Творчы ўрок у 3 класе. КОРАНЬ

 

                                             Творчы ўрок у 3  класе. КОРАНЬ

 

Мэты: сфарміраваць паняцце пра корань як агульную частку роднасных слоў, паказаць яго ролю ў слове; выпрацоўваць уменні і навыкі падбіраць аднакаранёвыя словы, знаходзіць корань слова; садзейнічаць развіццю маўлення; пашыраць слоўнікавы запас вучняў; абуджаць у іх цікавасць да беларускай мовы; вучыць беражліва адносіцца да навакольнага свету, да прыроды.

 

Ход урока

1. Арганізацыйны момант.

                                                           Хмарка, шыба,

                                                          Шпакоўня, дровы.

                                                          Любім, вымаўляем

                                                          Нашай мовы словы.

                                                                    Аляксей Якімовіч.

• Якія беларускія словы вы ведаеце? Назавіце іх.

2. Праверка дамашняга задання.

3. Арфаграфічная размінка.

Прачытайце і растлумачце правапіс прапушчаных арфаграм. Адгадайце загадку.

Без с..керы, без кліна,

                                                А на рацэ

                                                Мост зрабі.. .(Мароз і лёд.)          [2, с. 356, “Беларускія прыказкі”].

                                                                           З народнага.                                

• Знайдзіце словы, якія маюць агульную частку.

4. Чыстапісанне.

                     Рр  рл  рм  ра  ры  ро  рэ  ру  рж

                     мароз  марозны  маразы  марозік   марозіцца

• Назавіце агульную частку гэтых слоў. Якое слова “лішняе”? (Маразы.) Чаму?

• Растлумачце правапіс галосных літар у словах “маразы”, “марозіцца”.

5. Паведамленне тэмы і мэт урока.

Н а с т а ў н і к. Адгадайце загадку.

                                                 Ён з раслінаю расце,

                                                 Ён яе трымае.

                                                 У зямлі сядзіць, жыве,

                                                 Вусікі пускае. (Корань.)

                                                             Аляксей Якімовіч.

Сапраўды, гэта корань. Ён ёсць не толькі ў расліны, але і ў слове. Пра гэта нам раскажуць Шпачок і Сарока. Калі будзеце ўважлівыя, то хутка навучыцеся знаходзіць корань, падбіраючы аднакаранёвыя словы.

6. Вывучэнне і замацаванне новага матэрыялу.

Чытанне казкі ў спалучэнні з гутаркай і практычнай працай вучняў.

Пад магутным разложыстым дубам сядзелі Шпачок і Сарока.

- Шаноўны Шпачок, - распачала гаворку Сарока, - як ты лічыш: слова “дуб” мае аднакаранёвыя словы?

Шпачок паглядзеў угору.

- Мабыць, мае. Вунь як  ён укараніўся!

Сарока ўсміхнулася.

- Ты не мог бы іх назваць?

- Аднакаранёвыя словы маюць адзін і той жа корань, - лапкай пачухаў крыльца Шпачок. – Так я разумею?

- Так, - кіўнула галавою Сарока.

- Ведаю адно такое аднакаранёвае слова, - падумаўшы, пахваліўся Шпачок. – Дубовы!

- Правільна. Яшчэ адно назаві.

Шпачок апусціў галаву.

- Каб ведаў, то адразу назваў бы.

- Давай крыху паразважаем, - прапанавала Сарока. – Тут расце адзін дуб? Так?

- Так, - пагадзіўся Шпачок.

- А калі б расло шмат дубоў, то як ты назваў бы гэтае месцейка?

- Дуброва! – усклікнуў Шпачок. – Сарока-белабока, я яшчэ адно аднакаранёвае слова ўспомніў.

- Якое?

- Дубец!

- Ой! – ад неспадзеўкі вырвалася ў Сарокі. – Словы “дуб” і “дубец” не аднакаранёвыя.

- Аднакаранёвыя! – заўпарціўся Шпачок. – У іх ёсць агульная частка – дуб.

Стварэнне займальнай сітуацыі ў спалучэнні са слоўнікавай працай.

• Як вы лічыце: ці з’яўляюцца аднакаранёвымі словы дуб – дубец? Каб даказаць сваю думку, прачытайце ў вучэбным дапаможніку правіла «Корань слова. Роднасныя словы».

• Складзіце Запіску-“дапамагатку” ў выглядзе ланцужка, якая ў далейшым дапаможа вам правільна вызначыць корань і роднасныя (аднакаранёвыя) словы. Для гэтага адкажыце на наступныя пытанні:

• Што такое корань слова?

• Якія словы з’яўляюцца роднаснымі?

