Поиск по этому блогу

Аповесць "Прыгоды сямікласніка Максіма"


                                                                                              Аляксей Якімовіч















Прыгоды сямікласніка Максіма

Аповесць пра школьныя гады

Героі аповесці знаходзяць сабе прыгоды дома і ў школе, на роднай зямлі. Часта нечаканыя, яны дапамагаюць ім пазнаваць жыццё, гуртуюць, робяць сапраўднымі сябрамі, прывучаюць да працы.
Надрукавана ў кнізе “Сакрэт Тунгускага метэарыта” ў выдавецтве “Юнацтва” ў 1993 годзе пад назвай “Прыгоды шасцікласніка Максіма”.
Дапрацавана аўтарам ў 2019 годзе.
Друкаваць у гэтым варыянце.
Якімовіч, Аляксей. Сакрэт Тунгускага метэарыта; Прыгоды шасцікласніка Максіма : Аповесці : Для сярэд. шк. узросту / Аляксей Якімовіч. –   Мінск : Юнацтва, 1993. – 255 с. – (Б-ка прыгод і фантастыкі).






















Частка першая

Вушасцік

Дзе два, там трэці лішні

У суботу, якраз пасля ўрока матэматыкі, паклікаў мяне Кастусь Цітоў:
-- Макс, выйдзі на хвілінку ў калідор.
Маё сапраўднае прозвішча і імя Талерчык Максім, а ён мяне іншы раз то Талеркай, то Максам называе (гэта ўжо як захочацца яму). Ну, а я яго альбо Цітам, альбо Костачкай.
З Кастусём у сёмым класе вучуся. Мы хоць і вясковыя, але ў чатырохпавярховым доме жывём. У нас у кватэры і вада, халодная і гарачая, і газ, і электрычны званок ёсць каля дзвярэй. А вось у бабулінай вёсцы (ад нашай, Ліпені, да бабулінай, Прырэчча, трыццаць восем кіламетраў з хвосцікам; тата неяк знарок на спідометры аўтамабіля вымяраў) усе хаты драўляныя, аднапавярховыя. Аднаго разу бабуля папракнула: “У вёсцы жывяце, а нат курыцы не трымаеце. – “Хлеўчыка няма. Нам кватэру без хлеўчыка далі”, -- пачала адгаворвацца мама. “З дошак збілі б. Ці доўга гэта? Пад ляжачы камень вада не цячэ”, -- сказала ёй бабуля. “Нам і без курэй хапае работы. Вера цалюткі дзень у магазіне, а я дацямна на трактары”, -- заступіўся за маму тата.
І я сваё слова хацеў сказаць. Сапраўды, у вёсцы жывём, а нават сабакі няма. Ды змаўчаў. Колькі разоў прасіў тату, каб сабаку ўзяў. Усё абяцае…
Бабуля хоць на пенсіі, але яшчэ працуе. І прафесія ў яе самая патрэбная – паштальён. Учора яна ў нас была, папрасіла тату: “Пятро, памажы мне ягнят купіць. Многія людзі авечак трымаюць. І я буду трымаць. Пашы ў нас многа”.
Тата прамаўчаў. Невядома, ці дапаможа купіць. А добра было б, каб купіў ягнятак. Прыязджаў бы я да бабулі ў нядзелю, карміў бы іх, прывучаў бы да сябе.
Мінулым летам на рынку бачыў ягнят. Яны такія смешныя! Цікава было б з імі. Дый бабуля воўны настрыжэ, а затым з нітак сабе цёплыя шкарпэткі звяжа. Скажы пра гэта тату – адразу накінецца: “Не сунь носа не ў сваё проса. Чаму шасцёркі дахаты цягаеш? Лянуешся? Перад Вольгай Пятроўнай чырванець з-за цябе даводзіцца”.
Не раз такое чуў ад яго. Хлусіць, напэўна. Ён вунь які высокі, пад два метры будзе. А наша класная Вольга Пятроўна як дзяўчынка-васьмікласніца. Адразу пасля ўніверсітэта ў нашай школе стала працаваць. Яна на ўроку і сама чырванее.
Разважаю гэтак, седзячы за партай, а Кастусь зноў турбуе:
-- Максім, ты не заснуў? Выйдзі на хвілінку ў калідор.
-- Адчапіся, Кастусёк. Гісторыю трэба паўтарыць.
-- Цябе не выклічуць. Учора выклікалі, -- напомніў Кастусь.
Вольга Пятроўна вядзе ў нас гісторыю. І праўда, ўчора яна мяне выклікала, васьмёрку паставіла. Хіба будзе кожны дзень выклікаць? Я ж не адзін у класе.
Разважыўшы гэтак, я загарнуў падручнік гісторыі і пайшоў за Кастусём на калідор. Ён завёў мяне ў самы кут калідора і сказаў:
-- Талерка, заўтра свята. Ведаеш?
-- Чаму не ведаю? Заўтра нядзеля. У школу не трэба ісці. Адкрыў Амерыку!
Кастусь падступіўся бліжэй і зашаптаў:
-- Заўтра дзень працаўнікоў сельскай гаспадаркі.
-- Ну і што? – паціснуў я плячыма. – Мне дык усё роўна. Мяне не будуць віншаваць. Я не загадчык участка і не кіраўнік гаспадаркі.
-- Цішэй! Пачуюць! – прамовіў Кастусь і, азірнуўшыся, штосьці зашаптаў на самае вуха.
“О-о-о, д-д-д, з-з-з, р-р-р”, -- толькі і разабраў я.
Стаю, на Кастуся дзіўлюся, а ён пытаецца:
-- Зразумеў?
Сам аж ззяе ад радасці, быццам яму кілаграм шакаладных цукерак далі.
-- Не-а, -- пакруціў я галавою.
Кастусь паморшчыўся.
-- Максімка, да лекара схадзіў бы. Ёсць такі: “вуха, горла, нос”.
-- Разам пойдзем, – не разгубіўся я. – З горлам у цябе не ў парадку. Шэпчаш, як бабуля бяззубая.
