грыміць, маланка бліскае, дождж па страсе сцёбае, а дзядуля рукі пацірае.

-- Што вам казаў? Граблі круціць -- на дождж прымета.

Мы з Андрэем усталі і пайшлі ў суседні пакой.

-- Штосьці тут нячыстае, -- засумняваўся Андрэй. -- Мне здаецца,  дзед Ігнат ведаў, што будзе дождж.

Я задумаўся. Ці мог дзядуля ведаць, што будзе дождж? Як вызначаюць надвор'е? З дапамогай барометра. Калі ціск у барометры падае, то чакай кепскага надвор'я. А ў нас няма барометра.

Яшчэ надвор'е, так у школе нам казалі, дапамагаюць вызначаць народныя прыметы. Вось адна з іх. Калі ластаўкі лятаюць над зямлёю, то чакай дажджу. Чаму? Паветра становіцца вільготным, і крылы ў насякомых намакаюць. Насякомыя вымушаны апускацца ніжэй. Ну і ластаўкі за імі. Але ж сёння ластавак мы зусім не бачылі.

Якія яшчэ прыметы ёсць? Якія ж? Вылецела з галавы...

-- Андрэйка, вось каб прачытаць пра тыя прыметы, якія на дождж паказваюць! -- у задуменні прагаварыў я.

-- Лічыш, што твой дзядуля дзякуючы асаблівым прыметам пра дождж праведаў?

-- Думаю, што так.

-- У чамадане ёсць кніга "Загадкі прыроды". Дастань яе, калі ласка -- папрасіў Андрэй.

Кніга "Загадкі прыроды" ў дзядулевым чамадане ляжала зверху.

Мы з Андрэем разгарнулі яе і разам пачалі чытаць.

Дзядуля ў пакой заходзіць. Нешта пад нос ціха напявае.

Што ж, яму можна і ўголас заспяваць. Ягоны верх.

Дзядуля крыху пастаяў, падзівіўся на нас і, напяваючы, падаўся на кухню.

-- Усё роўна знайду патрэбны артыкул, калі нават пераначаваць у вас прыйдзецца! -- стукнуў кулаком па чамадане Андрэй.

Я ўсміхнуўся. Хіба дазволяць Андрэю бацька і маці ў нас начаваць? Усю вёску перавернуць, а знойдуць яго і дамоў прывядуць.

Усё-ткі цікавы выраз "вёску перавернуць", дае прастору фантазіі. Я ўявіў, як Андрэй ляжыць у нас на ложку, а яго бацька і маці шукаюць. Уперадзе -- бацька, сабаку Кудлаціка на павадку вядзе, за ім маці бяжыць. І на рэчку збегалі, і ў лазняк, і лясок прачасалі. Што ім застаецца? Вёску перавярнуць. Узяўся Андрэеў бацька за вялікае кольца, і зямля, на якой стаіць вёска, як накрыўка ў пограбе, стала павольна паднімацца. Цяжка Андрэйкаваму бацьку, маці яму дапамагае. І Кудлацік падскочыў, зубамі за кольца ўхапіўся. Паднімаецца зямля... Дрэвы пераварочваюцца, калодзежы пераварочваюцца, вада выліваецца, цыбуля, морква на градках пераварочваецца, наша хата пераварочваецца, і з коміна чорны, як камінар, вывальваецца Андрэй. Спачатку бацька і маці Андрэя не пазналі, а вось Кудлацік пазнаў. Кінуўся да яго, лашчыцца. Тады і маці да Андрэя падбегла...

-- Піліпка, -- таўхануў мяне ў бок Андрэй, -- тут пра мурашак напісана.

Але, напісана. Калі мурашкі дамоў спяшаюцца, чакай дажджу. Ім трэба закрыць хады ў мурашнік і схавацца.

-- Памятаеш, як дзед Ігнат за мурашкамі назіраў? -- прашаптаў Андрэй.

-- Памятаю! -- не адрываючы вачэй ад старонкі, сказаў я.

Толькі кніжка можа даць адказ на пытанне, ці ведаў дзядуля, што будзе дождж.

Я тыцнуў пальцам, паказаўшы Андрэю.

-- Вось пра варону! Слухай! Шэрая варона перад дажджом садзіцца на плот, апускае крылы і хрыпла каркае.

-- Апусціўшы крылы сядзела! -- кіўнуў галавою Андрэй. -- Праўда, не каркала. Напэўна, надакучыла ёй каркаць.

-- А мы пасмейваліся з дзядулі! -- паківаў я галавою.

І пра пчол напісана! -- зноў перайшоў на шэпт Андрэй.

Так і ёсць. Чорным па беламу напісана: пчолы спяшаюцца ў вулей -- значыць, набліжаецца дождж.

Мы закрылі кнігу. Што ж выходзіць? Дзядуля ведаў, што будзе дождж. Няўжо прытвараецца, што ў прыметы верыць? Няўжо другі дзень за нос нас водзіць? Мяне звычайна цяжка падмануць!

-- Артыст твой дзядуля! -- з захапленнем прамовіў Андрэй. -- Так падманвае, што не падкапаешся. Добра, што навука нам дапамагла.

-- Як будзем дзейнічаць, Андрэйка?

-- Скажам, што думаем. Чаго нам таіцца?

Андрэй правільна разважае. Няма чаго таіцца. Нічога кепскага мы не зрабілі. А вось дзядулю на чыстую ваду выведзем.

Тут як тут дзядуля, лёгкі на паміне. Высунуў галаву з дзвярэй.

-- Хлопчыкі, чаго шэпчацеся?

Я ўстаў з канапы і строга паглядзеў на дзядулю.

-- Дзядулька, прызнавайся! Мы ўсё ведаем.

-- Канешне, нешта ведаеце. Нездарма ў школу ходзіце.

-- Дзядулька, не смейся з нас. Ты не верыш у прыметы, -- сказаў я.

А дзядуля і вокам не змаргнуў.

-- Хлопчыкі, каб не было снегу, то не было б следу.

-- Дзед Ігнат, вы ведалі, што пачнецца дождж, -- стаў дапамагаць мне Андрэй. -- Вы бачылі, што варона на плоце сядзіць, апусціўшы крылы, бачылі, што пчолы і мурашкі дамоў спяшаюцца. А гэтыя прыметы на дождж паказваюць.

-- Па-вашаму, бываюць розныя прыметы? -- запытаўся дзядуля.

-- Вядома, розныя, -- адказаў Андрэй. -- Прыметы, пра якія мы ў кнізе прачыталі, праўдзівыя, навуковыя. Людзі дзесяцігоддзямі за прыродаю назіралі, свае вывады рабілі.

-- Па-вашаму, ёсць жывыя барометры?

-- Ёсць. Пчала, мурашка, варона --гэта якраз жывыя барометры.

-- А я веру ў свае прыметы: у чорнага ката, у жанчыну з вядром, -- заявіў дзядуля.

Мы з Андрэем моўчкі  пераглянуліся.

-- Няма чаго сказаць? Цяляты языкі ад'елі? Можаце маўчаць, ваша справа. Заставайцеся са сваімі прыметамі, а я застануся са сваімі, -- усміхнуўся дзядуля.

-- Чаму ж ты так уважліва і на пчол, і на мурашак глядзеў? -- нясмела запытаўся я.

-- Вочы -- свет, а рукі -- хлеб. Я іду, іду і спынюся. Мне ўсё цікава. Гэта вам хочацца ляцець задраўшы галаву. Не заўважаеце, што навокал робіцца.

Што называецца, у самую кропку трапіў дзядуля. Ляцім, не заўважаем. А побач ідзе іншае жыццё, нябачнае нам.

Што такое бетула?

Сена ў стажок мы складвалі ў панядзелак. А ў аўторак, прачнуўшыся, я паклікаў дзядулю:

-- Дзядулька!

Не азваўся мой дзядуля, цішыня ў хаце.

Я нацягнуў на сябе нагавіцы, кашулю і хутчэй на кухню. На падаконніку нейкая кніжка ў сіняй вокладцы ляжыць, на століку мае любімыя бульбяныя бліны стаяць. Побач смятана ў сподачку. Пастараўся дзядуля, дагадзіў мне.

Я наеўся бліноў са смятанаю і хацеў пайсці на двор. Але ў хату, як вецер, уляцеў Андрэй.

-- Як вы тут? Жывыя-здаровыя? -- усклікнуў замест прывітання.

-- Дзядуля згінуў! Прачнуўся, а яго няма. Павалокся некуды ні свет ні зара, -- паскардзіўся Андрэю.

-- Будзе! Сёння нешта абавязкова будзе! -- заявіў Андрэй.

-- Наш прыгодніцкі фільм не закончыўся. Сёння новая серыя пачалася, -- пагадзіўся я з сябрам.

Андрэй наблізіўся да акна і ўзяў з падаконніка кнігу ў сіняй вокладцы. Пад кнігай ляжала запіска. Апярэдзіўшы Андрэя, я схапіў яе і прачытаў уголас:

-- Хочаце пачуць пра тое, што абяцаў на рэчцы, -- шукайце мяне каля адзінокай бетулы. Дзед Ігнат.

-- Дзе шукаць? -- заморгаў вачыма Андрэй.

-- Каля адзінокай бетулы.

Андрэй скрывіўся, быццам яму ботам на босую нагу наступілі.

-- А што такое бетула?

Я паціснуў плячыма.

-- Думай, Піліпка, думай. Дзеда Ігната нам трэба знайсці.

Першую палову запіскі я адразу зразумеў. Успомніў, як дзядуля на рэчцы паабяцаў, што раскажа пра той знак, які пакінула ў нас вайна. А вось другую палову!.. "...шукайце мяне каля адзінокай бетулы". Бетула, бетула... Што можа азначаць гэтае слова? Яно, відаць, не наша, запазычанае. Што ж азначае ў перакладзе? Можа,  дзяўчына?.. Што ж выходзіць тады?.. Каля адзінокай дзяўчыны трэба шукаць дзядулю? Глупства! Можа, бетула -- хата? Не, у нас усе хаты ў вёсцы стаяць, адна каля адной,  паблізу няма хутароў. Магчыма, бетула -- грузавая машына? Але чаму яна адзінокая? Вось гэта слоўца! Ніяк не перакладаецца на нашу мову. Хоць круць-верць, хоць верць-круць.

-- Андрэйка, --  як да добрага чараўніка, звярнуўся я да сябра, -- ты самы разумны ў нашым класе. Пастарайся, перакладзі гэтае слова! У цябе цудоўная інтуіцыя.

-- Інтуіцыя падказвае, што разгадка слова бетула" ў гэтай кнізе схаваная, -- сказаў Андрэй і стаў гартаць кнігу ў сіняй вокладцы.

Інтуіцыя не падвяла майго аднакласніка:  на дзясятай старонцы ён знайшоў патрэбнае слова "бетула".

Бетула -- лацінская назва бярозы. Бяроза -- адзінае ў свеце дрэва, якое мае ярка-белую кару. Гэткую белізну ёй надае арганічны фарбавальнік  -- бетулін.

Пра гэта мы прачыталі ў дзядулевай кнізе з сінімі вокладкамі.

-- Дзе ж расце адзінокая бяроза? -- пачухаў патыліцу Андрэй.

