ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: Асаблівасці
кіравання. Ужыванне прыназоўнікаў па,
у.
Псіхалагічны настрой.
Старадаўні,
Паспяховы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успамінаем! Кіраванне – адзін з відаў сінтаксічнай сувязі ў словазлучэнні. Пры ім
залежнае слова ўжываецца ў тым ускосным склоне, якога патрабуе галоўнае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Пішам: сустракацца па суботах.
Чаму так?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да вучэбнага дапаможніка.
Запомніце! Пры дзеясловах ехаць, хадзіць,
сустракацца
і да т. п. і назоўніках, утвораных ад іх, залежнае слова ўжываецца ў форме М.
скл. з прыназоўнікам па [5, стар. 206, “Беларуская
мова”]. У беларускай мове прыназоўнік па
ўжываецца з М. скл. залежнага слова для выражэння разнастайных значэнняў:
прасторавых (па палях і сенажацях),
часавых (па вечарах), аб’ектных (сумаваць па родных) [4, стар. 175, “Беларуская мова”].
Назавіце слова.
Пішам без памылак:
Бегаць па лугах,
Стукаць па сталах,
Запісваць … (па гадах).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце ўжыванне прыназоўніка па.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Пішам: адправіць па адзенне, пайсці па ваду, але пайсці ў суніцы.
Чаму так?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да вучэбнага дапаможніка.
Запомніце! Дзеясловы руху ісці, бегчы,
плыць,
ехаць,
ляцець,
волевыяўлення паслаць, выправіць, адправіць пры абазначэнні
мэты дзеяння ўываюцца з назоўнікам у форме В. скл. з прыназоўнікам па
[5, стар. 205, “Беларуская мова”].
Калі ў словазлучэнні са значэннем
“збіраць” залежным словам з’яўляюцца
назвы ягад і грыбоў (брусніцы, чарніцы…),
само слова “ягады”, назвы грыбоў (лісічкі,
сыраежкі), само слова “грыбы”, слова “арэхі”, то гэтыя назоўнікі таксама
ставяцца ў форму В. скл., але ўжываюцца з прыназоўнікам у
[4, стар. 175; 5, стар. 205, “Беларуская мова”].
Назавіце слова.
Пішам без памылак:
Пайсці ў чарніцы,
Выправіць у грыбы,
Адправіць у … (брусніцы).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце ўжыванне прыназоўніка у.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Пішам: узрост – ва ўзросце.
Чаму так?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да вучэбнага дапаможніка.
Запомніце! Замест прыназоўніка у ужываецца яго варыянт ва
перад словамі, якія пачынаюцца з у [4, стар. 177, “Беларуская мова”].
Пасля слова, якое заканчваецца на галосны і не аддзелена знакам прыпынку ад
прыназоўніка, ужываецца варыянт ў [5, стар. 205, “Беларуская мова”].
Скорагаворка.
Ва ўніверсітэце ў мяне шмат сяброў (Аляксей Якімовіч).
• Якія
вывучаныя арфаграмы сустракаюцца ў скорагаворцы?
Назавіце слова.
Пішам без памылак:
Стаяць у халаце,
Гасцяваць ва унука,
Сядзець у … (хаце).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце ўжыванне прыназоўнікаў у, ва.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са
словамі “ў роце” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Калі ў
спалучэнні слоў “у роце” трэба пісаць у, а калі – ў? Абгрунтуйце свой
адказ.
У дапамогу: горка ў роце – расце ў роце (ежа,
калі ядуць зусім без жадання).
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Канікулы, усіх, ва, першакласнікаў, пачаліся (Ва ўсіх першакласнікаў пачаліся канікулы.)
• Растлумачце
правапіс прыназоўніка ва.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар у, ва, потым напішыце беларускае слова “варушыць” і лагодна
ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
І прыселі на пяньку
Нахадзіліся у лесе
Пад бярозкай у цяньку.
На паляначцы сунічнай
Аляксей Якімовіч.
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• З
формамі якога склона (склонаў)
спалучаецца прыназоўнік у першым і ў чацвёртым радках
вершаванага тэксту? Абгрунтуйце свой адказ.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “парадай, навіной і іншым
прынесці каму-небудзь вялікую радасць, палёгку на душы, паказаць выхад з
цяжкага становішча”.
Было цяжка на душы.
Дапамог мне дзед.
Ён разблытаў вузялок,
… .
• Назавіце
ў вершаваным тэксце прыназоўнік. З якім склонам ён ужываецца?
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: ўінычда онка ў
ывон тевс [2, стар. 17, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба
Коласа.
А(д, т)грымелі час свой громы.
Гром-п(я, е)рун імчыцца далей
З грознай раццю грознай хваляй,
А па лесе бураломы
Засталіся нерухомы… [3, стар. 323, “Паэмы Я.
Коласа”].
• З формай якога склону ў вершаваным тэксце
спалучаецца прыназоўнік па? Ці можна яго тут замяніць
прыназоўнікам у? Ці змяніўся б ад гэтага сэнс урыўка з твора Якуба Коласа?
• Раскрыйце сэнс слова “бураломы”. (Дрэвы,
якія паламаў, вывернуў вецер.)
Адказы
на пытанні.
• Што вы ведаеце пра ўжыванне прыназоўніка па?
• У якім выпадку ўжываецца прыназоўнік ва?
Тэст.
Адзначце прыназоўнікі, ужытыя правільна:
1) даведацца у сястры;
2) даведацца ва ўрача;
3) даведацца ў врача;
4) схадзіць па дровы;
5) схадзіць за дровамі;
6) пайсці па маліны;
7) пайсці ў маліны.
Адказ: 1, 2, 4, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1.
Валочка, Г. М., Язерская С. А. Беларуская мова : Падруч. для 7-га кл.
агульнаадукац. шк. з беларус. мовай навучання. 2-е выд. – Мн. : Нар. асвета,
1998. -- 206 с.: іл.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
5. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020.
-- 232 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, ліпень 2022 года, № 7.