Відаць, пакрыўдзўся Кастусь.
-- Калі не хочаш, то я адзін паеду.
Сказаў гэтак і пакрочыў.
Я дагнаў Кастуся і схапіў за руку: хацелася праведаць, куды гэта ён збіраецца ехаць.
-- Куды паедзеш, Ціт?
Кастусь паглядзеў на мяне так, быццам я рубель у яго пазычыў і не аддаю.
-- Цэлы перапынак табе тлумачу, што ў горад паедзем!
“О-о-о, д-д-д, з-з-з, р-р-р”, -- гэта ён тлумачэннем называе. Але не стаў спрачацца.
-- Не дачуў, -- кажу. – Прабач.
-- Заўтра свята: дзень працаўнікоў сельскай гаспадаркі. Чуў?
-- Чуў, -- згодна ківаю галавою.
-- У горадзе на базары заўтра выстава будзе. Чуў?
-- Чуў.
Апошняе “чуў” у мяне як па інерцыі вырвалася.
-- Пра выставу не чуў, -- схамянуўся я.
Кастусь узяў мяне за руку. Мабыць, каб я не ўцёк.
-- Макс, на выставе разыгрываецца латарэя. Бяспройгрышная.
-- Бяспройгрышная? – перапытаў я.
-- Бяспройгрышная. Калі мне не верыш, дома можаш запытацца. Я ўчора ў горадзе быў. Там усюды аб’явы паразвешаны. Сам чытаў. Усяго пяцьдзесят капеек латарэя каштуе. І ў кожнай выйгрыш.
У кожнай латарэі выйгрыш! Усяго за пяцьдзесят капеек! Няўжо ёсць такія латарэі?
-- Кастусёк, вось каб мне навейшы мабільнік выйграць!
-- У гэтую латарэю разыгрываюцца парасяты, нутрыі...
Ну й Кастусь! Хлусіць і не смяецца. Ні разу я не чуў, каб у латарэю парасяткі разыгрываліся.
-- Костачка, ты не з таго боку аб’яву чытаў. Відаць, дагары яна перавярнулася.
-- Цяжка мне з табою гаварыць, – уздыхнуў Кастусь. – Зразумей: выстава сельскагаспадарчая. З усяго раёна сельгаспрадпрыемсты туды з’едуцца. І прызы для латарэі яны прывязуць. А што ў іх ёсць? Камп’ютэры? Не, даражэнькі. Цяляты, парасяты, гусі. Зверасаўгас дык нутрыі трымае. Усё гэта разыгрываецца. Так і на аб’яве напісана. Зразумеў?
-- Здаецца, зразумеў, -- адказаў я.
-- Мне нутрыю хацелася б выйграць, -- прызнаўся Кастусь.
-- Навошта табе нутрыя? – пацікавіўся я.
-- Буду разводзіць іх. Я ўжо дзве клеткі змайстраваў, нават бляхаю абабіў. У нутрый зубы вострыя. Драўляную клетку яны хутка прагрызуць. Мне нават сняцца гэтыя нутрыі…
Неяк нядобра мне стала. Мой сябар нутрыі будзе трымаць, а я, як гаворыцца, буду збоку прыпёку.
-- Куды падзенеш нутрыі, калі вырастуць? – далей вяду з Кастусём размову.
-- Нікому не скажаш?
Я стукнуў сабе кулаком у грудзі.
-- Не скажу!
-- Мой брат на поўдні працуе. Ты гэта ведаеш. У пустыні яны жывуць, ваду там шукаюць. У іх нават бібліятэкі няма. Сумна ім жывецца. Дык я здам нутрыі, а за тыя грошы, што атрымаю, беларускіх кніжак панакупляю. Шмат кніжак. І брату пашлю. Няхай усім дае чытаць. Я прасіў маму, каб нутрыю купіла, але яна не пагадзілася. Сказала, што няма дзе трымаць. А вось калі выйграю і прынясу дамоў, то ўжо нідзе не дзенецца. На двор не выкіне. Пастаўлю клеткі на балконе і там буду гадаваць.
-- А  мне ягня хочацца выйграць. Бабуля тату прасіла, каб ягня ёй купіў, -- падзяліўся я сваёй марай з Кастусём. – Як ты лічыш: у латарэю можна выйграць ягня?
-- Не толькі ягня, але і дарослую авечку, -- упэўнена прагаварыў Кастусь. – Толькі нікому не кажы пра выставу, бо заўтра ўся школа ў горад рынецца. Нават і ў аўтобус не ўлезеш. Я толькі табе паведаміў. Як сябру.
-- Кастусёк, мяне бацька ў горад не пусціць. Скажа, каб урокі вучыў.
-- Не бядуй. У панядзелак нас на бульбу пасылаюць. Будзем перакопваць поле нашай аграфірмы. Сам ад загадчыка ўчастка чуў. Скажаш бацьку, што не вучымся. Пусціць!
Я з павагай паглядзеў на Кастуся. Усё ён ведае, ніколі не бядуе. З такім не прападзеш.
-- Кастусёк, як мы авечку дамоў прывядзём?
-- Якую авечку? – не зразумеў мяне Кастусь.
-- Тую, што ў латарэю выйграем.
Кастусь задумаўся.
-- Канешне, у маршрутны аўтобус з авечкаю нас не пусцяць. І перад сабою яе не будзеш гнаць: уцячэ. На вяроўчыну трэба прывязаць. Вазьмі з сабою вяроўчыну. На вяроўчыне прывядзём. Усяго шэсць кіламетраў ад горада. Шэсць кіламетраў авечка адолее.
-- Адолее! Сама пабяжыць! – узрадаваны, крыкнуў я.
-- Цішэй, цішэй! – замахаў рукамі Кастусь. – Вунь Рая стаіць, пачуе.
Сапраўды, непадалёку стаяла стараста нашага класа Рая Салевіч.
Яна падазрона паглядзела на нас.
-- Аб чым сакрэтнічаеце, сябры?
-- Задачку па матэматыцы рашалі, -- хуценька адказаў я.
-- Перад урокам гісторыі? Хлусіць не ўмееш.
І тут празвінеў званок. Мы з Кастусём пабеглі ў клас.
-- Не прагаварыся пра латарэю, -- напомніў мне Кастусь. – Дзе два, там трэці лішні.