Бяроз, якія растуць паасобку, не так шмат. Звычайна кожная бяроза мае сяброўку.

Я наморшчыў лоб і ўспомніў, што адзінокая бяроза расце за вёскаю пры дарозе, якая вядзе ў горад.

-- Андрэй, за вёскаю адзінокая бяроза! Успомніў?

-- Ага! -- узрадаваўся Андрэй. --  Там дзед Ігнат! Пабеглі туды!

Мы выскачылі з хаты і паімчаліся за вёску. Яшчэ здалёку заўважылі дзядулю. Ён, што нас вельмі здзівіла, укопваў каля бярозы слупкі.

-- Дзядулька, што тут робіш? -- запытаўся я, калі падбеглі бліжэй.

--  Бярозу абгароджваю, -- паведаміў дзядуля і, разагнуўшыся, паглядзеў на высокую прыгажуню.

Я заўважыў, што непадалёку ляжыць штыкетнік.

-- Дзядулька, гэтым штыкетнікам ты наш агародчык хацеў загарадзіць!

-- Новага куплю на агародчык, -- сказаў дзядуля. -- А гэтым бярозу абгараджу. Учора хтосьці канём ехаў і колам яе абадраў.

З самага нізу на цёмным ствале бярозы бялела свежая драпіна.

-- Каля дарогі расце шмат дрэў. Кожнае не абгародзіш, дзядулька!

-- Хлопчыкі, хочаце паслухаць гісторыю пра той знак, які на нашай зямлі вайна пакінула? -- запытаўся дзядуля.

Мы з Андрэем дружна заківалі галовамі.

Дзядуля ўзяўся рукою за ствол бярозы і пачаў расказваць:

-- Гэта здарылася ў тысяча дзевяцьсот сорак трэцім годзе. З горада ў нашу вёску фашысты наехалі. У той раз нікога не кранулі. Назбіралі прадуктаў, селі на падводы і назад у горад адправіліся. А па дарозе каля гэтай бярозы спыніліся. Уселіся і давай баляваць. Не ведалі злыдні, што на бярозе восы гняздо звілі. Сядзяць, як паны, песню гарлапаняць. Не спадабаліся восам фашысцкія спевы. Заварушыліся яны і накінуліся на захопнікаў. Джаляць без разбору. Вылюдкі  і пра сала, і пра масла забыліся: паразбягаліся хто куды. Нарэшце ачомаліся, зноў каля бярозы сабраліся: у аднаго вуха разнесла, у другога нос як морква, у трэцяга шчокі што падушкі. Лыпаюць адзін на аднаго. А з горада якраз Настуся ішла.

-- Бабуля Настуся? -- вырашыў удакладніць я.

-- Яна. І трэба было ёй зарагатаць!.. Напэўна, кожны зарагатаў бы, калі б гэтых ваякаў убачыў. Накінуліся яны на яе, нібы сабакі, злосна гергечуць, а афіцэр паказвае, каб да бярозы ішла. Яна стаіць бы ўкопаная, а афіцэр аўтамат наставіў, жыўцом гатовы з'есці. Пайшла Настуся як нежывая, прыціснулася да ствала.

-- Фашысты хацелі, каб і на яе восы накінуліся? -- спахмурнеў Андрэй.

-- Яшчэ як хацелі! Горш фашысцкай чумы не ведалі мы. Стаіць Настуся, а восы ў гняздзе гудзяць, хвалююцца. Ды ніводная яе не кранула. Можа, адчулі, што свой чалавек. Раз'юшыліся фашысты і давай па бярозе з аўтаматаў страляць. Бачыце? Угары ствол на цёмныя кропкі пабіты. Раны ад куль бяроза гаіла.

-- Пасля таго аглухла бабуля Настуся? -- здагадаўся я.

-- Так, унучак. На нерв падзейнічала, не чуе болей. Але людзі гавораць з ёю, бо ведаюць, што хочацца ёй з чалавекам пастаяць. Вось чаму Зося ўчора так старалася, расказваючы пра пеўня. А ты!.. Грэх з чалавека смяяцца!

Мае шчокі сталі гарачыя, як агонь. Здавалася, запалкам па іх правядзі -- і загарыцца.

Я апусціў галаву.

-- Прабач, дзядулька!

-- Малыя, шмат чаго вы не ведаеце! Вось абгараджу бярозу, а вы некалі раскажаце, як дзед Ігнат тут працаваў, стараўся.

-- Мы дапаможам табе. Можна? -- папрасіў я.

-- Я не супраць, калі маеце ахвоту, -- дазволіў дзядуля.

Мы з Андрэем стараліся з усіх сіл, каб толькі дагадзіць дзядулю. Прысыпалі зямлёю ўкапаныя слупкі, зямлю ўтрамбавалі, каб мацней трымаліся, да слупкоў прыбілі жэрдкі: па адной зверху і па адной знізу. Затым да жэрдак штыкетнік пачалі прыбіваць.

Дзядуля то з аднаго боку зойдзе, то з другога, паўзіраецца, падкажа, дзе трэба, паправіць.

-- Не спяшайцеся, хлопчыкі. Хутчэй хуткага не бывае. Акуратная праца акуратных людзей любіць.

Агароджа выйшла ў нас роўная, як нацягнутая струнка.

-- Давайце каля агароджы лаўку паставім, -- прапанаваў Андрэй.

-- Правільна, -- сказаў дзядуля. -- Людзі прыпыняцца, сядуць, адпачнуць.

Добрую лаўку мы зрабілі: са спінкаю. Селі на яе ўтраіх, угору пазіраем. Бяроза над намі сваё галлё раскінула, на небе воблачкі плывуць, дзесьці ў траве конікі стракочуць.

-- Прыгожа ў нас! -- прагаварыў я ў захапленні.

Чаму вочы не адчуваюць холаду?

Дзядуля сабраў у сакваяж свой інструмент, і мы накіраваліся дамоў. Мне захацелася зрабіць яму штосьці прыемнае, каб спадабалася, каб павесяліць.

-- Дзядулька, я стойку на вушах зраблю! -- нарэшце здагадаўся, чым парадаваць.

-- На галаве? -- удакладніў дзядуля.

-- Наш настаўнік фізкультуры кажа, што на галаве, а мы кажам -- на вушах, -- растлумачыў я яму. -- Хочаш паглядзець?

-- Давай!

Я прысеў, расставіў рукі, адштурхнуўся ад зямлі і... перакуліўся праз галаву.

-- Слабак! -- зарагатаў Андрэй.

А дзядуля папракнуў:

-- Грэцкая каша сама сябе хваліць.

-- Я знарок перакуліўся, -- сказаў, каб апраўдацца.

-- Бачылі, як нагамі дрыгаў! -- хіхікнуў Андрэй.

Я ўскочыў на ногі і падступіўся да Андрэя.

-- Давай пакачаемся! Пабачым, хто з нас нагамі задрыгае.

-- Не бушуй, Піліпка! -- папярэдзіў дзядуля.

Не хацелася яму настрой псаваць. Дый Андрэю таксама. Лепшага сябра я не знайду. Вунь як ён стараецца, дапамагае мне.

Я працягнуў Андрэю руку. Андрэй моцна паціснуў яе. Нашы пальцы спляліся як адзін.

-- Так трымаць, хлопчыкі! -- пахваліў нас дзядуля. -- Сяброўства як шкло, расколеш -- не збярэш.

Пазірае на нас, усміхаецца, вясёлы. Відаць, забыўся пра свае прыметы. Усё-ткі перавыхавалі мы яго.

-- Дзядулька, ты болей не верыш у прыметы? -- вырашыў пацікавіцца я.

-- Веру!

-- І не пераставаў верыць?

-- Не.

-- Ні на хвіліну?

-- Ні на секунду.

Гэты дыялог у нас выйшаў як скорагаворка. Я рот закрываю, а дзядуля адкрывае. Я пытаюся, а ён імгненна адказвае.

-- Мы ж даказалі вам з дапамогай навукі!.. -- вырашыў падтрымаць мяне  Андрэй.

Дзядуля махнуў рукою.

-- Вашы навуковыя доказы віламі па вадзе пісаныя.

-- Мы нават яечню без агню спяклі, -- напомніў я.

-- І тэрмометр з бутэлечкі зрабілі, -- дадаў Андрэй.

-- А цукеркі? -- усклікнуў я. -- Яны ж былі такія смачныя!

-- Былі, ды сплылі. Як еў, то смачныя, а як з'еў, то забыўся, -- прамовіў дзядуля.

-- Мы ўсё роўна табе дакажам! -- узлаваўся я.

Дзядуля запытальна паглядзеў на нас.

-- Разумныя?

-- Нешта кумекаем, -- за сябе і за мяне адказаў Андрэй.

-- Калі такія разумныя, то адкажыце на два пытанні. Толькі на два! – сказаў дзядуля і падняў угору два пальцы: -- Згодныя?

-- Згодныя! -- разам усклікнулі мы з Андрэем.

-- Пытанне першае. Чаму нашы вочы не адчуваюць холаду?

Пагадзіцеся: цяжкае пытанне задаў дзядуля. Такое нават у школе не пачуеш. У школе болей пра іксы ды пра ігрыкі, пра закон Ньютана, пра такое, як гэтаму няшчаснаму вучонаму яблык на галаву ўпаў. А тут: чаму вочы не адчуваюць холаду?

Ды нездарма мы чыталі дзядулевы кніжкі. Я ўспомніў, што ў адной кніжцы было такое пытанне і быў адказ на яго.

-- Мы адчуваем холад не ўсёй скурай, а толькі асобнымі яе кропкамі, якія маюць адчувальныя да холаду заканчэнні нерваў. Вочы такіх кропак не маюць, -- адным духам прагаварыў я, сам здзіўляючыся таму, што так добра запомніўся адказ.

-- Мой Піліпка сапраўдны прафесар! -- пахваліў дзядуля і галавою пакруціў.

Я заззяў ад шчасця. Мне здавалася, што ўсё на свеце ведаю. Калі б цяпер прапанавалі паспаборнічаць з электронна-вылічальнай машынай, не адмовіўся б.

-- Дзядуля, другое пытанне хачу пачуць! -- прамовіў з выклікам.

-- Другое лягчэйшае, чым першае, -- неяк незвычайна пачаў дзядуля. -- Чаму чалавек, які нясе на спіне цяжар, нахіляецца ўперад?

Сапраўды, нахіляецца ўперад. Не назад, не на бок, а менавіта ўперад. Пра гэта ў дзядулевых кніжках не давялося прачытаць. Уперад нахіляецца... Уперад...

-- Чаму ўперад? -- міжволі зляцела з майго языка.

-- Чаму, унучак? Падумай, паразважай. Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца.

Думаць і разважаць не хацелася.

-- Чаму нахіляецца? -- звярнуўся я да Андрэя.

Ён лыпнуў на мяне вачыма.

-- Не ведаю!

-- Калі адкажаце, хлопчыкі? -- пацікавіўся дзядуля.

-- Не ведаю! -- разгубіўся я.

-- Думайце, разумнікі! Галава не толькі для таго, каб на ёй шапку насіць, -- сказаў дзядуля і пайшоў па дарозе.

Мы з Андрэем пацягнуліся за ім.

