ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
літар дз, ц.
Псіхалагічны настрой.
Ліхі,
прыемны,
Лагодны, вясновы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
на балоце ці на балоте?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Літары дз і ц пішуцца перад літарамі е,
ё,
ю,
я,
і [4, стар. 129, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад словы: дзесьці, дзённік, дзюдо, дзяцел, дзірка, цень, цёплы, цюлень, цяжар, цішыня.
У словах “дзесьці”,
“дзённік”, “дзюдо”, “дзяцел”, “дзірка”, “цень”, “цёплы”, “цюлень”, “цяжар”, “цішыня”
адзначаем літары дз, ц і бачым, што яны пішуцца перад е, ё, ю, я, і.
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: на балоце.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“цяжкі” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “цяжкі”?
Для даведкі: цяжкі камень – цяжкі вучань.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
Дзвіна ці Двіна?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Знаёмімся з правілам.
Запомніце! Літары дз, ц пішуцца перад літарамі в, м, калі яны абазначаюць
мяккія гукі [в′], [м′] [4, стар. 129, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад словы: дзверы, цвісці.
У словах “дзверы”,
“цвісці” адзначаем літары дз,
ц і
бачым, што яны пішуцца перад літарай в, якая абазначае мяккі гук [в′].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: Дзвіна.
Назавіце слова.
Пішам з дз
Дзед
і дзервянець,
Дзённік, дзейнік
І … (мядзведзь).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс літары дз у словах вершаванага тэксту “дзед”, “дзервянець”, “дзённік”,
“дзейнік”, “мядзведзь”.
Назавіце слова.
Пішам з ц
Цвікі, цяністы,
Цёмны, цёплы,
… (Залацісты.)
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс літары ц у словах вершаванага тэксту “цвікі”, “цяністы”, “цёмны,
“цёплы”, “залацісты”.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам: адвезці ці адзвезці?
Што
трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Гук [д] у прыстаўках і гук [т]
у суфіксах вымаўляюцца цвёрда і перад мяккім [в′], таму на пісьме захоўваюцца
літары д і т. [4, стар. 129, “Беларуская мова”].
Напрыклад: адведаць,
у грамадстве.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: адвезці.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
У, для, будаўніцтва, адвялі, ўчасткі, садаводаў,
таварыстве, адвячоркам. (Адвячоркам у таварыстве садаводаў адвялі
ўчасткі для будаўніцтва.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары дз,
ц,
т,
потым напішыце беларускае слова “дзядуля” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
тэрмометр ці цермометр?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! У многіх іншамоўных словах гукі [д] і [т] вымаўляюцца цвёрда: артыст, тэма.
Толькі ў асобных словах [д], [т] змякчаюцца і пераходзяць
у [дз′], [ц′]: акцёр, дзюны, цюль, уверцюра [1, стар. 58, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: тэрмометр.
[1, стар. 58, “Беларуская мова”]
[4, стар.
129, “Беларуская мова”]
Скорагаворкі.
У тэатры артысты паставілі цікавую камедыю (Аляксей Якімовіч).
Пойдзем да дзіка і вадзяніка (Аляксей Якімовіч).
Студзень сцюжай напалохаў (Аляксей Якімовіч).
• Ці ёсць у
словах скорагаворак арфаграма, якая паўтараецца?
Праца з вершам.
Складзіце
разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Раненька прачнуўся,
У цяністым садзе
Новы дзень вітае.
Шпак свішча, спявае.
Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмамі на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “згодна, зладжана (казаць,
прасіць, прапаноўваць, патрабаваць)”.
-- Жніво хутка пачнецца:
Ужо
наліўся колас, --
Сказалі дзве ..яўчынкі
… … … .
• Устаўце прапушчаныя літары.
• Растлумачце правапіс слова
“дзве”.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: у нізда, салог [2, стар. 286,
“Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Тыя ж зоркі, бы (дз, д)яўчаткі,
(Дз, д)есь бягуць у свае хаткі,
І апошні раз іх вочкі
Шлю(т, ц)ь свой усмех развітання, --
Промень ласкі і кахання, --
Да наступнай яснай ночкі.
(Дз, д)ень
праз цёмныя заслоны
Падымае с(т, ц)яг чырвоны…[3, стар. 361,
“Паэмы Я. Коласа”].
• Якімі словамі можна замяніць словы “дзесь”, “промень”? (Дзесьці, прамень.)
• Якім літаратурным адпаведнікам
можна замяніць аўтарскае слова “ўсмех”? (Усмешка.)
Адказы на пытанні.
• Перад
якімі галоснымі літарамі пішуцца літары дз, ц?
• Калі
перад мяккім [в′] на пісьме захоўваюцца
літары д, т?
• Ці
змякчаюцца гукі [д], [т] у іншамоўных словах?
Тэст
• Назавіце
словы з дз, ц.
1. Пой..ем.
2. Вы..ер..і.
3. Апла..ысменты.
4. Бу..ённы.
5. Па..ешыў.
5. Ак..ёр.
6. С..ішыцца.
7. Вах..ёр.
Адказ:1, 2, 4, 5, 6, 7, 8.
Выкарыстаная літаратура
1. Валочка, Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2. -- 144 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, кастрычнік 2020 года, № 10.