Разбітага збана не склеіш

Пасля ўрокаў у клас прыйшла Вольга Пятроўна і аб’явіла, што ў панядзелак пойдзем перакопваць бульбу на полі нашай аграфірмы.
Выходзіць, не хлусіў Кастусь. Можна ехаць на выставу. Авечка, можна сказаць, ужо ў бабулі ў хляве стаіць. Пусціць тата ў горад: здагадаўся я, як яму і маме дагадзіць.
Прыйшоўшы са школы, спярша ўсе ходнікі павыбіваў, а потымі падлогу ў кватэры памыў і выбітыя ходнікі роўненька заслаў.
Што яшчэ можна зрабіць, каб маме спадабалася? Думаў, думаў і нарэшце дадумаўся: кветак трэба нарваць, букет на стол паставіць.
Каля нашага дома ёсць невялікі гародчык. Многа розных кветак мама там насявае і насаджвае. Праўда, цяпер, восенню, толькі астры цвітуць, раскашуюць.
Я збегаў у гародчык, нарваў вялікі букет астраў, паставіў яго ў крыштальную вазу і сеў на крэсла. У акно гляджу, тату і маму чакаю.
Бачу: ідуць нарэшце. Ужо ў пад’ездзе чуюцца іхнія крокі. Цікава, што скажуць яны мне?
Зайшлі ў кватэру і пачалі шаптацца:
-- Вера, няўжо Максім падлогу сёння памыў?
-- Відаць, ён.
Я сцішыўся, маўчу. Няхай яшчэ крыху паразмаўляюць, паразважаюць.
-- Вера, можа, твая маці да нас прыехала?
-- Не, яна казала, што не хутка прыедзе.
-- Значыць, Максім.
-- Канешне, Максім.
-- Ого!
-- Ды разувайся ты!
Я на крэсле ад нецярпення аж падскокваю. Чаго яны ўсё топчуцца каля парога? Заходзілі б хутчэй!
Зайшлі на кухню мама і тата. Мама адразу букет заўважыла.
-- Максімка, ты і букет прынёс?
-- Падабаецца? – пытаюся.
-- Вельмі падабаецца, -- прагаварыла мама. – Як гэта ты надумаў?
Тата ўважліва паглядзеў на мяне.
-- Можа, ён кепскую адзнаку прынёс? Можа, такім чынам сваю віну загладжвае?
-- Мяне сёння зусім не выклікалі, -- пакрыўдзіўся я. – Для вас падарунак падрыхтаваў.
-- Падарунак? – пачухаў патыліцу тата.
-- Падарунак. У вас заўтра свята: дзень працаўнікоў сельскай гаспадаркі. Дык няхай яно запомніцца вам.
-- Дзякую, Максімка. Сапраўды, заўтра наша свята. Мяне ўжо і на рабоце павіншавалі, прэмію далі, -- сказаў тата і выняў з кішэні два рублі. -- Трымай. Шакаладку сабе купіш.
“Заўтра за іх чатыры латарэйныя білеты куплю. Трэба папрасіць тату, каб у горад пусціў. Цяпер папрасіць, пакуль добры”, -- узяўшы грошы, падумаў я і сказаў:
-- Тата, даволь у горад на выставу з’ездзіць. Я не адзін паеду. З Кастусём. Яго пусцілі.
-- Заўтра і ад нас павязуць жывёлу на выставу, -- павярнуўшыся да мамы, прамовіў тата. – Хацелася і мне пад’ехаць, паглядзець, ды на ферме трэба быць. Думаў, што Максіма вазьму ў горад. Не выходзіць…
-- Няхай едзе з Кастусём? – прамовіла мама.
-- Мне не шкада. Няхай ехалі б. Але хто за яго ўрокі будзе вучыць?
“Калі б паехалі ўдвух з татам, то і ўрокаў не трэба было б вучыць, -- падумаў я. – Знарок прычыну знаходзіць, каб не пусціць”.
-- Татка, у панядзелак мы не вучымся. Бульбу будзем перакопваць.
-- Калі так, то можаце з’ездзіць. Ды доўга не баўцеся. І на вуліцы не лавіце варон. У горад транспарту з усяго раёна наедзе.
-- Не хвалюйся. Мы ў школе правілы вулічнага руху ўжо сёмы год вучым, -- супакоіў я тату.
-- За сем год не толькі правілы вулічнага руху, але і кітайскую грамату можна вывучыць, -- ці то жартам, ці то ўсур’ёз прагаварыў тата.
Але я ўжо асабліва не прыслухоўваўся да ягонай гаворкі. Галоўнае, што ў горад адпусціў.
Я быў на сёмым небе ад радасці. Два рублі ёсць, заўтра чатыры латарэйныя білеты куплю. Чатыры білеты! Няблага выходзіць. За чатыры білеты не адну авечку, а дзве выйграю. Але дзе вяроўчыну ўзяць, каб гэтых авечак дамоў прывесці? У таты папрасіць? Не, гэта не выйсце. Трэба так зрабіць, каб тата не здагадаўся, што дамоў авечак прывяду, няхай авечкі неспадзяванкаю будуць для яго. Няхай здзівіцца, няхай паглядзіць, што і я на нешта здатны.
Дзе ж у нас вяроўчыны ляжаць? У кладоўцы? Не, няма там. У ваннай? Таксама няма. Вось дзіва! Ва ўсёй кватэры ніводнай вяроўчыны не знойдзеш. А на балконе? На балконе ёсць шнур. Мама на ім бялізну вешае. Калі мы ў кватэру пераехалі, тата на балконе, на сценах, з аднаго і з другога боку, металічныя вугольнікі прымацаваў. У вугольніках загадзя дзіркі пракруціў і прасадзіў шнур, а канцы яго на вузел заціснуў. Не хопіць у мяне сілы тугі вузел развязаць. Шнур прыйдзецца нажом абрэзаць. А потым? Што будзе потым? Убачыць тата, што шнур парэзаны, пазнае… Ну і няхай пазнае, не бяда. Я авечак прывяду. Авечкі нямала каштуюць.
Вечарам я ўзяў на кухні нож і ціхенечка пракраўся на балкон. Шаснуў з аднаго боку нажом, шаснуў з другога – упала на падлогу вяроўчына. А ў мяне на душы стала нядобра, так нядобра, быццам нешта надта благое зрабіў.
-- Максім, чаго ты на балкон пайшоў? – раптам данёсся мамін голас.
Я аж здрыгануўся ад неспадзеўкі. Вось як выйшла. На сваім балконе сваю маму баюся. Што ж сказаць ёй?
-- Максім, чаго маўчыш?
-- Салёнага агурка захацелася з’есці. Дзе ў нас агуркі стаяць? – само сабою вырвалася ў мяне.
-- У выварцы агуркі. Выварка ў куце стаіць, -- падказала мама.
Я падняў з падлогі шнур. Скруціў яго і засунуў у кішэню. Пачакаўшы некалькі хвілін, непрыкметна заскочыў у свой пакой, распрануўся і лёг на ложак, з галавою накрыўшыся коўдрай.
Нядобра, вой як нядобра на душы! І было б з-за чаго, здаецца. Нейкі капеечны шнур спакой адабраў. Няўжо я ў чым вінаваты? Няўжо?..
Позна дакараць сябе. Як сказала б бабуля, разбітага збана не склеіш.

Апетыт прыходзіць у час яды

Уночы мне прысніўся сон. Быццам выйграў не авечку, а барана. І той баран у нас у кватэры стаіць. Стаіць і расце як на дражджах. Раздзьмуўся, стаў тоўсты, нібы вялікі шар. А рогі якія выраслі ў яго! Вострыя, быццам дзве сталёвыя пікі. “Бэ-э-э…” – бляе баран і проста да мяне ў пакой тупае. “Няўжо ён у дзверы пралезе?” – думаю з жахам і шапчу:
-- Не чапай мяне, баранчык, не чапай! Навошта я табе спатрэбіўся?
А баран кажа чалавечым голасам:
-- Чаму без дазволу шнур абрэзаў? Куды цяпер твая мама бялізну павесіць?
Лезе баран у дзверы, прасунуўся, рогам падчапіў коўдру, на падлогу сцягвае.
Я коўдру што ёсць сілы рукою трымаю, а ён цягне, цягне… Ужо млеюць мае рукі…
-- А-а-а!.. – закрычаў я і расплюшчыў вочы.
-- Максімка, уставай, -- хтосьці за плячо мяне кратае.
Дык гэта ж мама! Яна мяне будзіць і коўдру сцягвае.
-- Дай крыху паспаць, -- прашуся ў мамы.
-- Уставай. Хутка будзе аўтобус. Ты ў горад хацеў ехаць.
Аўтобус… У горад… Магчыма, мама неўзабаве пойдзе на балкон. Тады не бачыць мне горада як сваіх вушэй. З кватэры трэба ўцякаць хутчэй.
Мой сон як рукою зняло.
-- Мамачка, ідзі. Я ўжо прачнуўся.
Мама гладзіць мяне рукою па твары. Якая мяккая, якая ласкавая ў яе рука! А на душы так нядобра!..
-- Ідзі, мамачка. Ужо ўстаю.
-- Глядзі, каб зноў не заснуў, -- папярэдзіла мяне мама.
Я надзеў нагавіцы, кашулю і накіраваўся ў ванную. Хуценька пачысціў зубы, пырснуў на твар халоднаю вадою.
-- Максім, памыўся? – данёсся з кухні татаў голас.
-- Памыўся! – гукнуў.
-- Дык ідзі снедаць, -- паклікала мама.
На стале ўжо стаяць мае любімыя картапляныя дранікі. Над талеркаю ўздымаецца пара. “Толькі што з патэльні мама дранікі зняла”, -- прабегла ў мяне ў галаве.
-- Табе мяса пасмажыць ці са смятанаю будзеш есці? – цікавіцца мама.
-- Са смятанаю.
-- Каб усё з’еў, -- наліўшы ў сподак смятаны, папярэдзіла мама.
У кішэні шнур ляжыць, адтапырваецца, здаецца, муляе там. У горле засядаюць дранікі. Ледзь-ледзь з’еў некалькі.
-- Болей не хачу, -- кручу галавою. – Чамусьці апетыту няма.
Мама акінула мяне ўважлівым позіркам.
-- І праўда, нейкі не такі ты сёння… Хмурны, быццам не з тае нагі ўстаў.
-- Пасля сну заўсёды апетыт кепскі, -- прамовіў тата. – Я на балкон схаджу, агуркоў прынясу. Салёныя агуркі апетыт паднімаюць.
-- Не хачу агуркоў! – усклікнуў я. – Учора іх наеўся. Напэўна, пашкодзілі.
Сам не ведаю, адкуль у мяне той апетыт з’явіўся: за некалькі хвілін цэлую талерку дранікаў з’еў. Мама аж усміхнулася.
-- Максім, дабаўкі не хочаш?
-- Не хачу. У мяне і так жывот трашчыць. Дай грошай на аўтобус.
-- Дык у цябе ёсць два рублі.
За два рублі латарэйныя білеты трэба купіць. Не скажаш маме пра гэта.
-- Гэтыя на марожанае тата даў.
Мама дастала з кішэні халата і працягнула мне тры рублі.
-- Вазьмі, сынок.
Я ўзяў грошы, апрануў куртку і выскачыў на двор. Толькі тут уздыхнуў вальней.
Па вузкай сцежцы, пратаптанай праз нядаўна ўзараную раллю, напрасткі пакрочыў да аўтобуснага прыпынку.
Сонца залаціла лісце на клёнах, якія ўзвышаліся паабапал недалёкай шашы. У паветры віселі нябачныя павуцінкі, ліплі на рукі, на твар.