Ці можна перанесці цяжар на спіне, не нахіляючыся ўперад?

Андрэй прыйшоў да нас, як звычайна, пасля полудня.

-- Знайшоў адказ на дзядулева пытанне? -- пацікавіўся я ў яго.

Андрэй апусціў галаву.

-- Слабакі вы, хлопцы! -- з кухні гукнуў дзядуля.

Пацяшаецца, смяецца. Добра яму, гогалем ходзіць. Мы і цукеркі робім, і тэрмометр, і на пытанні адказваем, і бульбу варым, а ён толькі ходзіць і пасмейваецца.

-- Піліпка, давай вашы навуковыя кніжкі пачытаем, -- прапанаваў Андрэй. -- Магчыма, у якой-небудзь знойдзем адказ на гэтае пытанне.

-- Даўно трэба было пачытаць! -- зноў гукнуў дзядуля.

Калі б дзядуля прамаўчаў, то я, несумненна, пагадзіўся б з Андрэем. А цяпер захацелася насуперак дзядулю зрабіць.

-- Андрэйка, давай паспрабуем перанесці цяжар, не нахіляючыся ўперад!

Мой сябар аж рот разявіў, як пачуў гэткае.

-- Дакажам дзядулю, што ягонае пытанне няправільнае!

Андрэй наморшчыў лоб і стаў разважаць:

-- Ці можна перанесці цяжар на спіне, не нахіляючыся ўперад? Напэўна, не. Калі мой тата што-небудзь на спіне нясе, то заўсёды ўперад нагінаецца. Адзін раз бульбу пёр. У нас ёсць свае мяхі, не куплёныя. Мама сама іх шые. У такі мех сто кілаграмаў бульбы ўлазіць, не меней. Дык тата амаль што зямлю носам не рыў. Я гэтыя мяхі калі-небудзь парэжу. Тату шкада.

Не хацелася мне слухаць пра чужыя мяхі.

Я глянуў у вочы Андрэю.

-- Ты панясеш цяжар на спіне? Можа, атрымаецца?

-- А які цяжар мы панясем? -- нявесела прагаварыў Андрэй.

Пра гэта я неяк не падумаў. Сапраўды, які? Камяні? На нашым загуменні шмат розных камянёў, ёсць нават валуны. Але камень на спіну не пакладзеш і рукамі яго не ўтрымаеш. А што людзі падумаюць, калі ўбачаць, што на спіне камяні цягаем? Бульбу, як Андрэеў бацька? Бульбу з пограба трэба даставаць. Спачатку з пограба, а потым зноў у пограб сыпаць? Неяк не па-людску выходзіць. Што ж на спіне можна перанесці?.. Можа, той стажок сена, што на прыгуменні ўзвышаецца? Так, сена. Яго ў адрыну можна перанесці. Тата адрыну з дошак збіў, да хлява дабудаваў. Там мы заўжды сена на зіму складваем.

-- Дадумаўся? -- не сцярпеў Андрэй.

-- Сена з прыгумення перанясем! -- радасна паведаміў я яму. -- Хіба сена не цяжар?

-- Яшчэ які цяжар! -- пагадзіўся са мною Андрэй.

-- Хлопцы, посцілкі вазьміце! Яны ў адрыне ляжаць! -- параіў дзядуля.

Мы ўзялі ў адрыне посцілкі і няспешна накіраваліся на прыгуменне, дзе чакаў нас накрыты плёнкай стажок.

Андрэй наблізіўся да стажка і ляпнуў па ім рукою.

-- Зграбны зрабілі! Егіпецкая піраміда ў мініяцюры. Шкада раскідаць.

Я разаслаў каля стажка посцілку.

-- Прыйдзецца!

Мы адкінулі ўбок жэрдкі, сцягнулі плёнку і пачалі раскідаць, як сказаў Андрэй, нашу егіпецкую піраміду ў мініяцюры. Хутка гэтая піраміда стала звычайнай кучай сена.

Цяжка ўздыхнуўшы (цяжар на спіне пераносіць -- не прысмакі есці), мы наклалі сена ў посцілкі, рагі посцілак заціснулі вузламі і ўзвалілі сабе на плечы. Я адразу ж сагнуўся.

-- Піліпка, не гніся, вышэй падцягні посцілку! -- стаў вучыць мяне Андрэй. -- Пастарайся!

Я і без яго стараўся. Але з майго старання нічога добрага не выходзіла. Толькі выпрамлюся -- посцілка ўніз спаўзае, рукі адцягвае. І Андрэй, бачу, трапечацца, як шчупак у сетцы: сюды-туды яго посцілка водзіць. Калі б хто збоку паглядзеў, то, мабыць, вырашыў бы, што хлопец танцуе. Нарэшце надакучыў яму гэты танец.

-- Піліпка, годзе стаяць, панеслі!

Андрэй першым крануўся, за ім -- я. Ідзе мой сябрук, сагнуўшыся ў тры пагібелі. Страшна глядзець на яго: здаецца, вось-вось у спіне пераломіцца.

Выкінулі сена ў адрыну. У гэты час дзядуля з хаты выйшаў. Стаіць, пасмейваецца.

-- Можна цяжар на спіне перанесці, не нахіляючыся ўперад?

Андрэй апусціў галаву, а я не змаўчаў:

-- Паспрабуем!

-- Ну, ну! Старайцеся, хлопцы. У зімы рот вялікі.

Мы з Андрэем нехаця пайшлі на прыгуменне. "Папацеем сёння, -- думаю. -- Па адной посцілцы занеслі, а знаку няма, не паменшала куча".

-- Андрэйка, давай крыху сена ў посцілкі накладзем, -- прапанаваў я. -- Ад невялікага цяжару не сагнёмся, будзем крочыць, як салдаты на парадзе. Няхай пабачыць дзядуля.

-- На смех нас падніме.

-- Тады па-іншаму зробім. Цяпер толькі ты панясеш сена.

-- А ты? -- абурыўся Андрэй. -- Ты на прыгуменні паляжыш, на траўцы пакачаешся? Хітранькі!

-- Я буду камандаваць.

-- Кім?

-- Табою! Успомні, як нядаўна танцаваў, калі хацеў разагнуцца. І ўправа, і ўлева цябе вадзіла.

-- Сена ўбок цягнула, цяжар!-- пачаў апраўдвацца Андрэй.

-- І на гэты раз пацягне. Я буду сачыць за табою. Калі заўважу, што ўправа цягне, то крыкну: "Улева!" І тады ты старайся ўлева ісці.

-- Хітранькі!

-- Не хітранькі, а разумненькі, -- паправіў я Андрэя. -- Слухай маю каманду і ўсё будзе чын чынам. Зразумеў?

-- Паспрабуем! -- сказаў Андрэй і ўзяўся за посцілку.

Я хуценька паддаў посцілку яму на плечы.

-- Добра ляжыць? -- пацікавіўся ў сябра.

-- Ляжыць! -- нявесела азваўся ён.

-- Разагніся. Спакойна. Не хвалюйся. Уперад! Смялей! -- стаў камандаваць я.

Андрэй страсянуў галавою, нібы конь, які адганяе надакучлівых мух, і... бокам пабег управа.

-- Улева! Улева! -- закрычаў я.

А ён быццам не чуе мяне, управа бокам ляціць. А там глыбокая разора. Што, калі знячэўку ўваліцца ў яе?

Я забег наперад, замахаў рукамі.

-- Улева! Улева!

Андрэй адкрыў рот, хацеў нешта сказаць, ды нечакана яшчэ хутчэй панёсся ўправа, проста ў разору. Спатыкнуўся і ўпаў! Ён у адзін бок, посцілка ў другі паляцела, як і хацелася мне, -- улева.

Я падскочыў да Андрэя.

-- Цэлы, не пакалечыўся?

Андрэй спачатку падняў угору рукі, паварушыў імі, потым падняў ногі, нагамі паварушыў.

-- І рукі, і ногі цэлыя!

-- Крычу "ўлева!" А ты ўправа ляціш. Хіба табе вушы заклала? -- стаў сварыцца на Андрэя.

Андрэй вылез з разоры і прайшоўся, накульгваючы.

-- Нічога ў нас не выйдзе, Піліпка.

Я і сам здагадаўся, што немагчыма перанесці цяжар на спіне, не нахіляючыся ўперад.

-- Што з сенам будзем рабіць, Андрэйка?

-- Будзем насіць. Самі напрасіліся.

Мы з Андрэем закінулі на спіны посцілкі і, як два старанныя мурашы, папаўзлі ў адрыну.

-- Дакажаце, што можна перанесці цяжар на спіне, не нахіляючыся ўперад? -- сустрэў нас каля адрыны дзядуля.

-- Даказаць не дакажам, але сена абавязкова перанясем, -- сказаў я.

-- Мо дапамагчы? -- запытаўся дзядуля.

-- Самі перанясем, -- заўпарціўся я.

-- Усё перанясем! -- падтрымаў мяне Андрэй.

Дзядуля не стаў з намі спрачацца.

-- Самі з вусамі? Правільна разважаеце. Як людзі кажуць? Пачаў працу, то канчай. Насіце, хлопцы. А я сена ў адрыне паскладаю.

Натаміліся мы ў гэты дзень. Рукі, ногі забалелі. Прынеслі па апошняй посцілцы сена, кінулі яго ў адрыну і на парог прыселі.

-- Піліпка, -- выцер рукою спацелы твар Андрэй, -- я ведаю, чаму чалавек, які на спіне нясе цяжар, нахіляецца ўперад.

-- Потым пажартуеш, анекдот раскажаш!  -- нявесела азваўся я.

-- Гэта не анекдот, а закон фізікі. Чалавек, які на спіне нясе цяжар, нахіляецца ўперад для таго, каб вертыкаль, што праходзіць праз цэнтр цяжару, праходзіла праз плошчу апоры, -- як на ўроку, растлумачыў Андрэй.

Я ўскочыў і некалькі секунд, не адрываючыся, глядзеў на Андрэя.

-- Ведаў і маўчаў?

Андрэй шмаргануў носам.

-- Толькі цяпер успомніў. А ў кніжцы пра гэта ўчора прачытаў. Ды з галавы чамусьці вылецела.

Галаваломка

У сераду, як і ў аўторак, на стале былі бульбяныя бліны і запіска. Вось што напісаў дзядуля: "Піліпка, я пайшоў, хоць і зноў не дае спакою кепская прымета. Калі захочаш знайсці мяне, глядзі ў агародчыку знак".

Знак у агародчыку! Не веру табе, міленькі дзядуля. Схаваўся непадалёку, хочаш ашукаць мяне, пасмяяцца. Не выйдзе. З'явішся неўзабаве.

Так разважыўшы, я пачаў есці бліны са смятанаю. З'еў, адзін, другі, трэці, чацвёрты... А дзядулі ўсё няма і няма. Дзе ж ён падзеўся?

Я не выцерпеў. Паклаў запіску ў кішэню і выскачыў на двор. Нікагутка на двары. Дзе ж дзядуля? Можа, у адрыне на сене ляжыць, чакае, калі паклічу?

