ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
канчаткаў назоўнікаў першага скланення ў множным ліку.
Псіхалагічны настрой.
Лета, працавіты,
Добры, вішнёвы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успомнім! Да першага скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткамі –а,
-я
ў назоўным склоне [6, стар. 166, “Беларуская мова”].
Напрыклад: праца, зямля.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: лекцыя
– лекцый ці лекцыяў, вёска – вёсак ці вёскаў (1)
• Як пішам: пушча
– пушчаў ці пушч, лазня – лазняў ці лазень? (2)
• Як пішам: сястра – сёстраў ці сясцёр, яблыня -- яблыняў ці яблынь? (3)
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! У родным склоне множнага ліку назоўнікі першага скланення маюць нулявы
канчатак і канчаткі –аў, -яў.
1. Канчаткі –аў, -яў звычайна маюць
назоўнікі, аснова якіх канчаецца збегам зычных.
2. Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з нулявым
канчаткам і з канчаткам –аў ці -яў.
3. Нулявы канчатак маюць усе назоўнікі, якія канчаюцца на
–ія,
-ыя,
усе назоўнікі з асновай на [к] і некаторыя назоўнікі, аснова якіх канчаецца
адным зычным [4, стар. 239, “Беларуская
мова”].
(Пушчаў, лазняў. Сёстраў,
сясцёр, яблынь, яблыняў. Лекцый, вёсак.)
• Дапоўніце
гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную
сітуацыю”.
Назавіце слова.
Маюць нулявы канчатак
Словы “ліній”, “жанчын”,
“Сябровак”, “акацый”,
“Шын”, … (“машын”).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс канчаткаў у словах вершаванага тэксту “ліній”, “жанчын”, “сябровак”,
“акацый”, “шын”, “машын”.
Для даведкі: акацыя -- дрэва або куст сямейства мімозавых з размешчанымі папарна
дробнымі лістамі і гронкамі белых або жоўтых духмяных кветак [1, стар. 15,
“Слоўнік іншамоўных слоў”].
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“кузня” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
Для даведкі: вясковая кузня – кузня кадраў.
• Слова
“кузня” пастаўце ў форме роднага склону множнага ліку. (Кузняў.)
Адзначаем! Калі назоўнікі на –ня ў
родным склоне множнага ліку ўжываюцца з нулявым канчаткам, то на канцы пішацца
мяккі знак [4, стар. 239, “Беларуская мова”].
Напрыклад: глыбіня
– з глыбінь.
[5, стар. 103, “Беларуская мова”]
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Каля, сябры, чарэшань,
сустрэліся. (Сябры сустрэліся каля
чарэшань.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленага слова. Ці можа яно
ўжывацца ў дзвюх формах: чарэшань і
чарэшняў?
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар аў, яў, потым напішыце беларускае слова “лісічка” і лагодна
ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Шмат
дарог
Шмат сцяжынак,
Утрох.
Абышлі яны
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.
Скорагаворка.
Каля горных вяршынь мала кнігарань (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае ”ўзбударажыць, прымусіць актыўна дзейнічаць”.
Расплакаўся Янка,
Не ўстае з падлогі.
Захацеў, напэўна,
… … … … .
• Назавіце
назоўнікі першага скланення ў вершаваным тэксце. Пастаўце іх у форме роднага
склону множнага ліку і растлумачце правапіс канчаткаў.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: хісу ьцяндап ан ігон [2, стар.
229, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
І снуецца думка тая,
Каб паш(і, ы)рыць свой прастор;
Думка ўсюды залятае:
За сяло, за хвалі гор
І на хмаркі кіне вока,
Што, як гусанькі, плылі,
Запытае, як далёка
Тое сонца ад з(е, я)млі [3, стар. 272, “Паэмы Я. Коласа”].
• Раскрыйце
сэнс слова “снуецца”. (Не адпускае, не пакідае, трывожыць.)
• Растлумачце правапіс выдзеленага
слова.
• Пастаўце ў форме роднага склону
множнага ліку назоўнікі першага скланення, што ўжываюцца ў вершаваным тэксце.
Праскланяйце іх.
• Раскрыйце сэнс фразеалагізма
“кіне вока”. (Паглядзіць.)
Адказы на пытанні.
• Якія канчаткі маюць назоўнікі першага
скланення ў родным склоне множнага ліку?
• Ці могуць
некаторыя назоўнікі першага скланення множнага ліку ў родным склоне мець дзве
формы?
Тэст.
Назавіце назоўнікі, якія ў родным склоне множнага ліку
напісаны правільна.
1) Сосен;
2) песень;
3) бяроз;
4) бярозаў;
5) бабулек;
6) бабулькаў;
7) соснаў.
Адказ: 1, 2, 3, 5, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Булыка, А. М.
Слоўнік іншамоўных слоў. / А. М. Булыка, Мінск : Нар. асвета, 1993. – 398 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і
інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
240 с.
6. Шэўчык, Н. І.,
Амяльковіч, А. А. Беларуская мова : Падручнік для 4-га класа. – Мн. : Нар.
асвета, 1977. -- 240 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім могуць
быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”,
май 2021 года, № 5.