Век жыві – век вучыся

На аўтобусным прыпынку стаялі нашы вяскоўцы. Воддаль, заціснуўшы пад пахаю мех, таптаўся Кастусь. Я перайшоў праз шашу і прывітаўся з ім за руку.
-- Вяроўчыну не забыўся? – запытаўся мой сябар.
Я паказаў на адтапыраную кішэню.
-- Узяў. А ты чаму з мехам?
-- Нездагадлівы ты, Макс. У чым я нутрыю панясу?
-- А-а-а… -- працягла прамовіў я.
“Бэ”, -- напэўна, сказаў бы Кастусь, калі б не пчуўся вокліч:
-- Хлопцы, далёка сабраліся?
Мы азірнуліся. Да нас набліжаўся Сцяпан, які ў нашай аграфірме працаваў шафёрам аўтобуса. “Сёння, мабыць, вольны дзень у яго”, -- прабегла ў мяне ў галаве.
-- Сцяпану ні слова пра нашу задумку, -- папярэдзіў Кастусь.
Я і без яго ведаў, што трэба маўчаць. Асцерагаўся гэтага Сцяпана, заўжды стараўся яго мінуць.
Вялікі жартаўнік Сцяпан. Аднаго разу ён і з мяне пасмяяўся.
Вось як было. Іду са школы і бачу: Сцяпанаў аўтобус пасярод вуліцы стаіць. Запыніў мяне Сцяпан: “Максім, прывядзі каня, калі ласка”. – “Навошта?” – здзівіўся я. “Аўтобус на буксір трэба ўзяць. Заглух, з маторам штосьці”. – Дзе цяпер таго каня вазьму? Хіба намалюю?” – выказаўся я. “Не трэба маляваць. Каля Шпачыхі конь”, -- падказаў Сцяпан. Шпачыхай па-вулічнаму Ганну Скварцову завуць. На ферме яна працуе, а яе сын Андрэй у трэцім класе вучыцца. Паганы хлопец гэты Андрэй. Не міне, каб не падражніць. І не зачэпіш яго. Адразу бяжыць да маці, жаліцца. А тая на ўсю вёску крык паднімае. Не глядзіць, вінаваты ты ці не вінаваты. Андрэй, як быў малы, часта хварэў. Дык яна цяпер на яго дзьмухнуць баіцца.
Глянуў я: стаіць каля Шпачыхі конь, у воз запрэжаны. “Сам прывядзі”, -- кажу Сцяпану. “Ты не бойся, -- падмаргнуў мне Сцяпан. – Я дамовіўся са Шпачыхай. Прывядзі! Дам праехаць на аўтобусе”.
Гэтым ён мяне і падкупіў. Я смела падышоў да Шпачышынай хаты, зняў з плота лейцы (Шпачыха накінула іх на калок, каб конь не ўцёк) і сеў на воз.
І тут аднекуль выскачыў  Андрэй. “Навошта нашага каня ўзяў?” – заенчыў ён. – “Конь не ваш. З фермы, -- сказаў я. – Аўтобус на буксір трэба ўзяць”. Аддай лейцы!” – падбег да воза Андрэй. “Но, Гняды!” – махнуў я лейцамі. А Андрэй не адыходзіцца. Скача каля воза. Я зноў размахнуўся лейцамі, каб Гнядога падагнаць, ды незнарок Андрэю па спіне сцебануў. На ўвесь голас залемантаваў ён. Канешне, пачула Шпачыха, з хаты, як пушынка, вылецела. Ухапіла па дарозе нейкую ламачыну і да мяне. Я кулём з воза. А Сцяпан ужо за рулём сядзіць. Адчыніў дзверцы і мяне кліча: “Сюды, Максім! Сюды!”
Я ўскочыў у аўтобус. Сцяпан на старцёр націснуў, газу дабавіў, і Шпачыха адразу ззаду засталася. “Усё роўна злаўлю цябе!” – наўздагон нам ламачынай памахала. А Сцяпан смяецца. “З-за цябе так атрымалася! Падмануў, што аўтобус сапсаваўся”, -- прагаварыў я. “Не бядуй, -- суцешыў мяне Сцяпан. – Во колькі смеху было! Чаго нос павесіў?”
-- Дык далёка сабраліся? – падышоўшы да нас, усміхнуўся ў чорныя вусы  гэты жартаўнік Сцяпан.
-- Куды ўсе сёння едуць. У горад, -- азваўся я.
Сцяпан паказаў на Кастусёў мех.
-- Нешта на продаж павезяце?
Мы з Косцем апусцілі галовы, маўчым.
-- Сёння ў горад з мяхамі не пускаюць, -- не адступаецца Сцяпан.
-- Вусатых таксама не пускаюць, -- адпарыраваў я.
Указальным пальцам Сцяпан пагладзіў свае вусы.
-- А ты гумарыст. Люблю гумарыстаў. Дык навошта вы мех узялі? Без смеху пытаюся. Паверце!
-- Нутрыю ў меху дамоў павязём. Мы яе ў латарэю выйграем, -- неспадзявана вырвалася ў мяне.
-- Малайцы, хлопцы. Здагадлівыя, -- пахваліў нас Сцяпан.
Мы ўсміхнуліся, задаволеныя ягонаю пахвалою. А ён памацаў мех і сказаў:
-- Вытрымае.
-- Што вытрымае? – не зразумеў яго Кастусь.
-- Легкавушку, якую вы выйграеце і ў мех упакуеце.
З-за павароткі паказаўся аўтобус, пад’ехаў, стаў каля прыпынку. Мы з Кастусём, не марудзячы, уціснуліся ў дзверы, стараючыся трымацца як мага далей ад Сцяпана.
Што ж нас чакае наперадзе? Што?..
Кастусь як адгадаў мае думкі. На запацелым шкле аўтобуса ён напісаў:
х + у = ?
Я выцер ягоны пытальнік і вывеў па-іншаму:
х + у = в2
-- Што азначае “в” у квадраце? – вырашыў удакладніць Кастусь.
-- Два выйгрышы. Твой і мой. Авечка і нутрыя.
Кастусь моўчкі паціснуў мне руку.
Аўтобус спыніўся непадалёку ад базара. Базар гудзеў як патрывожаны вулей. Куды ні глянь – усюды людзі. Цэлае мора людзей. Вакол гамонка, шум.
-- Дзе білеты прадаюць? – пытаюся ў Кастуся.
-- А хто яго ведае! Мо там, а мо там, -- Кастусь паказаў спачатку направа, а потым налева.
-- А мо там? – падняўшы ўгору палец, перадражніў я яго.
-- Латарэйныя білеты хочаце купіць? – пачулася побач.
Мы азірнуліся і ўбачылі дзяўчынку. У руках яна трымала прыгожа сплецены кош, паўнюткі агністых астраў. Твар у яе расчырванеўся, радасцю свеціцца.
-- Бачыце, якую прыгажосць выйграла? – пахвалілася дзяўчынка.
-- А яшчэ ёсць білеты, не разабралі? – захваляваўся Кастусь.
-- Вам хопіць, -- засмяялася дзяўчынка і паказала выцягнутаю рукою. --  Вунь да таго зялёнага павільёнчыка ідзіце.
З усіх ног мы кінуліся да зялёнага павільёнчыка. Там ужо стаяла доўгая гаманкая чарга. Мы прымасціліся ззаду і пачалі прыслухоўвацца да гаворкі.
-- Што выйграў? – пыталіся ў кагосьці.
-- Кілаграм цудоўных яблыкаў!
-- Забірай гарбуз, забірай! – чулася недзе за спінамі.
-- Не занясу яго. Вунь які вялікі ён! Не, не занясу, -- аднеквалася нейкая жанчына.
-- Забірай! Усю зіму семачкі будзеш лушчыць.
-- А цялё яшчэ не выйгралі? – усё турбавалася бабуля, якая стаяла перад намі.
-- Пра цялё пытаецца. Значыць, і авечкі разыгрываюцца. – шапнуў мне Кастусь.
-- Не выйгралі цялё? – старалася перакрычаць гаманлівую грамаду бабуля.
-- Павялі цялё! Лысенькае! – гукнуў нейкі хлапец.
Чарга закалацілася ад смеху.
-- Самой трэба праверыць, -- прамовіла бабуля і пасунулася ў натоўп.
Праз хвіліну яна вярнулася.
-- Стаіць лысенькае цяля, -- задаволена прагаварыла.
Нарэшце мы наблізіліся да павільёна. За прылаўкам стаяла маладая жанчына.
Кастусь падаў два рублі.
-- Мне на ўсе.
Жанчыла адлічыла чатыры білеты.
-- Трымай. Хто наступны? Не затрымлівайце чаргу.
Наступным, які затрымліваў чаргу, быў я.
-- Калі ласка, вазьміце, -- сказаў і таксама падаў жанчыне два рублі.
-- Трымай, -- працягнула мне латарэйныя білеты жанчына.
Мы з Кастусём адышліся ўбок.
-- Макс, першы правер, -- прапанаваў Кастусь.
-- Боязна, -- прамовіў я.
-- І мне боязна, -- прызнаўся мой сябар. – Давай разам праверым.
-- Давай, – пагадзіўся я.
Спяшаючыся, разгарнулі латарэйныя білеты, скручаныя ў некалькі столак.
-- Клінковы сыр… -- ніякавата ўсміхнуўся Кастусь.
-- І ў мяне клінковы сыр…
Затаілі дыханне і зноў разгарнулі білеты.
-- Клінковы сыр! – усклікнуў я ў роспачы.
-- Клінковы сыр! – збянтэжана прамармытаў Кастусь. – Ну й парадачкі ў іх! Мабыць, задумалі абкарміць нас клінковымі сырамі.
-- Мабыць, -- кіўнуў я галавою. – Цяпер ты адзін правер.
Кастусь асцярожна, быццам баючыся, што ўзарвецца, разгарнуў латарэйны білет і вымавіў, заікаючыся:
-- А-а…
-- Авечка? – аж падскочыў я.
-- Не-а.
-- Андатра?
Ад хвалявання андатру з нутрыяй я пераблытаў.
-- Авёс. Кілаграм аўса, -- сказаў Кастусь і нечакана зарагатаў: -- Кілаграм аўса! Ха-ха-ха… Максімка, правер свой!
Спяшаючыся, я ледзь не разарваў білет і таксама гучна засмяяўся:
-- “Гк” у мяне!
-- Што? – не дайшло да Кастуся.
-- Галоўка капусты.
На апошні латарэйны білет Кастусь выйграў кілаграм яблыкаў, а я… сноп жыта.
-- Што будзем рабіць? – запытаўся ў Кастуся.
-- Па выйгрышы пойдзем.
Мы падышлі да павільёна, які стаяў побач з зялёным. Там чырванашчокі дзядзька даў нам чатыры клінковыя сыры, кілаграм аўса, галоўку капусты, кілаграм яблыкаў і… сноп жыта. Клінковыя сыры, авёс, капусту і яблыкі мы паклалі ў мех, а сноп жыта я каля прылаўка паставіў.
-- Цяпер куды накіруемся? – прамовіў Кастусь. – Мо песні паслухаем? Недзе спяваюць. Чуеш?
-- Са снопам жыта не пралезем у натоўпе, -- адмовіўся я ад такой прапановы.
-- Раней на базар трэба было выбірацца. Усё лепшае без нас выйгралі. Век жыві – век вучыся, -- прагаварыў Кастусь.