Асцярожна, на дыбачках, падкраўся да адрыны, зірнуў у шчыліну. Няма дзядулі ў адрыне. Толькі певень па сене паходжвае, штосьці дзяўбе, ціха выводзячы, як запаветную песню: ко-ко-ко, ко-ко-ко...

Значыць, дзядуля пайшоў кудысьці, праўду ён напісаў. У агародчыку знак павінен быць...

Я адчыніў весніцы ў агародчык і ўбачыў дзядулеў знак.

Гэты знак дзядуля нечым вострым на зямлі намаляваў. Цікавы знак, як мне здаецца. Вялікі круг, падзелены на дванаццаць роўных частак. Над кожнаю -- лічбы. Усяго, як бачыце, дванаццаць частак і дванаццаць лічбаў. У цэнтры круга невялікі кій. Ад яго, калі вы заўважылі, падае цень. Паміж лічбамі "адзін" і "два" стрэлка. А побач -- каса.

Што гэтым хацеў сказаць дзядуля? Галаваломка!

Круг, кій, лічбы... Што ж яны азначаюць? Круг, кій... Ад кія падае цень.

Падае цень... Цяпер прыкладна дзевяць гадзін. І цень падае туды, дзе лічба "дзевяць". А што, калі гэта...

-- Прывітанне! -- пачулася за спінаю як гром з яснага неба.

Я аж страпянуўся. Хто, вы думалі б, мяне напалохаў? Сябар Андрэй. Стаіць непадалёку, рот да вушэй.

-- Каб цябе качкі затапталі! -- усклікнуў я.

-- Напалохаў? -- вінавата прамовіў Андрэй.

Я махнуў рукою.

-- Было -- сплыло. Забудземся.

-- Як дзед Ігнат? Кепскія прыметы не псуюць яму нервы? -- пацікавіўся Андрэй.

Я дастаў з кішэні запіску і працягнуў Андрэю.

-- Чытай.

-- Піліпка, што ты рабіў бы, калі б з табою два такія дзядулі жылі? -- прачытаўшы запіску, паспачуваў мне Андрэй.

-- Перавыхоўваў бы.

-- Дзеда Ігната нялёгка перавыхаваць. Нялёгка! -- два разы паўтарыў мой сябар. -- Дзе той таямнічы знак?

Я адступіў убок.

-- Глядзі!

Андрэй прысеў на кукішкі і стаў уважліва разглядваць незвычайны малюнак.

-- Каса! -- прагаварыў у задуменні.

-- І сонечны гадзіннік, -- дадаў я.

-- Лічыш, што круг з кіем сонечны гадзіннік? -- засумняваўся Андрэй. -- Дакажы.

Я пачаў тлумачыць Андрэю:

-- Круг, як і цыферблат кожнага гадзінніка, пазначаны лічбамі. Іх дванаццаць. Тут яшчэ ёсць кій, ад якога падае цень. Сонца рухаецца, і цень ад кія рухаецца...

-- Сам ведаю, як зрабіць сонечны гадзіннік! -- перапыніў мяне мой аднакласнік. -- Самае галоўнае -- адзначыць, куды цень падае ў дванаццаць гадзін. Надпісваем там лічбу "дванаццаць", а затым за ценем сочым, праз кожную гадзіну новую лічбу пішам. Відаць, дзед Ігнат учора стараўся, маляваў. Відаць, нейкая прымета і ўчора яму не давала спакою. А ты, Піліпка, малайчына! Здагадаўся, што гэта сонечны гадзіннік.

Я хацеў сказаць яму, што пра сонечны гадзіннік у дзядулевай кніжцы прачытаў, ды перадумаў. Няхай лічыць, што сам, без кніжкі, скумекаў.

-- Андрэйка, расшыфруй, што ўсё гэта азначае.

Я стаяў як на шыле. Вельмі хацелася хутчэй знайсці дзядулю. Гэтыя прыметы яго быццам вяроўчынамі аблыталі. Дзесьці ходзіць, чакае, што вось-вось нейкая непрыемнасць, як вораг, на яго наваліцца. Чаму мяне з сабою не ўзяў? Баяўся, што і мне не пашанцуе? А ўсё-ткі пакінуў знак, спадзяецца, што ў цяжкую хвіліну буду побач. Як жа дапамагчы яму? Як трапіць да яго?

-- Дзядуля табе абяцаў, што купіць гадзіннік? -- запытаўся Андрэй.

-- Мабільнік.

-- Мабыць, перадумаў. Паехаў у горад купляць гадзіннік.  Нездарма ён на пяску намаляваў сонечны гадзіннік. Так што вечарам сустракай яго на аўтобусным прыпынку.

-- Ён тут яшчэ і касу намаляваў. Падказвае, каб з касою ішоў сустракаць? -- крыва ўсміхнуўся я.

А Андрэя не пераканаць, заладзіў сваё, як дзяцел:

-- Хоча сказаць, што не толькі гадзіннік, але і касу ў горадзе купіць. Табе гадзіннік, а сабе касу.

-- Не, Андрэйка. Дзядулевы святочныя туфлі на кухні стаяць.

Як жа разгадаць гэты знак? Як знайсці дзядулю?.. Касу намаляваў!..

Мяне як працяло здагадкаю. Я бягом у адрыну, Андрэй -- за мною. Каля самай адрыны, у дзвярах, мяне дагнаў.

-- Піліпка, што здарылася?

Я паказаў рукою на сцяну ў адрыне.

-- Вось тут, на сцяне, справа, віселі дзве касы. Адна татава, а другая дзядулева. Цяпер няма ні адной, ні другой. Разумееш?

-- Разумею! -- кіўнуў галавою Андрэй. -- Дзед Ігнат на балота пайшоў і касу з сабою ўзяў. Спадзяецца, што знойдзеш яго, дапаможаш касіць.  Вось чаму касу намаляваў! Як ты думаеш: куды ён пайшоў, на якое балота?

Пра гэта і я ў Андрэя хацеў запытацца. Шмат балот вакол нашай вёскі, і кожнае мае сваю назву. Ёсць Данілаўскае, ёсць Замошша, ёсць Новіны...

-- Чаму, па-твойму, дзядуля намаляваў сонечны гадзіннік? – звярнуўся я да Андрэя.

Андрэй нагнуўся над загадкавым дзядулевым знакам.

-- На гадзінніку між лічбамі "адзін" і "два" стрэлка. Ці не паказвае яна, у які бок  пайшоў дзед Ігнат?

Так, стрэлка -- гэта ўказальнік. Дзядуля нам падказвае, у які бок трэба ісці. А чаму гадзіннік? Чаму сонечны гадзіннік?..

-- Піліпка, -- выказаў здагадку мой сябар, -- нам трэба ісці на Замошша. На Замошшы дзед Ігнат косіць сена.

Я ўспомніў, як на мінулым тыдні, калі тата і мама яшчэ былі дома, дзядуля казаў, што ляснічы яго прасіў, каб дапамог скасіць балота. Лясніцтва заўсёды на зіму  нарыхтоўвае сена дзікім жывёлам на падкормку. А Замошша лясніцтву належыць. Ды лясніцтва мае яшчэ адно балота -- Данілаўскае. Яно якраз у тым баку, што і Замошша. Толькі крыху бліжэй. Туды з паўгадзіны ісці. Адрэзак між лічбамі "адзін" і "два" на кожным гадзінніку, як вядома, азначае шэсцьдзесят хвілін. А стрэлка на сонечным гадзінніку шэсцьдзесят хвілін дзеліць на палову. Выходзіць, не на Замошша, а на Данілаўскае трэба ісці.

Я хуценька расказаў пра гэта Андрэю.

-- Малайчына! -- у другі раз пахваліў мяне Андрэй. -- Цяпер у нас усё сыходзіцца. Хадзем, Піліпка. Праз паўгадзіны ўбачым дзеда Ігната.

Як лепей: на кані ці за канём?

Праз паўгадзіны мы былі каля Данілаўскага. Гэтае балота чымсьці нагадвала вялікі сподак: з усіх бакоў яго абкружаў густы алешнік, парослы кустоўнікам. Паўз балота ішла дарога, якая вяла далей, на Замошша.

Мы з Андрэем збочылі з дарогі, пайшлі напрасткі, праз алешнік. Расхінулі на ўскрайку кусты і... спыніліся. Каля дарогі скубся конь Дэраш, прывязаны лейцамі да воза. На гэтым кані на ферму падвозілі сілас, буракі. А воддаль, на балоце, касіў... Міхалка. Ягонага чорнага ката мы з Андрэем злавілі каля хаты. Памятаеце?

-- Шукалі дзядулю, а знайшлі Міхалку! -- вырвалася ў мяне.

-- Крадком косіць, ніхто яго сюды не прасіў, -- адзначыў Андрэй. -- Зараз зграбе, наваліць на воз і папрэ дамоў. Хіба пазнаеш, адкуль прывёз?

Правільна разважае Андрэй. Без дазволу косіць на балоце, якое здаўна належыць лясніцтву. Вось нахабнік! Быццам гаспадар, з канём прыехаў на балота. Зімою пахваліцца: "У мяне сенам хлеў завалены. Не сядзеў склаўшы рукі".

-- Піліпка, -- прашаптаў Андрэй, -- а дзе твой дзядуля?

-- Відаць, на Замошшы косіць.

-- Ты ўпэўнены? Можа, яго Міхалка звязаў? Можа, ён у кустах ляжыць?

Не, мой дзядуля не паддасца, каб звязалі і, як бервяно, у кусты кінулі. Ён браканьерам даваў рады. Браканьеры ўсякія трапляліся, нават узброеныя. Міхалка майго дзядулю не адужаў бы. Не! Стараецца, зладзюга, з усяго пляча касою махае. А зімою звяры будуць галодныя. Трэба вывесці Міхалку на чыстую ваду, паказаць яму, дзе ракі зімуюць. Але як? Выйсці і сказаць: "Дзядзька, чаму на чужым балоце косіце?" Кіне касіць, запражэ каня і паедзе. Потым дакажы, што ён тут касіў. Штосьці іншае трэба прыдумаць, каб на доўга яму запомнілася. Бач, спыніўся, адпачывае. Упарыўся! Ага, касу менціць, хутка зноў пачне касіць. Ужо косіць, шырока займае. Калі б мог, то ўсё балота зараз заняў бы. Трэба правучыць!

-- Піліпка, пабеглі ў лясніцтва, заявім! -- прапанаваў Андрэй.

-- Да лясніцтва пяць кіламетраў, не меней. Пакуль дабяжым, яго і след прастыне, -- разважыў я.

-- Як жа нам пакараць яго? Піліпка!

Мне ўспомнілася, як калісьці дзядуля злавіў браканьераў. Памятаеце, як было? Дзядуля сеў у легкавушку, якую браканьеры паставілі каля рэчкі, націснуў на газ і паехаў. Браканьеры за ім у самую вёску прыбеглі.

-- Андрэйка, давай Дэраша забярэм.

-- Як забярэм? -- не зразумеў мяне Андрэй. -- На плечы ўзвалім і панясем?

-- З нашага боку трава яшчэ не скошаная, -- стаў тлумачыць Андрэю. -- Бачыш, якая вялікая? Мы падпаўзем да воза, адвяжам Дэраша, сядзем на яго і паскачам да дзядулі на Замошша. Міхалка няхай бяжыць за намі. Яго як след трэба правучыць, каб на доўга запомніў. Разумееш?

