Матэрыял
для самаадукацыі. Граматычныя заданні да майго верша «Сядзіць хітрун шчакасты…»
Аляксей Якімовіч
Сядзіць
хітрун шчакасты…
Сядзіць хітрун шчакасты,
Ў руках бізун трымае
І зграю лапавухіх
Натхняе, павучае:
-- На мову беларускую
Ўсёй зграяй нападайце,
Як піражок з начынкай,
Па слову адгрызайце!
Тузаюць хвастатыя
Наша «калі ласка».
Увечары чакае іх
Смачная кілбаска.
А потым наваліліся
На слова «карагод».
Жыло,
бяды не ведала,
Любіў яго народ.
Спалохалася, плача
Слова «немаўлятка»,
Як зусім маленькае,
Слабенькае дзіцятка.
А мілае «крынічанька»
Па грудзі закапалі
І да крывой сасонкі
Для здзеку прывязалі.
Бягуць слоўцы,
Ўцякаюць як мага:
Здалося, што з'явілася
Бабулечка Яга,
Якая не шкадуе,
Вакол усё знішчае,
Бо жалю чалавечага,
Чужая нам, не мае.
Параненыя,
курчацца
«Маркота» і «сцяжынка»,
«Скарга» і «мяжа»,
«Гадзінка» і «хвілінка».
-- -- --
-- -- --
-- --
Прачнуўся сярод ночы,
Сон мройны адганяю,
У словах
беларускіх
Спакой душы шукаю.
Тут яны, са мною
«Сядзіба»
і «каханне»,
«Даведка»
і «даёнка»,
«Гасцінец»
і «світанне».
2020 год.
Гэты
верш надрукаваны ў дадатку да “Газеты Слонімскай” «Отдушина» ад 4 лістапада 2020 года, № 45 (844).
• Якое слова ў вершы вам найбольш падабаецца? Чаму?
• Падкрэсліце ў кожным сказе дзейнік і выказнік; у
дужках укажыце пытанні, на якія яны адказваюць, і часціну мовы, якой яны
выражаны. Растлумачце знакі прыпынку.
• Назавіце цвёрдыя і мяккія гукі-браты. Якія з іх
найчасцей ужываюцца ў тэксце?
Напрыклад:
([с], [с'].)
• Назавіце словы з гэтымі гукамі. Да якой часціны
мовы яны належаць?
• Чаму мы не можам назваць гукамі-братамі гукі [ц] і
[ц'], якія таксама ўжываюцца ў вершы? (Мяккі
гук [ц'] парны па цвёрдасці і мяккасці не зацвярдзеламу [ц], а
цвёрдаму [т]: мост
-- на мосце.)
• Выкарыстаўшы ўзор разважання, дакажыце, што ў вершаваным
тэксце слова "каханне" з'яўляецца
назоўнікам, які мае толькі форму адзіночнага ліку.
Узор разважання
1. (У) небе. Пачатковая форма назоўніка -- неба. Адказвае на пытанне што?
Абазначае прадмет.
2. Марфалагічныя прыметы: назоўнік
ніякага роду; змяняецца па склонах (неба
-- небам -- на небе); мае толькі форму адзіночнага ліку.
3. Сінтаксічная роля: з'явіўся дзе? у
небе (форма меснага склону з прыназоўнікам у). У сказе з'яўляецца акалічнасцю.
4. Такім чынам, слова
"неба" – назоўнік.
• У якім (якіх) слове (словах) сказа больш звонкіх гукаў, у
якім (якіх) -- глухіх?
• Пры напісанні слова "годзе" ў якім месцы вас падпільноўвае Памылка Памылкаўна? Чаму?
• Падбярыце рускі адпаведнік да слова "здзеку".
Параўнайце гучанне і напісанне. (Издевательства.)
• Знайдзіце ў тэксце слова, у якім назіраецца
характэрная асаблівасць беларускай фанетыкі -- ужываецца заўсёды цвёрды гук ...
([ч]).
• Якія гукі ў вершы робяць словы добрымі і лагоднымі?
• Знайдзіце ў тэксце словы, у якіх назіраецца
характэрная асаблівасць беларускай фанетыкі -- аканне, гэта значыць
вымаўленне [а] ў ненаціскных складах.
• У слове "сядзіба"
пішам дз. А як вымаўляем? (Мякка.)
Для даведкі: гук д вымаўляецца толькі цвёрда, а дз -- толькі мякка.
• Растлумачце правапіс выдзеленага слова "са".
Каб правільна даць тлумачэнне, разважайце так: "Паміж словам да і займеннікам нас можна паставіць пытанне (да
каго?). Значыць, да --
прыназоўнік, які з займеннікам пішацца асобна".
• Вызначце ў тэксце асобу дзеясловаў. Якія асабовыя
займеннікі дапамаглі вам гэта зрабіць?
Запомніце! Асабовыя
займеннікі дапамагаюць вызначаць асобу дзеясловаў цяперашняга (будучага) часу
пры іх спражэнні.
• У спалучэнні не маем пішам не.
А як вымаўляем? ([Н′я] малінка.)
Для даведкі: слова не перад
націскным складам вымаўляецца як ня.
• Да якой часціны мовы належыць слова "знішчае"? На
якое пытанне яно адказвае? (Што робіць?)
Да якога трывання адносіцца? А калі скажам "знішчыў"? На якое пытанне
будзе адказваць гэтае слова? (Што зрабіў?)
Да якога трывання будзе адносіцца?
Запомніце! Незакончанае
трыванне дзеяслова абазначае дзеянне, якое можа працягвацца: (што рабіць?) мыць, (што раблю?) мыю, (што рабіў) мыў, (што буду рабіць?) буду
мыць.
Закончанае
трыванне абазначае дзеянне, якое
ўжо закончылася і не можа працягвацца: (што зрабіць?) вымыць, (што зрабіў?) вымыў,
(што зраблю?) вымыю.
Існуюць таксама дзеясловы двухтрывальныя, якія маюць адначасова
значэнне абодвух трыванняў: адрасаваць,
атакаваць, гарантаваць, ігнараваць, раніць, электрыфікаваць... Канкрэтнае трыванне такіх дзеясловаў выяўляецца
толькі ў кантэксце.
• У якіх формах часу можа ўжывацца дзеяслоў незакончанага
трывання? закончанага трывання?
Лінгвістычны
каментарый настаўніка.
Ведайце!
Дзеясловы закончанага трывання не
маюць формы цяперашняга часу.
• У слове "прачнуўся" пішам ў. А як
вымаўляем? ([ў] вымаўляецца хутка, не
працяжна.)
• Ці
згодныя вы, што літара я ў слове
"сцяжынка" абазначае два гукі?
• Выкарыстаўшы ўзор разважання, растлумачце правапіс літары з у слове "узлесак".
• Вызначце, з якім назоўнікам звязаны кожны прыметнік і якім
членам сказа ён з’яўляецца.
• Падбярыце сінонім да слова “гасцінец”. (Падарунак.)
• Падкрэсліце ў
адной рыскай, а папярэднюю літару – дзвюма.