І чорная хмара белым воблакам павернецца

Нарэшце мы з Кастусём выбраліся за горад. Замучыў мяне мой выйгрыш – сноп жыта. Пакуль з горада выйшлі, я яго і аберуч перад сабою трымаў, і на плячо клаў, і нават на галаву. Адным словам, стаміўся, увесь потам абліўся.
-- Кастусёк, кіну яго! – сказаў ужо за горадам, калі прыпыніліся адпачыць.
-- А не шкада? – заўважыў Кастусь. – Памятаеш, як улетку за камбайнам каласкі збіралі?
Канешне, памятаю, як гарачынёю хадзілі па іржышчы, як потым палуднавалі ў цяньку разам з камбайнерамі (кухарка з аграфірмы налівала нам наварысты суп нараўне з усімі). Калі б не памятаў, то гэты сноп, напэўна, яшчэ ў горадзе кінуў бы
Я паглядзеў на важкі сноп і ў адчаі прагаварыў:
-- Шэсць кіламетраў трэба несці! Не дам рады.
-- Давай мы яго вяроўчынай абвяжам, -- прапанаваў Кастусь. – Вяроўчына ў цябе ў кішэні ляжыць. З вяроўчынай будзе лягчэй, за плечы можна закінуць.
Я дастаў з кішэні шнур і сказаў:
-- Гэты шнур на балконе вісеў, а я яго абрэзаў. Дастанецца мне!
-- Відаць, дастанецца, -- паспачуваў Кастусь.
Мы абвязалі сноп вяроўчынай. Я закінуў яго за плечы і пайшоў.
Спачатку было лёгка, але потым сноп быццам пацяжэў. Здавалася, з кожным новым крокам новым важкім зернем наліваецца кожны ягоны каласок. Не ведаю, што рабіў бы, калі б мой сябар не падсобіў:
-- Макс, давай крыху паднясу.
Я не стаў пярэчыць.
Так і ішлі мы гэтыя шэсць кіламетраў. Да самай вёскі, да сцежкі, пратаптанай праз раллю.
-- Табе направа, а мне далей прама, -- спыніўшыся, сказаў Кастусь. – Забірай свае клінковыя сыры, капусту, і развітаемся.
-- Цяжкавата будзе з сырамі і капустаю. Сабе забяры, -- прапанаваў я.
-- Мне твой выйгрыш не патрэбен, -- сказаў Кастусь і ў кішэні маёй курткі паклаў два клінковыя сыры, паддаў на плечы сноп, а качан капусты ўмясціў пад паху.
-- Не спатыкайся, -- пажадаў на развітанне.
-- І ты не падай, -- прамовіў я і паціхеньку паплёўся дамоў.
Сяк-так ускарабкаўся на наш трэці паверх, пазваніў у дзверы.
Адчыніла мама і ўсклікнула:
-- Што гэта?!
-- Не што, а хто, -- глуха прагаварыў я з-пад снапа.
-- Адкуль ты?
-- З выставы. Хутчэй капусту вазьмі: рука самлела.
Мама ўзяла качан і прапусціла мяне ў дзверы.
-- Дзе ты ўзяў усё гэта?
Я скінуў з плячэй сноп і ўздыхнуў з палёгкаю.
-- У горадзе ў латарэю выйграў. Яшчэ і два клінковыя сыры. Усяго за два рублі.
-- Ігнат, хадзі сюды! – паклікала мама тату. – Наш Максім з выставы прыйшоў.
-- Няхай распранаецца, калі прыйшоў. А мне хочацца адпачыць. Хутка зноў на ферму ісці.
-- Наляжышся яшчэ! Хадзі сюды! – узлавалася мама.
Усё-ткі раскатурхала яна тату. Выйшаў ён у калідор.
-- Во колькі выйграў! – пахваліўся я яму.
Тата зірнуў на сноп пшаніцы і прагаварыў:
-- Вяроўчыну таксама выйграў?
-- Яе там далі мне, -- сказаў я ледзь чутна.
-- Не мяшала б табе і тут даць. Папругаю, -- прамовіў тата. – Хоць прызнаўся б! А то выкручваецца. Не ведаю, што з цябе далей будзе. Хіба можна так рабіць? Гэты шнур ты ўсё роўна як украў.
Горка стала ў мяне на душы, а на вачах слёзы выступілі.
-- Не плач, -- заўважыў тата. – Сядай за стол. Усё па парадку нам з мамай раскажаш.
Мы селі з татам адзін насупраць аднаго, і я мусіў расказаць усё: як дамовіліся з Кастусём з’ездзіць у горад, як хацелася мне выйграць авечку, як абрэзаў шнур, каб было на чым прывесці яе.
Тата ўважліва выслухаў  мяне і сказаў:
-- У нас, Максім, адна сям’я. А хіба можна ў сям’і адзін аднаму хлусіць? Сёння ты крадком вяроўчыну абрэзаў, заўтра мама крадком шторы з вокнаў пазнімае, паслязаўтра я грошы забяру. Ці будзе ў нас лад, калі пачнём так жыць? У сям’і, Максім, трэба раіцца.
-- Буду раіцца, -- паабяцаў я. – Мне і самому было брыдка. Прабачце.
-- Ну, забудземся пра благое, -- палагоднеў тата.
-- А куды мы сноп падзенем? – пасмялеў я. – Ледзь данёс яго дамоў: вельмі цяжкі.
-- І правільна зрабіў, што дамоў прынёс, -- сказаў тата. – Сноп мы ў кватэры паставім, у куце. Няхай усю зіму ў нашай кватэры хлебам пахне.
Я павесялеў, нават усміхнуўся. Вось як бывае. Спачатку насварыўся на мяне тата, а затым пахваліў. Праўду кажуць: і чорная хмара белым воблакам павернецца.