-- Калі Міхалка дагоніць, то без вушэй застанёмся, -- ціха прагаварыў Андрэй.

Я вырашыў супакоіць Андрэя.

-- Цябе Міхалка не дагоніць. Ты на Дэраша сядзеш.

-- А ты дзе будзеш? -- заморгаў вачыма Андрэй.

-- Ззаду Дэраша пугай буду паганяць. Каб Міхалка нас не дагнаў.

-- Хочаш, каб панёс мяне Дэраш? -- скрывіўся Андрэй.

-- Тады я на яго сяду, а ты ззаду пабяжыш.

-- Я сёння пяту аб цвік прапароў, -- паскардзіўся Андрэй і прайшоўся перада мною кульгаючы, каб даказаць, што не махлюе.

Нядаўна як падмецены ішоў, а цяпер нагу ледзь цягне. І на кані не хоча, і за канём не хоча. Вушэй шкадуе.

-- Андрэйка, як табе больш падабаецца: на кані ці за канём? -- з раздражненнем прамовіў я.

-- Добра, сяду на Дэраша. Толькі ты яго пугай не падганяй, -- мусіў пагадзіцца Андрэй.

Я разумеў Андрэя. Хоць і ў вёсцы жывём, але не часта прыходзіцца ехаць на кані вярхом. Многія дарослыя нас, дзяцей, і блізка да каня не падпускаюць. Напэўна, лічаць, што конь -- гэта нейкі рэактыўны самалёт.

-- Не хвалюйся, Андрэйка. Не дазволю Дэрашу ляцець наўскапыта. Калі што, нацягну лейцы і ўтрымаю.

Мы ляглі жыватамі на траву і па-пластунску папаўзлі да Дэраша. Па-пластунску нялёгка паўзці. Трэба адштурхоўвацца і локцямі, і каленямі, і пятамі. У мяне адразу кашуля на локцях і нагавіцы на каленях сталі зялёныя, нібы хтосьці іх знарок, дзеля смеху, пафарбаваў.

Паўзем, стараемся, выгінаемся, бы дзве вялікія яшчаркі.

"Фу-р-р", --  раптам пачулася побач.

Я прыўзняў галаву і жахнуўся: Дэраш зусім блізка. А Андрэй не бачыць гэтага, стараецца, далей паўзе.

Доўга не раздумваючы, я схапіў яго за нагу.

-- Куды? Спыніся!

Андрэй прыўзняў галаву і прагаварыў, не зводзячы вачэй з каня:

-- Перастараўся!

Я ўсхапіўся, падбег да воза і пачаў адвязваць лейцы. А яны, як на злосць, не адвязваюцца. На нейкі хітры вузел Міхалка іх завязаў.

А Андрэй каля Дэраша трапечацца, на спіну яму хоча залезці. Падскокне -- і назад з'едзе, падскокне -- і з'едзе, як зімою з ледзяной горачкі. Потым нагу стаў закідаць, быццам на веласіпед.

-- Піліпка, дапамажы залезці! -- нарэшце папрасіў, ледзь не плачучы.

Я падскочыў да Андрэя і абхапіў яго аберуч. Цяжкі, не падняць!

-- За нагу бяры! За нагу!-- заенчыў Андрэй.

Адною рукою я схапіў Андрэя за нагу, другою штурхнуў у плечы. Усё-ткі ўскарабкаўся ён на каня.

-- Паганяй, Піліпка!

-- Но! -- крыкнуў я.

Дэраш рвануўся і... скрануў воз.

-- Лейцы, халера на іх, не адвязаў! -- паскардзіўся Андрэю. -- Можа, аброць скінуць? Без лейцаў паедзеш.

-- Не! -- зноў заенчыў Андрэй.

Я кінуўся да воза. Рукі чамусьці не слухаюцца, сталі як драўляныя. Ледзь-ледзь разблытаў непадатлівы вузел.

-- Арыштанты! -- пачуўся ззаду вокліч Міхалкі.

Я ляпнуў Дэрашу лейцамі па спіне.

-- Но, конік, но!

Дэраш пабег па балоце. Я ледзь паспяваў за ім, накіроўваючы на дарогу. А бедны Андрэй, ухапіўшыся за грыву, падскокваў на кані, як мячык.

-- Дам, калі даганю! -- закрычаў ззаду Міхалка.

Дагоніш як рак свісне! Паспрабуй, калі такі шпаркі.

-- Но, конік, но! -- не лянуюся, падганяю Дэраша.

Вось і Замошша. Дзядуля, як я і казаў Андрэю, тут касіў траву. Здалёку нас заўважыў. Кінуў касу -- і подбегам насустрач.

-- Піліпка!.. Піліпка!..

Канец свету! Усе бягуць, усе крычаць.

Узрадаваўшыся, што так лёгка ўдалося ўцячы ад Міхалкі, я з усёй сілы сцебануў Дэрашу па спіне ляйчынай. Дэраш як падскочыць! Андрэй не ўтрымаўся. Узмахнуў рукамі і ўпаў на зямлю. Дэраш адразу спыніўся. Апусціў галаву і вінавата глядзіць на Андрэя.

Падбеглі дзядуля і Міхалка. Узялі Андрэя пад рукі і паставілі на ногі, нібыта ляльку.

-- Канакрад! -- ляпнуў яго па плячы Міхалка.

Я, канешне, заступіўся за сябра:

 -- Андрэйка не злодзей. А вы, дзядзька, сена на Данілаўскім незаконна касілі. Там і воз стаіць! Мы каня ўзялі, каб...

Дзядуля насупіў бровы і перапыніў мяне:

-- Ён законна косіць, дапамагае мне.

Я паціснуў плячыма.

Дзядуля паглядзеў на мяне і сказаў з дакорам:

-- Ведаў, што сёння не пашанцуе!

Хіба міміка твару ўплывае на эмоцыі?

Дзядуля і Міхалка павялі  Дэраша на Данілаўскае, а мы з Андрэем моўчкі глядзелі на дарогу.

Я першым парушыў маўчанне.

-- Андрэйка, моцна перапалохаўся?

-- Моцна, -- прызнаўся Андрэй. -- Як ты здагадаўся?

-- Твар у цябе збянтэжаны, кіслы. Усміхніся --  і адразу стане весялей.

-- Хіба міміка твару ўплывае на нашы эмоцыі? -- не паверыў мой аднакласнік.

-- Яшчэ як! -- працягла прамовіў я. -- У Злучаных Штатах Амерыкі праводзілі эксперымент. Папрасілі студэнтаў, каб яны мімікай твару імітавалі страх, абурэнне, захапленне. У таго, хто імітаваў страх на твары, ён на душы з'явіўся, хто імітаваў абурэнне -- пачынаў абурацца. Андрэйка, табе не трэба імітаваць страх. Імітуй радасць, захапленне. Калі ласка!

Мне так хацелася ўбачыць на твары Андрэя ўсмешку!

І Андрэй усміхнуўся. Добрая, прыязная ўсмешка з'явілася на Андрэевым твары. Мне захацелася пахваліць яго.

-- Андрэйка, ты цяпер нібыта мадонна на карціне Леанарда да Вінчы!

Лепей так не казаў бы. З Андрэевага твару знікла прыязная ўсмешка. Знікла імгненна, як знікае, згарае гарачая іскрынка.

-- Я мадонна, па-твойму? Мадонна я?

Вядома, ніводнаму хлопчыку не спадабалася б, калі б яго мадоннай назвалі. Не падумаўшы ляпнуў.

Я стукнуў сабе кулаком у грудзі.

-- Пажартаваў, не хацеў цябе крыўдзіць! Зразумей!

-- І калі ляйчынаю Дэраша аперазаў, таксама пажартаваў?

-- Радасць мяне тады перапаўняла, Андрэйка! Радаваўся, што ўцяклі ад Міхалкі. Не крыўдуй.

Андрэй пераступіў з нагі на нагу.

-- Піліпка, дзед Ігнат лічыць, што не пашанцавала яму сёння. Давай балота скосім, дакажам, што не збылася ягоная прымета.

Вельмі спадабалася мне Андрэева прапанова. Я яшчэ ніколі сапраўднаю касою балота не касіў. Калі-нікалі тата даваў старую, вышчарбленую касу, пасылаў, каб за хлявом крапіву збіў, калі вельмі разрасталася. Але ж вышчарбленая каса, пагадзіцеся, не сапраўдная, адкляпаная, вострая. І крапіва -- гэта не балота. Там забаўка, а тут сапраўдная праца.

Я сагнуў у локці руку і памацаў мускулы. Цвёрдыя, быццам камень. Мне здавалася, што з такімі мускуламі за дзесяць хвілін  усё балота можна скасіць.

Дзядулева каса ляжала на пракосе. Непадалёку мы заўважылі і другую касу, татаву.

Мне дасталася дзядулева каса, а Андрэю -- татава. Я стаў уперадзе, каб першым пачаць пракос.

-- Піліпка, рухайся, не марудзь. Інакш пяты адрэжу, -- папярэдзіў Андрэй.

-- Андрэйка, ты мяне і на Дэрашы не дагоніш! -- засмяяўся я.

-- Не ўспамінай пра Дэраша! -- пакрыўдзіўся Андрэй. -- Гэта цёмная пляма ў маім жыцці.

-- Забудземся, -- сказаў я і размахнуўся касою. Каса свіснула ў паветры, збіўшы тонкія сцяблінкі.

-- Піліпка, ты быццам гусей ганяеш! -- зарагатаў Андрэй.

-- Паспрабуй ты! -- парыраваў я.

-- Зараз паспрабую!

Андрэй так паспрабаваў, што потым ледзь выцягнуў касу з зямлі. Загнаў у зямлю, быццам рыдлёўку.

А Андрэю і гора мала.

-- Піліпка, я сілу не разлічыў. Глядзі, як цяпер выйдзе!

Я адскочыў убок, а Андрэй махнуў касою. Каса ўгрызлася ў траву і, не дайшоўшы да сярэдзіны пракоса, спынілася, быццам хтосьці нябачны на тормаз рэзка націснуў.

-- Махаеш касой, як шабляй! -- выгаварыў я.

-- А як трэба? -- разгубіўся Андрэй.

-- Будзем касіць і навучымся, -- па-філасофску зазначыў я.

Навука "касіць" аказалася нялёгкай. Мы з Андрэем ў гэты дзень не адну купіну  збілі косамі. А паглядзелі б вы на пракосы! Дзядулевы пракосы роўныя, быццам выстрыжаныя. А ў нас нібы не касцы прайшліся, а бяззубы конь скубся.

З горам папалам прайшлі па аднаму пракосу, новыя занялі. Сонца пячэ, гарачыня, хочацца легчы ў траву, рукі раскінуць, вочы заплюшчыць і ляжаць, ляжаць, слухаць, як конікі стракочуць...

Я прыпыніўся на хвілінку, выцер з твару пот, потым зноў замахнуўся касою, а з-пад самых ног, гучна загудзеўшы, вылецеў чмель.

Я апусціў касу.

-- Чаго стаіш? -- крыкнуў Андрэй. -- Пяты адрэжу!

Я далонню правёў па спацелым твары.

