ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс спалучэнняў іё (ыё), ія (ыя), іе (ые).
Псіхалагічны настрой.
Шпакі, буслы,
Гракі, совы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: сацыёлаг ці сацыолаг?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! У сярэдзіне некаторых іншамоўных слоў пішуцца спалучэнні галосных іё (ыё), ія (ыя), іе (ые).
Спалучэнні іё (ыё) пішуцца толькі пад націскам.
Спалучэнні ія (ыя), іе (ые) пішуцца нязменна незалежна ад націску [4, стар. 122, “Беларуская мова”].
Напрыклад: біёлаг, рацыён.
У прыведзеных для прыкладу словах адзначаем спалучэнні галосных літар іё (ыё), і ставім націскі.
Вывад.
Спалучэнні галосных літар іё, (ыё) у іншамоўных словах пішуцца пад націскам.
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: сацыёлаг.
Праца са сказам.
• Складзіце скорагаворку са слоў.
Бастыён, трапіў, на, скарпіён. (Скарпіён трапіў на бастыён.)
• Растлумачце правапіс выдзеленых літар. Пры неабходнасці звярніцеся да тлумачальнага слоўніка іншамоўных слоў.
Праца з вершам.
• Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Не пускае яго слава.
Усё чакаю, што прыедзе
Ён па боксу чэмпіён.
Даўні сябар мой Сямён.
Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Ствараем праблемную сітуацыю.
Як пішам: афіцыянт ці афіцыант?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Возьмем словы фіялка, біяграфія, матэрыял, кліент, арыентацыя.
У прыведзеных для прыкладу словах адзначаем спалучэнні галосных літар ія (ыя), іе (ые) і ставім націскі.
Вывад.
Спалучэнні галосных літар ія (ыя), іе (ые) ў іншамоўных словах пішуцца нязменна незалежна ад націску [4, стар. 122, “Беларуская мова”].
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: афіцыянт.
[5, “Беларуская мова”]
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар іё (ыё), ія (ыя), іе (ые), потым напішыце беларускае слова “фіялка” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Праца са спалучэннямі слоў.
• Са словам “дыялог” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам вядома пра напісанне слова “дыялог”?
Для даведкі: весці дыялог – гарачы дыялог.
Назавіце слова.
Ія (ыя), іе (ые)
Пішам ў словах “авіяцыя”,
“Гігіена”, “арыенцір”,
… (“Дэманстрацыя”).
• Растлумачце правапіс спалучэнняў галосных літар у словах вершаванага тэксту “авіяцыя”, “гігіена”, “арыенцір”, “дэманстрацыя”.
Скорагаворка.
Біёлаг палюбіў біятлон (Аляксей Якімовіч).
• Якая арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Сустрэча з фразеалагізмам.
• Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае “балбатаць, малоць языком”.
Гранд..зныя планы
Наш Алесік строіць.
Толькі кажуць пра яго:
-- Ён … .
• Устаўце прапушчаныя літары.
Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: кызя ьцілозам [2, стар. 170, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Мой родны кут, як ты мне мілы!..
Забыць ц(я, е)бе не маю сілы!
Не раз, утомлены дарогай,
Жыццём в(е, я)сны мае убогай,
К табе я ў думках зал(е, я)таю
І там душою спачываю. [3, стар. 3, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам іншамоўнага паходжання са спалучэннем галосных літар можна назваць таго чалавека, які так, як Якуб Колас, любіць сваю зямлю, свой родны кут? (Патрыёт.)
Адказы на пытанні.
• Якія спалучэнні галосных пішуцца толькі пад націскам?
• Якія спалучэнні галосных пішуцца незалежна ад націску?
Тэст.
• Назавіце словы са спалучэннямі галосных ія (ыя), іе (ые) .
1. Д..та.
2. Б..логія.
3. Б..граф.
4. Ф..летавы.
5. К..ск.
6. П..ніна.
7. Д..лект.
Адказ:1, 2, 4, 6, 7.
Для даведкі.
Арыентацыя – вызначэнне свайго месцазнаходжання, арыенціроўка; уменне разбірацца ў якіх-небудзь пытаннях, у навакольнай абстаноўцы; накіраванасць дзейнасці, якая вызначаецца інтарэсамі каго-небудзь, чаго-небудзь.
Рацыён – норма харчовага забеспячэння для людзей і корму для жывёл на пэўны тэрмін [1, стар. 36, 273, “Слоўнік іншамоўных слоў”].
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Булыка, А. М. Слоўнік іншамоўных слоў. / А. М. Булыка, Мінск : Нар. асвета, 1993. – 398 с.
2. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. – Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
4. Красней, В. П., Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
5. Валочка, Г. М. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2019. Ч. 2. -- 144 с.
Гэты ўрок надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, ліпень 2020 года, № 7 (225).