У акне добра, а за акном яшчэ лепей

У панядзелак мы прыйшлі ў школу з вёдрамі. Яшчэ каля веснічак мяне сустрэў Кастусь.
-- Макс, авечку хочаш выйграць? – прагаварыў ён.
“Жартуе! – думаю сам сабе. – Яму можна жартаваць. Дома, відаць, пахвалілі за сыр і яблыкі”.
-- Адчапіся, Костачка!
-- Чаго такі хмурны? Мусіць, дасталося ад бацькі, -- скумекаў Кастусь.
Не хацелася мне ўспамінаць учарашняе, не хацелася зноў вярэдзіць душу.
-- Неяк абышлося. Памірыліся мы.
-- Дык чаго ты такі? Быццам з зубнога кабінета выйшаў.
-- Кіслы яблык з’еў, -- прамовіў я, імкнучыся спыніць прыкрую гаворку.
-- Паслухай! – перайшоў на шэпт Кастусь. – Сёння ў горадзе будзе выстава.
Пра выставу зусім не хацелася слухаць. Хапіла таго, што ўчора адбылося. Надоўга запомніцца. Не, ні на адну выставу мой сябар мяне ўжо не зацягне. Нават на вяроўчыне.
Я моўчкі пайшоў па цэментаванай дарожцы, якая вяла да парога школы.
-- Не раскісай, Талерка! – забег наперад Кастусь. – Ну, крыху мараль пачыталі табе дома. Дык што? Карона з цябе спала? Яшчэ не раз мараль будуць чытаць. Іх, бацькоў, таксама трэба зразумець. Яны нас выхоўваюць. Абавязак у іх такі. А ты ўжо вушы апусціў.
Я скоса паглядзеў на Кастуся. Разважае, як філосаф! “Карона з цябе спала… Вушы апусціў… Абавязак у іх такі…”. Сам разбяруся, без вучоных абыдуся.
Кастусь нечакана абняў мяне за плечы.
-- Не злуй. Як сябру пра выставу табе кажу. Мне вельмі хочацца, каб ты авечку выйграў, каб да сваёй бабулі яе завёз!
Хіба будзеш на такога, як Кастусь, злавацца? Імгненна мая злосць прайшла.
-- Пра якую выставу ты кажаш? – пытаюся. – Дзень працаўнікоў сельскай гаспадаркі мінуў.
-- Дзень працаўнікоў сельскай гаспадаркі мінуў, а выстава будзе, -- без запіначкі прагаварыў Кастусь. – Як, напрыклад, агляд мастацкай самадзейнасці праводзіцца? Спачатку ў школах, потым у раёне, затым у вобласці…
-- І нарэшце ў Мінску, -- дакончыў я за Кастуся.
-- І нарэшце ў Мінску, -- згодна кіўнуў галавою Кастусь. – Там таксама хочуць пабачыць лепшых танцораў і спевакоў.
-- Пры чым тут танцоры і выстава? – здзівіўся я.
-- Я проста паралель праводжу, -- адказаў Кастусь. – Думаеш, што ўчора ў горад проста так жывёлу з усяго раёна звозілі? Каб мы з табою на яе паглядзелі?
-- Мы дык і конскага капыта не бачылі, -- заўважыў я.
Кастусь быццам не пачуў мяне.
-- На базары былі розныя спецыялісты. Самых лепшых жывёлін яны адбіралі і сёння у вобласць, у Гродна, павязуць.
-- Дык сёння выстава ў Гродне будзе?
-- Пра гэта я табе даўно тлумачу! – усклікнуў Кастусь.
-- Сёння рабочы дзень. Хто тую выставу будзе глядзець?
-- Логікі ў цябе няма. Лагічна трэба разважаць, -- пачаў Кастусь. – У Гродне вунь колькі людзей жыве! У розныя змены яны працуюць. Той, хто пойдзе працаваць у другую ці ў трэцюю змену, хіба не паглядзіць выставу ўдзень?
Дарэшты заблытаў мяне Кастусь. Калі лагічна разважаць, то і сапраўды выставу спачтку у раёне праводзяць, а затым у абласным горадзе павінны паказаць.
-- Хто табе казаў, што сёння выстава ў Гродне?
-- Ды пра гэта ва ўсёй вёсцы гавораць. Адзін ты нічога не ведаеш. З нашай аграфірмы кароў на выставу павязуць. Можаш у загадчыка ўчастка запытацца. Вунь ён ідзе. У школе быў.
Ад будынка школы насустрач нам ішоў загадчык участка дзядзька Іван. Калі ён параўняўся з намі, я не сцярпеў:
-- Дзядзька Іван, праўда, што з нашай аграфірмы кароў на выставу павязуць?
Дзядзька Іван прыпыніўся.
-- Усё вам хочацца ведаць, жэўжыкі.
-- Скажыце, калі ласка!
-- Ужо павезлі. Заслужылі мы гэты гонар, -- сказаў дзядзька Іван і пакрочыў.
Выходзіць, сёння ў Гродне выстава. Выходзіць, і бяспройгрышная латарэя будзе праводзіцца.
-- У вобласці ты абавязкова авечку выйграеш, -- перапыніў мае думкі Кастусь. – Там шмат выйгрышаў. Не так, як у нашым горадзе. “Гк” ды сыр клінковы.
Я цяжка ўздыхнуў.
-- У Гродна нам не трапіць. Сто кіламетраў пехатою не пройдзеш.
-- Я ўжо і сам над гэтым галаву ламаў, -- паведаміў Кастусь. – Думаў, ты што-небудзь параіш.
-- Сябры, аўтобус чакае, -- паклікала нас Рая. – Ці вы ў таксі на поле паедзеце?
На школьным дварэ стаяў аграфірмаўскі аўтобус. У кабіне сядзеў Сцяпан. Мы з Кастусём пераглянуліся: запомнілася, як пасмяяўся з нас Сцяпан, калі ў горад з мехам ехалі.
-- Хутчэй, хутчэй! Сёння бясплатна вязу, -- высунуўшыся з кабіны, гукнуў Сцяпан.
Мы з Кастусём заскочылі ў аўтобус, праціснуліся ў самы зад, селі побач на апошнім сядзенні. У аўтобус зайшлі і нашы настаўнікі: Вольга Пятроўна і настаўніца роднай мовы і літаратуры Валянціна Іванаўна.
-- Вы сёння ў Гродна паедзеце? – запыталася ў Сцяпана Вольга Пятроўна.
-- А як жа! Там без мяне як без рук, -- не стрымаўся Сцяпан, каб не пахваліцца.
-- Чуў? – таўхануў мяне ў бок Кастусь. – Сцяпан у Гродна едзе.
-- Чуў. А нам што да таго?
-- І мы з ім паедзем. Крадком у аўтобус прабярэмся, пад задняе сядзенне схаваемся, і няхай вязе нас Сцяпан. Перад горадам вылезем з-пад сядзення. Там не прагоніць з аўтобуса.
-- Хіба мы памесцімся пад сядзеннем? – засумняваўся я.
-- Памесцімся, -- упэўнена заявіў Кастусь. – Я аднаго разу глядзеў, правяраў. Адкінем сядзенне, ляжам адзін каля аднаго, потым накрыемся і паедзем.
Я ўздыхнуў.
Каб паказаць, як нам добра будзе ехаць, Кастусь выцягнуў губы трубкай і зачыхаў, як паравоз:
-- Чых-чых-чых, чых-чых-чых, ту-ту-ту-у-у… Страчай ліпеньцаў, Гародня!
Смешна атрымалася ў Кастуся, але мне было не да смеху.
Зноў крадком, зноў на душы будзе неспакойна. Неяк трэба адгаварыць Кастуся.
-- Жорстка пад сядзеннем, -- шапнуў яму на вуха.
-- А ты ў Сцяпана пуховую пярыну папрасі.
-- Ну, схаваемся мы, прыедзем. А далей што? – з іншага боку вырашыў падступіцца да Кастуся. – Без капейкі ў кішэні ў Гродна прыедзем. Без грошай латарэйныя білеты не дадуць.
-- Ёсць у мяне грошы, -- прашаптаў Кастусь.
Да нас павярнуўся намеснік старасты нашага класа Дзяніс Гародка.
-- Вам не надакучыла? Л-ля-ля… Тра-ля-ля… Усю дарогу зубы чэшуць. Ужо перапонкі ў вушах баляць.
Звярнуўшы з шашы, аўтобус уз’ехаў на поле. Бульбяны палетак, шырокі і доўгі, як вокам акінуць, цягнуўся паўз яловага лесу. Кашлатыя елкі падступалі да самай дарогі, наезджанай трактарамі і аўтамабілямі. За акном шнурамі пацягнуліся пераараныя палоскі.