-- Андрэйка, тут чмялінае гняздо павінна быць.

Неяк неспакойна стала ў мяне на душы. Заўсёды так бывае, калі чмяля ўбачу. Некалі ў нашым хляве, пад падрубай, жыў чмель. Любіў раніцай назіраць за ім: як кружыцца каля хлява, як гудзіць, як у сваё гняздзечка хаваецца, залазіць. Аднаго разу захацелася пабачыць, якое яно, ягонае гняздзечка. Разгроб каля падрубы зямлю, дабраўся да гняздзечка. А там нітачкі пакулля, травінкі, саломінкі. Вырашыў зрабіць лепшае гняздзечка, мякчэйшае. Знайшоў у хаце кавалак байкі і засунуў у гняздо, не паглядзеўшы, ці сядзіць там чмель. З таго дня ён перастаў кружыцца каля хлява. Некалькі дзён яго чакаў, а затым не вытрываў, выцягнуў байку. Чмель ляжаў у гняздзе нежывы...

-- Дзе гняздо? -- падаў голас Андрэй.

Я нагнуўся і паказаў на вузенькую норку, якая вяла пад купіну.

-- Пад купінай!

-- Кажуць, што чмяліны мёд вельмі смачны, -- аблізнуўся Андрэй.

-- Хоць ты і сябар мне, але не дам разбураць гняздо! – выразна вымаўляючы кожнае слова, прагаварыў я.

-- Пражывём без мёду. Я чуў, што адзін чалавек так наеўся мёду, што і сёння на яго не можа глядзець, -- перавёў на жарт Андрэй.

Асцярожна, каб не пашкодзіць, я абкасіў купіну. Жыві, чмель, летнімі дзянькамі вылятай са свайго ўтульнага гняздзечка-норкі, кружыся над краскамі-кветкамі, гудзі!

Ці ёсць гусіная мова?

Мы з Андрэем паклалі косы і селі на траву.

-- Адпачываеце, кавалерысты?

Не заўважылі, як дзядуля падышоў. Стаіць, узіраецца, як на двух катоў, якія нашкодзілі.

Я ўскочыў на ногі.

-- Дзядулька, бачыш, колькі скасілі?

Дзядуля ўзяў касу і памацаў яе пальцам.

-- Доўга прыйдзецца кляпаць!

Я з надзеяй паглядзеў на дзядулю.

-- Нам не трэба было касіць?

-- Не вешайце нос. Першую работу за плот выкідаюць, -- сказаў дзядуля.

Малайчына мой дзядуля! Іншы накрычаў бы, а ён нават не папракнуў, падбадзёрыў.

-- Дзед Ігнат, -- звярнуўся да дзядулі Андрэй, -- а пра якую прымету вы ў запісцы пісалі?

-- Кепская гэтая прымета! -- паскардзіўся дзядуля. -- Другі дзень мяне Міхалкавы гусі крыкам сустракаюць, гагочуць працягла: га-га-га-га-га-га-га!..

Вось дык прымета! Незвычайная, можна сказаць.

-- Гусі быццам смяяліся з мяне, -- не спыняецца, расказвае дзядуля. -- Збылося, дачакаўся! Унук сярод белага дня коней крадзе! Можна згарэць ад сораму.

-- Дзядулька, з цябе хутка не толькі гусі, але і куры будуць смяяцца! -- пакрыўдзіўся я.

Вось так закончылася наша размова.  А надвячоркам я зноў сустрэўся з Андрэем.

-- Прымета дзеда Ігната з галавы не вылазіць, цвіком у галаве сядзіць. Не супакоюся, пакуль не разгадаю яе, -- паведаміў мне Андрэй.

-- І з маёй галавы не вылазіць, -- прызнаўся я.

І праўда, нядаўна прылёг на ложак, задрамаў -- і гусі прысніліся. Нібыта запынілі мяне на вуліцы, пасталі вакол і злосна гагочуць, цягнуцца, каб за нагу ўхапіць. Потым Андрэеў Кудлацік прыбег. Брэша на гусей, а яны не зважаюць, злосна гагочуць...

-- Зноў кнігі з чамадана прыйдзецца даставаць. Можа, знойдзем што-небудзь пра гусей, -- прамовіў Андрэй.

Мы зайшлі ў хату і выцягнулі з-пад ложка дзядулеў чамадан. Так уважліва, як сёння, я нават прыгодніцкія творы не чытаў. І нездарма стараўся. У адной кнізе ўбачыў загаловак "Ці ёсць гусіная мова?"

-- Чытай! – пальцам паказаў Андрэю.

Андрэй дрыготкім голасам (не толькі я, але і ён моцна расхваляваўся) пачаў чытаць:

-- Прафесар Конрад Лоранц змог разабрацца ў гусінай мове. Працягласць гагатання, якая складаецца больш чым з шасці складоў, -- га-га-га-га-га-га-га -- азначае: "Тут добра. Шмат корму. Давайце спынімся тут". Калі гусі гагочуць шэсць разоў, то яны хочуць сказаць: "Травы мала. Давайце крыху пашчыплем і паціхеньку кранёмся далей". Пяць складоў -- га-га-га-га-га -- можна перакласці так: "Трэба прыбавіць крок". Тры склады -- га-га-га -- азначаюць: "Небяспека! Будзь напагатове! Бяжы з усіх ног!"

Выходзіць, ёсць гусіная мова. Не такая багатая і разнастайная, як наша, чалавечая, але ёсць. А многія чамусьці лічаць, што гусь -- неразумная птушка.

Я закрыў кнігу і прагаварыў у задуменні:

-- Цікава: дзе дзядуля сёння гусей убачыў?

-- Запытаемся ў яго, -- сказаў Андрэй. -- Калі ўбачыў там, дзе шмат травы, то зразумела, чаму працягла гагаталі.

Мы знайшлі дзядулю ў падпаветцы. Ён сядзеў на сене і з бярозавага вецця вязаў венік.

-- Дзядуля, дзе ты сёння гусей убачыў? -- гучна прамовіў я.

-- І ўчора, і сёння ў Зосіным агародчыку сядзелі.

Адразу ўсё стала зразумела. Цётка Зося запусціла свой агародчык. Зялёная сакавітая траўка там расце. Нездарма гусі раскрычаліся, калі залезлі туды.

-- Сказаць дзеду Ігнату пра гусіную мову? -- запытаўся ў мяне Андрэй, калі мы адышліся ад падпаветкі.

-- Давай самі праверым, упэўнімся, ці правільна напісаў Конрад Лорэнц, -- прапанаваў я. Шмат непрыемнасцей на мяне ў апошнія дні навалілася. Не хацелася, каб нешта падобнае паўтарылася. Абачлівы стаў.

-- Вучонаму не верыш?

Я стаў пераконваць Андрэя:

-- У кніжцы -- тэорыя. А галоўнае -- практыка. Дый Конрад Лорэнц замежны вучоны. Ягоныя гусі на сваёй, на замежнай мове гагаталі. Магчыма, у нашых іншая мова.

-- Гусіная мова усюды аднолькавая, -- не пагадзіўся са мною Андрэй.

Я стукнуў Андрэя па плячы.

-- Праверым на практыцы! Міхалкавы гусі, напэўна, на выгане. Крыху паганяем іх. Будуць ведаць, як у чужы агародчык лазіць.

Я не памыліўся. Міхалкавы гусі -- пяць белых гусей і адзін шэры гусак -- былі на выгане.

Заўважыўшы нас, гусак выцягнуў шыю і загагатаў:

-- Га-га-га...

Пяць белых гусей дружна падхапілі за ім:

-- Га-га-га...

Я штурхнуў Андрэя.

-- Колькі разоў яны крыкнулі?

-- Забыўся палічыць.

Я пачухаў патыліцу.

-- Таксама не палічыў. Зараз напалохаю іх. Лічы, колькі разоў гагакнуць.

-- Палохай! -- выцягнуўся ў струнку, падрыхтаваўся лічыць Андрэй.

Нацягнуўшы на галаву кашулю, я з крыкам кінуўся на гусей. Ды не пашанцавала мне: спатыкнуўся і ўпаў на зямлю.

Сцягнуў з галавы кашулю, за выцятае калена трымаюся.

-- Загагаталі гусі, калі ты бразнуўся! -- з захапленнем прагаварыў Андрэй.

-- Палічыў працягласць гагатання?

 -- Яна склала тры склады. Цяпер гусей вунь у тую нізіну трэба загнаць! -- выцягнутаю рукою паказаў Андрэй. -- Там шмат травы.

Калі гусі крыху супакоіліся, калі сабраліся разам, мы з Андрэем занялі іх і пагналі ў нізіну.

У нізіне трава густая, нібы шчотка. Шчыпнуў шэры гусак і ўзрадаваўся: "Га-га-га-га-га-га-га..." І пяць белых гусей узрадаваліся, закрычалі, пакаштаваўшы смачнай траўкі: "Га-га-га-га-га-га-га..."

І нам з Андрэем радасна. Удала праходзіць эксперымент: аднолькавая мова і ў замежных гусей, і ў нашых.

-- Чуў? -- прамовіў Андрэй. -- Сем разоў гагакнулі.

-- Я вам гагакну! -- пачулася непадалёку.

Мы азірнуліся і ўбачылі Міхалку. Ён бег да нас з крапівою ў руках.

-- Чаму гусей ганяеце, арыштанты?

Андрэй рот адкрыў, каб апраўдацца, а Міхалка яму крапівою па голых нагах, потым мне па руках!

Ні да гэтага, ні пасля гэтага я ніколі так не бег, уцякаючы.

Мы з Андрэем толькі на прыгуменні спыніліся, дух перавялі.

-- Табе Міхалка колькі разоў крапівою сцёбнуў? -- пацікавіўся ў Андрэя.

Андрэй падняў угору выцягнуты палец.

-- Адзін!

-- І мне ўсяго адзін! -- з гонарам сказаў я.

Смеючыся, мы накіраваліся да дзядулі.

-- Чаму такія вясёлыя? Смяшынку з'елі? -- запытаўся ён у нас.

Перапыняючы адзін аднаго, мы расказалі дзядулю, як прачыталі пра гусіную мову ў кніжцы, як пасля праверылі тэорыю на практыцы. Праўда, не прызналіся, што Міхалка крапівою пачаставаў.

Выслухаўшы нас, дзядуля пачухаў патыліцу.

-- Бач ты! І ў гусей ёсць свая мова!

Я з надзеяю паглядзеў на яго.

-- Цяпер зразумеў, што не трэба верыць у прыметы?

-- Пажывём -- пабачым, -- сказаў дзядуля і накіраваўся ў хату.

Вы ні разу не сядзелі ў малінніку?

Калі дзядуля схаваўся ў хаце, я звярнуўся да Андрэя:

-- Трэба было б паслухаць, што Міхалка пра нас гаворыць.

-- Прыйсці да яго ў хату, сесці і паслухаць? -- як на дзівака, паглядзеў на мяне Андрэй.

-- За хатай у Міхалкі пад самымі вокнамі расце густы маліннік. Падкрадзёмся агародам і схаваемся ў малінніку. Усё пачуем, -- растлумачыў Андрэю.

А Андрэй, як відаць, спалохаўся крапівы.