• Якія словы з’яўляюцца аднакаранёвымі?

                                    Корань слова

             

                                          

                                                                                                                                                                                              

                         агульная частка роднасных слоў                                                                                                                                                          

                                               

                         у роднасных слоў адзін і той жа корань

                         мае адно і тое ж значэнне                                                                                  

Праца з практыкаваннем.

Прачытайце. Знайдзіце роднасныя словы, запішыце іх,  абазначце корань.                                                                                                                                                                                

1. анне, касавокі, касілка, касьба, анне, перакос, пракос.

2. Зранку, паранены, рана, анней, раненне, раніць, ранні, жартаўнік, раніца, жартаваць, ранішні, жаўрук, жарт.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

Самастойная праца.

Прачытайце. Выпішыце выдзеленыя словы. Дапішыце да іх аднакаранёвыя.

                                                    Люблю я узгоркі,

                                                    І насып-курган,

                                                    І сіняй далечы

                                                    Празрысты туман…

 

                                                    Люблю пазіраць я

                                                    На поле вясной,

                                                    Як ветрык жартлівы

                                                    Плыве збажыной.

 

                                                    Калышацца жыта,

                                                    Радамі бяжыць,

                                                    А хваля паветра

                                                    Дрыжыць і дрыжыць…

                                                                 Якуб Колас   [4, с. 89, “Раніца ў нядзельку”. “На полі вясною”].

• Паэт любіць навакольны свет, прыроду. А як вы ставіцеся да навакольнага свету, да прыроды?

Хвілінка адкрыцця.

Да дадзеных слоў прывядзіце такія аднакаранёвыя словы, каб яны адказвалі на пастаўленыя пытанні. Запішыце іх слупкамі.

                       Які?               Што рабіць?

Перамога

мір

сінь

чырвань

сон

• Назавіце корань слоў кожнага радка. 

• А ці можна прывесці аднакаранёвыя словы да слова “воблака”, каб яны адказвалі на пастаўленыя пытанні?

• Падбярыце сінонім да слова "воблака". (Хмара.)

• У якім значэнні ўжываецца слова "воблака" ў словазлучэнні "воблака пылу"? (У пераносным.)

• Складзіце і запішыце словазлучэнні са словам "воблака".

• Пры напісанні слова "воблака" ў якім месцы вас падпільноўвае Памылка Памылкаўна? Чаму?

• Перакладзіце слова "воблака" на рускую мову. Параўнайце гучанне і напісанне.

Лінгвістычны каментарый настаўніка.

Ведайце! Воблака -- слоўнікавае слова. Запішыце яго ў слоўнік і падкрэсліце прыстаўную зычную літару в.

Праца з тэкстам.

Назавіце аднакаранёвыя словы ў тэксце.

З надыходам восені заклапочаныя сойкі робяць нарыхтоўкі жалудоў і арэхаў, харчовых запасаў на зіму.

Здараецца, што ляціць сойка з жолудам у дзюбе за дзясятак кіламетраў ад таго месца, дзе яго падабрала, каб схаваць на зіму. Ляціць яна. А па дарозе нешта яе спалохае ці здзівіць. Сойка крыкне і выпусціць жолуд з дзюбы. Бывае і так, што забудзецца сойка на які-небудзь са сваіх харчовых складаў… Жалуды, занесеныя сойкай ў розныя патаемныя мясцінкі, перазімуюць пад снегам і вясной прарастуць (Віталь Вольскі) [3, с. 69 -- 70, “Месяц за месяцам”, “Лістапад”].

Гукавая гульня "Назавіце слова".

Прачытайце верш і назавіце патрэбнае слова.

                                              Сёння нам пашанцавала:

                                             Да нас хмарка прылятала.

                                             Цёплым дожджыкам густым

                                             Агарод наш … (палівала).

                                                                   Аляксей Якімовіч.

• Назавіце корань у слове "палівала".

Праца са словам.

На дошцы запісаны словы: будаўнік, спявак, мастак, настаўнік.

• Што аб'ядноўвае гэтыя словы? (Называюць прафесіі.)

• Перакладзіце словы на рускую мову.

• Раскажыце, хто што робіць.

• Якія яшчэ прафесіі вы ведаеце?

• Раскажыце, кім працуюць вашы бацькі.

• Выдзеліце корань у адным з гэтых слоў.

Фізкультхвілінка.

Настаўнік. Успомнім, як хораша цвіце вішня. Пальчыкамі асцярожна дакранаемся да яе пялёсткаў, стараемся іх палічыць. Адзін, другі, трэці… А цяпер пакажам, якая вялікая і разгалістая вішня. Радасна ўсміхнемся.

Пісьмо па памяці .