-- Вылазьце, верабейчыкі! – скамандаваў Сцяпан.
Мы дружна высыпалі з аўтобуса.
-- Хіба мы тут будзем збіраць? – звярнулася да Сцяпана Вольга Пятроўна. – Загадчык участка казаў, што сюды шэфаў з горада прывязуць.
-- Ага, -- агакнуў Сцяпан.
Вольга Пятроўна паказала рукою на палоску лесу, якая падковаю выпіралася на поле.
-- Мы павінны ву-унь за тым лясочкам працаваць. Ці не так?
-- Я завёз бы вас туды, -- сказаў Сцяпан, -- але там вялікая калюжына. Аўтобус гразёю запырскаю. А мне ў Гродна ехаць.
-- Не хвалюйцеся. Мы зойдзем туды. Каб толькі барозны не пераблытаць. Там не ўсю бульбу трэба збіраць. Розны гатунак пасаджаны.
-- Дзе маё не прападала! – прамовіў Сцяпан. – Пайду з вамі, пакажу, дзе збіраць. Учора быў з загадчыкам на полі. А мая ластаўка своечасова даімчыць у Гродна, не падвядзе.
-- У лес пабеглі, схаваемся, -- таўхануў мяне ў бок Кастусь. – А потым у аўтобус – і пад сядзенне.
-- Прабач, Кастусёк. Не магу.
-- Баішся? Тады адзін паеду.
Хіба я мог пакінуць Кастуся аднаго? Вядома ж, не.
-- Добра… Схаваемся, -- мусіў пагадзіцца.
Праз некалькі хвілін мы непрыкметна збочылі ў лес. Нейкі час ад дарогі даносіліся, аддаляючыся, вясёлыя галасы аднакласнікаў, а мы моўчкі стаялі, прытуліўшыся да шурпатага ствала елкі. Калі гамонка сціхла, як апантаныя кінуліся да аўтобуса.
Каля аўтобуса Кастусь аддаў мне сваё вядро і прагаварыў:
-- Лезь, а я ў разведку схаджу. Можа, хапіліся, шукаюць нас. Трэба праверыць.
Я моўчкі таптаўся каля аўтобуса. Аднаму, без Кастуся, не хацелася лезці пад сядзенне.
-- Ты не хвалюйся. Я хутка вярнуся. Адна нага тут, а другая там, -- супакоіў мяне Кастусь.
Я залез у аўтобус, паставіў вёдры, а затым, падняўшы задняе сядзенне, лёг на ніз і накрыўся ім. Надзіва, пад сядзеннем было не мулка. Там ляжалі нейкія анучы, Сцяпанава ватоўка, якую я падсунуў сабе пад бок.
Лёг і памацаў каля сябе рукамі, правяраючы, ці застанецца месца Кастусю. Здаецца, засталося, хопіць і яму. Задаволены, што ўсё так добра складваецца, сцішыўся.
Прайшла хвіліна, другая. А Кастуся ўсё няма, не паказваецца. На доўга ягоная разведка зацягнулася. Няўжо ён ашукаў мяне? Няўжо знарок загнаў пад сядзенне?
Я пачакаў яшчэ некалькі хвілін і, не стрываўшы, скінуў з сябе сядзенне, прыўзняўся і… адразу сеў. Ногі быццам самі сабою падагнуліся. Да аўтобуса набліжаліся Сцяпан і Вольга Пятроўна.
Трэба ратавацца. Але як?
Сцяпан і Вольга Пятроўна ўсё бліжэй… Я ніцма ўпаў на падлогу, імкнучыся ўціснуцца ў яе. Я жадаў  стаць невідзімкам ці ператварыцца ў найменшага мураша.
Аўтобус крыху ўзварухнуўся. “Яны зайшлі”, -- здагадаўся я.
Яны – Сцяпан і Вольга Пятроўна – цяпер для мяне былі як найстрашнейшая небяспека.
Аўтобус завурчэў і крануўся. Я знячэўку, не ўтрымаўшыся, балюча выцяўся галавою аб нейкую жалязяку. Напэўна, гузак набіў. Але цяпер пра гэта не думаў.
-- Вольга Пятроўна, -- басам прагудзеў Сцяпан. – раней вучні лепшыя былі. Так?
-- Нялёгкае пытанне вы мне задалі, -- пачуўся голас Вольгі Пятроўны. – На днях мяркуем правесці ў школе дзень самакіравання. Па-новаму школьнае жыццё хочам арганізаваць.
Самакіраванне… Школьнае жыццё… У гэты час мне было не да школьнага жыцця. Аўтобус матляла ў каляіне, ён падскокваў на калдобінах, а разам з аўтобусам падскокваў і я, і кожны штуршок балюча аддаваўся ва ўсім маім целе. “Ці далёка яшчэ да шашы? Калі скончыцца гэтая палявая дарога?” – вось пра што думалася мне.
Я не стрываў. Асцярожна прыўзняўся і зірнуў у акно. Непадалёку віднелася вёска. Непаўторным, утульным здалося мне яе знаёмае ваколле. “У акне добра, а за акном яшчэ лепей”, -- наплыло аднекуль у галаву.
-- Ніякае самакіраванне не дапаможа вам, Вольга Пятроўна. Сённяшнія дзеці – сапраўдныя шкоднікі, -- даў волю свайму языку Сцяпан. – Максім нядаўна з поля ўцёк, працы пабаяўся!..
-- Але, уцёк, -- прагаварыла Вольга Пятроўна. – Калі б ведала, дзе ён цяпер, то…
Я прыслухаўся. Вельмі хацелася праведаць, што задумала класная.
Але мне не пашанцавала. Аўтобус рэзка затармазіў, і я, не ўтрымаўшыся, кульнуўся ўперад і другі раз балюча выцяўся аб бязлітасную жалязяку. З вачэй пасыпаліся іскры, гарачым болем апякло нагу, а з грудзей міжволі вырвалася працяглае:
-- Во-ой!..
Я кепска памятаю, што казала Вольга Пятроўна. Але добра запомнілася (і сёння ў вачах стаіць), як падняў мяне Сцяпан, як весела ўсклікнуў: “Зайца злавіў!”
А потым мне прыйшлося расказаць Вользе Пятроўне, чаму залез у аўтобус. Выслухала мяне класная і паведаміла, што ніякай выставы ў Гродне не будзе, а жывёлу з нашай аграфірмы павезлі не ў Гродна, а ў Мінск.
Чуў Кастусь звон, ды не ведаў, з якога боку ён.
Вольга Пятроўна на аўтобусе хацела завезці мяне на поле, да аднакласнікаў. Сцяпан ужо аўтобус пачаў разварочваць.
Я ўявіў, як збягуцца да аўтобуса ўсе нашы дзеці, як будуць глядзець на мяне, быццам на дзіва.
--- Вольга Пятроўна, не вязіце мяне, -- папрасіўся я. – Сам зайду, не маленькі. І не кажыце, што ў аўтобусе хаваўся.
Класная ўважліва паглядзела на мяне.
-- Сорамна?
Я апусціў галаву.
-- Сорамна!
-- Добра. Не скажу, -- паабяцала Вольга Пятроўна. – Ідзі на поле. Толькі нідзе не баўся. Валянціне Іванаўне перадай, што сама растлумачу, чаму ты так позна на поле прыйшоў.
Аўтобус спыніўся. Я застыў, як слупок.
-- Максім, чаго стаіш? – са здзіўленнем паглядзела на мяне Вольга Пятроўна. – Я паабяцала, што нікому не скажу.
Я кіўнуў галавою, паказаўшы на Сцяпана.
-- Вы не скажаце, а ён скажа.
-- Скажаце? – запыталася класная ў Сцяпана.
-- Канешне, скажу. Будзе смеху! – зарагатаў Сцяпан.
-- Чулі? – ціха прамовіў я.
-- Не трэба казаць. Я вас прашу. Не трэба, -- звярнулася да Сцяпана Вольга Пятроўна.
-- Калі вы просіце, то буду маўчаць. Як рыба, -- неахвотна пагадзіўся Сцяпан і, падмаргнуўшы мне, пачаставаў рэплікай: -- Ну, заяц!..
Я саскочыў на зямлю і, кульгаючы (усё-ткі збіў калена), пабег на поле.
Прасторна і вольна было наўкол, і дыхалася лёгка, і благія думкі ўжо пакідалі мяне. Так, у акне добра, а за акном яшчэ лепей.