-- Думаеш, Міхалка на двары  будзе сядзець і кожнаму пра нас расказваць?

-- Будзе! -- упэўнена прагаварыў я. -- Каля Міхалкавай хаты людзі часта збіраюцца, языкі чэшуць.

-- Пойдзем, калі табе так прыспічыла, -- уздыхнуў Андрэй.

Міхалкаў агарод быў абгароджаны высокім плотам. Зверху Міхалка нават калючы дрот нацягнуў. Мы, канешне, не збіраліся лезці праз плот, нагавіцы драць. Знайшлі ў плоце дзірку, праз яе залезлі ў агарод, а з агарода, як і планаваў я, у маліннік перабраліся і прыселі там на кукішкі.

Вы калі-небудзь сядзелі ў чужым малінніку? Скажу шчыра: у чужым малінніку непрыемна сядзець. І баішся, і вінаватым сябе адчуваеш.

-- Доўга будзем тут хавацца? -- пачаў Андрэй і замоўк, як вады ў рот набраў, бо на вуліцы паказаліся Міхалка і цётка Мар'яна.

-- Парыць сёння. Дождж будзе, -- спыніўшыся насупраць малінніку, сказаў Міхалка.

-- Не будзе дажджу, -- запярэчыла цётка Мар'яна. -- Палі памідоры. Мне хутка на ферму ісці.

-- А я кажу табе, што будзе дождж!

Лянуецца Міхалка, не хоча паліваць памідоры. Вядома, лепей з цыгарэтай у зубах на лаўцы пасядзець.

-- Плот зусім развальваецца! -- зноў данёсся Міхалкаў голас. -- А дома ніводнай дошкі няма. Як сцямнее, на мехдвор схаджу. Там паднавес будуюць. Дошак хапае там.

Бач які! Паліць памідоры лянуецца, а па чужыя дошкі сярод ночы гатовы ісці. Начны работнічак!

-- Дома сядзі! -- са злосцю прагаварыла цётка Мар'яна. -- Зловяць, штрафу дадуць.

-- Не дадуць! -- прабубніў Міхалка. -- Ведаю: мая зборлівасць табе не па душы. Няхай развальваецца плот!

-- Пазыч у каго-небудзь дошак!

-- Сёння пазыч, а заўтра аддавай?

-- Аддасі, рукі не адваляцца!

-- Піліпка, аса над намі! -- ціха прамовіў Андрэй.

Я зірнуў угару і ўбачыў вялікую жаўтаватую асу. Яна быццам вісела ў паветры і, здавалася мне, сквапна пазірала на нас з Андрэем, выбіраючы, каго ўджаліць. Восы, я на сабе гэта пазнаў, балюча джаляць. Аднаго разу такая ж самая ў плячо ўджаліла. Дык спачатку падумалася, што хтосьці ззаду падкраўся і сталёвую іголку загнаў у цела.

Я махнуў рукою, стараючыся прагнаць асу. Яна на секунду знікла з вачэй, а потым зноў закружылася над намі. Не ведаю, што было б, калі б Міхалка з цёткай Мар'янай яшчэ крыху пастаялі тут.  Але, на наша шчасце, яны, сварачыся, падаліся ў хату.

Крыху пачакаўшы, я выглянуў з малінніку. Ні душы вакол.

-- Пабеглі! -- сказаў Андрэю.

-- Нагу адседзеў, быццам спруцянела, -- паскардзіўся ён.

-- Сядзі! Міхалка зараз крапівою вылечыць, -- напалохаў я яго.

-- Думаеш, што неўзабаве вернецца?

-- У цябе не запытаецца, -- прагаварыў я.

Мы вылезлі з малінніку, лахі пад пахі і ва ўсе лапаткі дамоў.

Як зрабіць рупар?

-- Зладзюга гэты Міхалка! -- сказаў Андрэй, калі прыбеглі да мяне. -- Каб мог, то ўсё чужое дабро пад сябе падгроб бы.

-- Яшчэ крычаў бы, што мала, -- дадаў я.

-- Нешта вы раскрычаліся, як вароны перад дажджом, -- падышоўшы да нас, з усмешкай прамовіў дзядуля.

-- Дзядулька, чаму Міхалка дапамагаў табе касіць? -- запытаўся я. -- Не заўважаў, каб раней вы сябравалі. Жылі як кот з сабакам.

-- Маеш рацыю. Жылі як кот з сабакам і, здаецца, так і далей будзем жыць. Не паміруся я з ім. Рукі ў яго доўгія, чужое любяць пацягнуць. А балота ён касіў не за так. Ляснічы яму паабяцаў, што дроў выпіша, -- паведаміў дзядуля і пайшоў.

-- Перавыхавалі дзеда Ігната. Сёння ён ні разу не ўспомніў пра свае прыметы, -- заўважыў Андрэй.

Не, рана нам радавацца. Невядома, што ў дзядулі ў галаве. Упарты ён. Браканьеры некалі ў хату прыходзілі, грошы яму прыносілі. Таксама хацелі перавыхаваць. Толькі па-свойму. Дзядуля з імі да трох не гаварыў.

-- Піліпка, -- прачышчаючы горла, кашлянуў Андрэй, -- не шкодзіла б правучыць Міхалку. Няхай не зырыцца на чужое. Прышчэмім яму хвост?

Мне і самому вельмі хацелася правучыць Міхалку. Але як гэта зрабіць?.. Можа, напалохаць, калі ноччу прыйдзе красці дошкі? Так, можна напалохаць. Выскачыць знянацку і закрычаць. Спалохаецца? Яшчэ як!

-- Андрэйка, давай ноччу схаваемся на мехдвары ў паднавесе. Калі ён з'явіцца, выскачым з крыкам. Да самай хаты будзе ўцякаць.

-- У паднавесе бярвёны, дошкі як папала ляжаць. У цемры галаву там скруцім, -- не пагадзіўся са мною Андрэй.

І праўда, бегучы, можна спатыкнуцца, пакалечыцца. Неяк не падумаў я пра гэта.

-- Піліпка, давай зробім рупар!

-- Як зрабіць рупар? -- вырвалася ў мяне.

-- Ды вельмі проста. Што для гэтага патрэбна? Кардон, клей і нажніцы. Глядзі, які ён будзе! -- сказаў Андрэй і, узяўшы трэску, на пяску намаляваў рупар.

Я ўважліва паглядзеў на Андрэеў малюнак і пачухаў патыліцу.

-- Навошта нам рупар?

Андрэй пачаў здалёку, быццам дзядуля, загадкамі:

--  Рупар -- гэта о-го-го! Калі прыставіш яго да вуха, то пачуеш, што далёка-далёка робіцца. Сядзіш, напрыклад, каля ракі, загараеш. Надакучыла проста так сядзець, захацелася паслухаць, што ў вёсцы адбываецца. Прыстаўляеш рупар да вуха і ўсе вясковыя гукі чуеш. Зарыкала карова -- чуеш, завішчэла парася -- таксама чуеш. У полі ці ў лесе праз такія рупары адзін з адным шэптам можна гаварыць. За дзвесце метраў шэпт пачуеш.

Я незадаволена паморшчыўся. Мой аднакласнік, як відаць, не хутка сваю песню скончыць.

-- Андрэйка, не расказвай пра парасят. Нам Міхалку трэба напалохаць, каб  чужое адвык браць.

-- Напалохаем! -- запэўніў мяне Андрэй. -- Сядзем з рупарам у цёмным куце паднавеса. Міхалка возьмецца за дошку, а нехта з нас як крыкне ў рупар: "Дзядзька, пакладзі назад!" Думаеш не спалохаецца?

-- Тры дні будзе заікацца, -- прамовіў я. -- За працу, Андрэйка!

Цэлую гадзіну мы вырэзвалі і клеілі. Вялікі выйшаў рупар! Самі ўявіце: два метровыя кавалкі кардону ў адзін склеілі.

-- Не рупар, а сапраўднае страшыдла! -- вось як ахарактарызаваў  наш рупар Андрэй.

Гэтае самае страшыдла мы паклалі на ніжнія галіны яблыні, каб праверыць, ці можна праз яго пачуць розныя гукі. Спачатку я прыставіў вуха і стаў слухаць. Дзесьці далёка трактар грукоча, на выгане Міхалкавы гусі крычаць, жанчыны на ферме пераклікаюцца...

-- Дай мне! Дай паслухаць! -- затрапятаўся Андрэй.

Я адышоўся ўбок.

-- Калі ласка.

Андрэй прыставіў да рупара вуха, слухае, усміхаецца. Задаволены!

Я лёгенька адштурхнуў Андрэя.

-- Адыдзіся. Зараз праверу, як голас праз рупар гучыць.

-- На ўсю сілу не крычы, -- папярэдзіў мяне Андрэй.

Я набраў у лёгкія паветра і гукнуў у рупар:

-- Ого-го-го-о!..

Маё рэха вёску мінула, да ракі панеслася!..

-- Я! Цяпер я! -- зноў затрапятаўся Андрэй.

Я адышоўся ўбок. Андрэй надзьмуў шчокі і затрубіў у рупар, як у трубу:

-- Бу-бу-бу, бу-бу-бу...

Пацягваючыся, з хаты выйшаў дзядуля.

-- Піліпка, на двары грымела? Ці мне гэта праз сон здалося?

-- Дзядулька, мы трэніруемся, галасавыя звязкі развіваем!

Дзядуля зірнуў на рупар.

-- Што гэта за гармата тут стаіць?

-- Гэта не гармата, а рупар, -- растлумачыў я яму. -- Прыстаў вуха, паслухай!

Дзядуля прыставіў да рупара вуха і ўсміхнуўся. Ад усмешкі ў яго маршчыны на твары разгладзіліся.

-- Піліпка, такую гармату на дзень нараджэння мне падары!

Вось так мы з Андрэем выпрабоўвалі наш рупар.

"Аштрафуем!"

Як толькі прыцямнела, мы з Андрэем узялі рупар і прыйшлі на мехдвор. У паднавесе, як і казаў Андрэй, як папала ляжалі дошкі, бярвёны.

Мы залезлі ў самы цёмны кут і селі на тоўстае бервяно.

-- Цябе надоўга адпусцілі? -- пацікавіўся я ў Андрэя.

-- Дома сказаў, што ў бібліятэку пабягу.

І я сказаў дзядулю, што ў бібліятэку пабягу. Быццам дамовіліся мы з Андрэем, адну і тую ж адгаворку прыдумалі.

Некалькі хвілін сядзелі моўчкі. Самі ведаеце: сумна моўчкі сядзець.

-- Андрэйка, давай што-небудзь цікавае расказваць, -- прапанаваў я.

-- Першым ты пачынай, -- сказаў Андрэй.

-- Мінулы год мы з дзядулем у лес на лодцы ездзілі, -- пачаў я.

Андрэй аж папярхнуўся ад смеху.

-- Казку не расказвай!

-- Гэта не казка, а чыстая праўда! -- абурыўся я. -- Забыўся, як мінулы год рака разлілася і затапіла не толькі луг, але і лес?

-- З гэтага і пачынаў бы, -- перастаў смяяцца Андрэй. -- А то неяк смешна ў цябе выходзіць.