Прачытайце верш.

                                                     Белыя валокны

                                                     Сцелюцца над долам.

                                                     Не спяваюць птушкі,

                                                     Сціхнуў лесу шолам.

 

                                                     Сцелюцца валокны,

                                                     Тчэцца павуціна –

                                                     Блізка, блізка восень,

                                                     Смутная часіна!

                                                                    Якуб Колас      [4, с. 5, “Раніца ў нядзельку”. “Адлёт жураўлёў”].

• Растлумачце значэнне слова “шолам”. (Тут: шум.)

• Ці ёсць у вершы аднакаранёвыя словы?

• Абазначце корань у словах "птушкі”, “блізка”, “часіна”.

• Запішыце па памяці другую страфу верша.

Выразнае чытанне.

Выразна прачытайце і растлумачце, чаму так названы месяцы. Якая частка слова дапамагае растлумачыць назву?

1. Студзень – гэта шматлікія снежныя гурбы на дварэ, сцюдзёны вецер. 2. Люты – гэта рыпенне снегу пад нагамі, вялікі, люты мароз. 3. Сакавік – гэта салодкі бярозавы сок, які капае са ствала дрэва.

• У слове “салодкі” напісанне зычнай літары не адпавядае вымаўленню. Каб праверыць, як патрэбна яе пісаць, звярніцеся да слова ласкава (утварыце яго памяншальна-ласкальную форму). (Салодзенькі.)

Вясёлая хвілінка.

Н а с т а ў н і к. Вымаўляем правільна. Я прачытаю верш, а кліч зязюлі -- ку-ку-ку --  потым перадасце і вы.

                                   Шэрая зязюля

                                   Ў лясок прыляцела.

                                   “Ку-ку-ку!” – гучна крычыць,

                                   Вымаўляе смела.                               

                                                        Аляксей Якімовіч.

• Прамовім разам,  пакажам, як кліча зязюля: “Ку-ку-ку!”

• Падбярыце аднакаранёвыя словы да слова "лясок". (Лес, ляснік, лясны, лясіна.)

Праца з практыкаваннем.

Спішыце. У словах з агульнай часткай пастаўце націскі так, каб яны набылі рознае значэнне. Абазначце ў іх корань. Ці з'яўляюцца гэтыя словы аднакаранёвымі?

1. Міхасю купілі атлас, а Алесі -- атлас. 2. Дзядзька Пятрусь часта бываў і ў марах, і ў марах. 3. Вясною краты непрыкметна падлезлі пад краты.

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                   Пад карэ(н, нн)ямі ракіты

                                   Жыў той рак,  вусач с(я, е)рдзіты.

                                   І ёсць зага(д, т)ка такая:

                                   Ні смяецца, ні гукае,

                                   Жыве ў бухце пад ракітай,

                                   На ім світа,

                                   Ды не сшыта,

                                   Хоць кравец, ды не Мікіта,

                                   І(д, дз)е ў лазню камінарам,

                                   А выхо(д, дз)іць -- пыша жарам [4, с. 197 -- 198, “Раніца ў нядзельку”. “Рак-вусач”]. 

• Ці з'яўляюцца аднакаранёвымі словы "ракіты", "рак"?

• Растлумачце значэнні слоў "світа" (асобы, якія суправаджаюць іншую высокапастаўленую асобу) [1, с. 302, “Тлумачальны слоўнік”], "камінарам" (тут: цёмным, чорным).

• Падбярыце аднакаранёвае слова да слова "камінарам" (комін). Пры неабходнасці звярніцеся да запіскі-"дапамагаткі".

Тэст.

Абазначце знакам "+" аднакаранёвыя словы.

А. 1) вада;

     2) вадзіць;

     3) падводнік.

Б. 1) нос;

    2) пераносіца;

    3) заносіць.

В.1) каса;

    2) касіць;

    3) касы.

7. Падвядзенне вынікаў урока.

• Якія словы з'яўляюцца роднаснымі?

• Што такое корань слова?

• Якія словы называюцца аднакаранёвымі?

8. Заданне на дом.

                      

Спіс выкарыстанай літаратуры

 

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад. Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.  – Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.

3. Вольскі, В. Месяц за месяцам :  / Віталь Вольскі. – Мінск : Нар. асвета, 1979. -- 159 с.

4.  Колас, Я. Раніца ў нядзельку : вершы, апавяданні, казкі / Якуб Колас. —Мінск : Беларусь, 1969. — 224 с.

Упершыню надрукаваны ў дадатку да часопіса “Пачатковае навучанне: сям’я, дзіцячы сад, школа” ў № 20 (2017 год) не ў гэтым, а ў іншым, змененым варыянце.