-- Мог бы і памаўчаць. Вельмі доўгі язык у цябе, -- агрызнуўся я.

-- А ведаеш, што ў хамелеона язык можа расцягвацца на паўметра? -- прамовіў Андрэй.

-- Не хлусі, -- не паверыў я.

-- Я ў кнізе чытаў. Язык дапамагае хамелеону на паляванні. Калі хамелеон адпачывае, язык у яго роце згорнуты спіраллю. А калі хамелеон убачыць здабычу, то як бы выстрэльвае гэтым языком, распрамляе яго. Схопіць кончыкам языка здабычу -- і ў рот.

-- Каб табе, Андрэйка, такі язык! -- засмяяўся я. -- Цікава, што ты тады рабіў бы?

-- Раскажы, як з дзедам Ігнатам у лес на лодцы ездзіў! -- не без іроніі напомніў мне Андрэй.

-- Значыць, плывем на лодцы, -- другі раз пачаў я, -- а на дрэве ліса сядзіць.

-- Ха-ха-ха... -- зноў зарагатаў Андрэй.

Вясёлая выдалася ночка. Жываты можна надарваць.

-- Там адно дрэва было паваленае, на другім ляжала! -- удакладніў я. -- Дык ліса аж на самую вершаліну залезла. Вакол вада. Ратавалася!

-- Цырк! -- мацней зарагатаў Андрэй.

-- Як прыйдзе Міхалка, будзе табе цырк! -- напалохаў я яго.

Дапамагло. Мой сябар супакоіўся, перастаў смяяцца.

Час цягнуўся марудна. Раптам каля паднавеса штосьці стукнула.

Мы затаілі дыханне. Неўзабаве ў дзвярах вырасла постаць.

-- А цёмна, хоць вочы выкалі! -- пачуўся незадаволены голас Міхалкі.

Я ўздрыгнуў.

-- Ай-я-яй, колькі дошак ляжыць! Вось каб з канём прыехаць! -- пляснуў рукамі Міхалка.

Андрэй штурхануў мяне.

-- Крычы ў рупар!

Я прыўзняў рупар і на ўвесь голас крыкнуў:

-- Аштрафуем!

"Ем, ем, ем!.. -- ляхай панеслася гучнае рэха.

Міхалка некалькі секунд стаяў сагнуўшыся. Потым, убачылі мы, адагнуўся і тоненька крыкнуў:

-- Што-о?

А я яму ў адказ:

-- Пакладзі дошку!

Звонка стукнула дошка. Дайшло да Міхалкі, выпусціў яе з рук. А затым, павярнуўшыся, як дасць дзёру!

Некалькі хвілін мы з Андрэем сядзелі ціха, як мышы пад мятлою. Потым, асцярожна ступаючы, выйшлі з-пад паднавеса. У вёсцы сабакі брэшуць, заходзяцца. А тут цішыня.

-- Але  й крыкнуў ты! -- з захапленнем прамовіў Андрэй. -- У мяне аж мурашкі па спіне забегалі.

-- Міхалка сюды не вернецца?

--  І на вяроўчыне яго не прыцягнеш! -- упэўнена прагаварыў Андрэй.

Мы накіраваліся ў вёску. У хатах свяціліся вокны. Пасля спякотнага летняга дня вёска адпачывала.

Вам спадабалася б такая разгадка?

Мяне разбудзілі ласкавыя промені сонца.

Пачынаўся новы дзень.

Праз адчыненае акно ў мой пакой зазірнуў дзядуля.

-- Піліпка, пабудзь дома, -- сказаў ён. -- Я да Міхалкі схаджу. Наказваў Міхалка, каб прыйшоў да яго.

Вядома, чаму Міхалка кліча дзядулю. Нейкім чынам праведаў, хто яго напалохаў. Паскардзіцца дзядулю. Што дошкі хацеў украсці, не прызнаецца.

Я ўстаў з ложка, памыўся і выйшаў на двор. Андрэй тут як тут. З самага ранку спароўся, прыбег.

-- Як тут у вас?

-- Кепска ў нас. Міхалка дзядулю да сябе паклікаў, будзе скардзіцца.

-- Хіба ён бачыў нас каля паднавеса?

-- Напэўна, бачыў!.. Дасць у косці дзядуля!.. Так што ідзі дамоў, -- параіў я Андрэю. -- За дваіх адкажу.

-- Разам палохалі -- разам і адкажам, -- заўпарціўся Андрэй.

У мяне на душы крыху пасвятлела.

-- Піліпка, давай у вас на гарышчы схаваемся. Злезем,  як злосць у дзеда Ігната пройдзе. Галоўнае цяпер -- не трапіць пад гарачую руку, -- прапанаваў Андрэй.

Я з павагай паглядзеў на сябра. Ёсць у чалавека галава на плячах, як гаворыцца, варыць.

Крыху пабыўшы на двары, мы ўзялі рупар (баяліся, каб дзядуля са злосці яго не парваў) і залезлі на гарышча.

Прымасціліся каля шчыта і пазіраем у шчыліну, дзядулю чакаем. Неўзабаве ўбачылі на вуліцу дзядулю і... бабулю. Уперадзе ідзе дзядуля з чамаданам у руцэ, ззаду бабуля тэпае. Выходзіць, прыехала, вярнулася са сталіцы. Напэўна, розных прысмакаў навезла. Але няма як бегчы да яе!

Дзядуля сеў на лаўку. Відаць, стаміўся. Цяжкі чамадан у бабулі.

-- Дзядок, -- пачулі мы, як сказала бабуля, -- хутчэй хадзем у хату. Мне Піліпку хочацца ўбачыць.

-- Пачакай! -- спыніў яе дзядуля. -- Пра Піліпку ты не ўсё ведаеш.

Я натапырыў вушы. Зараз дзядуля такога нарасказвае, што жахнецца бабуля.

-- Нядаўна быў у Міхалкі, -- пачаў расказваць дзядуля. -- Ляжыць ён. Стогне, вохкае.

-- Няўжо захварэў? -- здзівілася бабуля.

-- Складаная ў яго хвароба, -- сказаў дзядуля. -- Гэтай ноччу пайшоў на мехдвор. Там паднавес робяць. Дошкамі хацеў пажывіцца. А яго напалохаў хтосьці. Крыкнуў нечалавечым голасам: "Аштрафуем!" Бедны Міхалка кінуў дошку і наўцёкі.

-- Няўжо прызнаўся табе, што дошкі хадзіў красці? -- не паверыла бабуля.

-- Ён лічыць, што гэта я яго напалохаў. Прасіў, каб нікому не казаў. Паабяцаў, што век чужога не кране.

Значыць, нездарма стараліся мы з Андрэем. Калі б кожнаму злодзею дапамагала падобнае, то я цэлы дзень хадзіў бы з рупарам і крычаў у вуха: "Аштрафуем!"

-- Не я Міхалку напалохаў, -- стараецца, дзеліцца ўражаннямі дзядуля. -- Думаю, што гэта наш Піліпка разам з Анюціным Андрэем так падстроілі. Яны ўчора зрабілі рупар, трубу такую. Як гукнеш у яе, так аж ляха разносіцца.

-- Цяжка табе было з Піліпкам! -- паспачувала бабуля.

Дзядуля засмяяўся.

-- У каго вядзецца, у таго і певень нясецца. Лепшага хлопца, чым наш Піліпка, я ніколі не бачыў. Ён у мяне як шаўковы хадзіў. Такі стаў, што хоць да раны прыкладвай. І кніжкі чытаў, і сена касіў. Дагаджаў мне! А спачатку заўпарціўся. Тады я прытварыўся, што ў прыметы веру. У чорнага ката, у пустое вядро, у кепскі сон. А Піліпка і Анюцін Андрэй давай даказваць, што прыметы -- глупства. Аберагалі мяне, каб хоць кепскае не збылося. Цукеркамі, як паніча, кармілі, на талерцы падносілі. Чамадан кніг перавярнулі, усё даказвалі мне, што прыметы глупства. А потым хтось з іх змікіціў, што за нос ваджу. Думаю: адаб'юцца ад рук, без прыпынку пачнуць гойсаць, закінуць кніжкі, за цэлае лета ніводнай старонкі не прачытаюць. Розныя пытанні пачаў ім задаваць, розныя знакі маляваць. Сам пра гэта ў кніжках вычытаў, і тыя кніжкі знарок так клаў, каб бачылі. Яны чытаюць, а я хаджу ды пасмейваюся з іх. Даўно трэба было за Піліпку ўзяцца. Не было калі. Браканьераў пільнаваў.

Калі б я ўсё гэта не чуў на свае вушы, то нікому ні за якія грошы не паверыў бы, што дзядуля так умела падманваў нас.  

Вам спадабалася б такая разгадка? Мне, прызнаюся, не вельмі. Здавалася б, радуйся: не верыў дзядуля ў кепскія прыметы, не верыць. Але ж цікава праходзілі гэтыя дзянькі. Дзядуля быццам незвычайную гульню для нас з Андрэем прыдумаў. І раптам перарвалася яна. А яшчэ было крыўдна. Я ж лічыў сябе хітрым і разумным, а дзядуля мяне вакол пальца абвёў.

Не вытрываўшы, я маланкай зляцеў з гарышча і кінуўся да дзядулі.

-- Я на гарышчы сядзеў! Я ўсё чуў!..

Дзядуля нечакана пагладзіў мяне рукою па галаве.

-- Пасварыліся за мех, а ў меху смех?

І вось дзіва: ён быццам абяззброіў мяне. Маю злосць як рукою зняло.

-- Хітры ты, дзядулька! -- толькі і сказаў я.

Дзядуля дастаў з кішэні новенькі мабільнік.

-- Карыстайся, Піліпка.

-- Дзядулька, ты яго даўно купіў?

-- Тыдзень назад.

"Тыдзень назад..." Выходзіць, быў у яго мабільнік, калі збіраліся ў горад. З таго дня ён стаў мяне за нос вадзіць. Не, нават крыху раней. Адразу, як тата і мама за мяжу паехалі, як на кухні талерку разбіў.

Так закончыліся гэтыя прыгоды. У тое лета я не сумаваў.

Нехта запытаецца: ці чытаў летам кніжкі, ці цяпер чытаю? Калі б не чытаў, то пра гэтыя прыгоды не расказаў бы.

Змест

"Табе не хочацца быць лысым?"

Вы такое чакалі б?

Спадабалася б вам слухаць пра бацьку-пеўня?

Цікавая прапанова

Што, калі сказаць праўду?

"А калі пасаладзіць ваду?"

"Хіба птушка ўмее падрабляць гукі?"

Што можа нарабіць шчупачок?

Вы не хацелі б зрабіць тэрмометр?

Ці можна спячы без агню яечню?

А калі не хапае алігапепцыдаў?

Хіба ёсць жывыя барометры?

Што такое бетула?

Чаму вочы не адчуваюць холаду?

Ці можна перанесці цяжар на спіне, не нахіляючыся ўперад?

Галаваломка

Як лепей: на кані ці за канём?

Хіба міміка твару ўплывае на эмоцыі?

Ці ёсць гусіная мова?

Вы ні разу не сядзелі ў малінніку?

Як зрабіць рупар?

"Аштрафуем!"

Вам спадабалася б такая разгадка?