Без мукі не набыць навукі

Мінула некалькі дзён. Пра тую недарэчную паездку ў Сцяпанавым аўтобусе я, можна сказаць, забыўся. Ніхто не напамінаў мне пра тое. Вольга Пятроўна сваё слова стрымала, і Сцяпан маўчаў. Відаць, нялёгка давался яму гэтае маўчанне, бо аднаго разу, сустрэўшы мяне на вуліцы, як тады, у аўтобусе, прагаварыў: “Ну, заяц!..”
Цяпер Сцяпана я абыходзіў за вярсту. І Кастусь не прагаварыўся. Напэўна, адчуваў, што вінаваты. Тры дні хадзіў за мною, усё даказваў, што таксама паехаў бы са мною ў аўтобусе, калі б не Валянціна Іванаўна. Заўважыла яна  яго, калі ён у разведку пайшоў. Мабыць, так яно і было. Не атрымаўся з Кастуся разведчык. Праўда, мама пацікавілася, дзе гузак набіў. Дык я ёй сказаў, што на полі бульбінай стукнулі. Паверыла мама. А аднакласнікі майго гузака не заўважылі. Усе гэтыя дні чуб на лоб зачэсваў. І нага перастала балець. Я бегаў нараўне з усімі, смяяўся, жартаваў, быццам таго прыкрага здарэння са мною і не было.
А пра ягня, якое тата паабяцаў купіць бабулі, не забыўся. Аднойчы вечарам пацікавіўся ў мамы, чаму тата ягня не купляе. Мама сказала, што ў нашай вёсцы ягнят не купіш: ніхто авечак не трымае. За ягнятамі ў суседнюю вёску трэба ехаць, але пакуль тата не змог выправіцца туды: працы шмат. Паабяцаў, што на днях купіць.
Цяпер, восенню, тата з работы звычайна гадзін у сем прыходзіць, але ў гэты дзень, пра які хачу расказаць, у яго на рабоце, мусіць, нешта здарылася. Ужо мінула і восем, і дзевяць, а яго няма і няма. Захвалявалася мама. То ў акно выгляне, то да дзвярэй падыдзе, паслухае.
-- Дзе ж ён падзеўся? – не вытрывала, цяжка ўздыхнула, зірнуўшы на мяне.
-- Татка неўзабаве абавязкова з’явіцца. Пабачыш, што адгадаў, -- вырашыў супакоіць яе.
-- Адгаднічак ты мой! – краечкамі вуснаў усміхнулася мама.
“Адгаднічкам” яна часта мяне называе. Звычайна, калі прыходзіць з працы, сустракаю яе каля парога і кажу: “Мама, не адчыняй сумку. Сам адгадаю, што сёння прынесла”. – “Што?” – пытаецца мама. Цукеркі”. “Не”. “Яблыкі альбо пячэнне”. “Яблыкі, -- іншы раз кажа мама. – Частуйся, адгаднічак”.
Вось так заўжды і адгадваю: калі не яблыкі, дык цукеркі, калі не цукеркі, дык пячэнне, а калі не пячэнне, то яшчэ што-небудзь смачнае.
Але сёння я не адгадаў. Ні праз паўгадзіны, ні праз гадзіну тата не прыйшоў.
-- Кладзіся спаць, Максім, -- сказала мама. – Позна ўжо.
Звычайна я аднекваюся, а ў гэты дзень адразу ж паслухаўся. Распрануўся і лёг на ложак.
У мой пакой зайшла мама.
-- Максімка, каля цябе пасяджу, -- прамовіла яна і, сеўшы на краёчак ложка, рукамі затуліла твар.
-- Мамуля, пайду тату пашукаю, – выказаўся я.
Мама адняла рукі ад твару.
-- Потым і цябе буду шукаць? Сама пайду.
-- Не, разам пойдзем, -- запярэчыў я.—Вунь якая цемень на дварэ!
-- Ляжы. Яшчэ крыху пачакаем.
Раптам, як здалося мне, незвычайна гучна ляснуў у дзвярах замок, затым рыпнулі, адчыніўшыся, дзверы, і данеслася:
-- Мя-а-а-а…
Быццам немаўля заплакала!
А потым пачуўся татаў голас. Ласкава ён прагучаў:
-- Ну, чаго ты? Супакойся!..
--Мамулька, каго тата ў хату прынёс?
-- Н-не ведаю, -- сумеўшыся, прагаварыла мама.
А з калідора мацней данеслася:
-- Мя-а-а-а…
-- Супакойся, кажу табе! – павысіў голас тата.
-- Мамуля, чуеш?!
-- Ч-чую, чую…
Мама павольна ўстала і выйшла з пакоя. Я ўсхапіўся з ложка – і за ёю.
На калідоры стаяў тата і трымаў у руках ягня. Ён гладзіў яго і ціха прасіў:
-- Супакойся, супакойся…
Убачыўшы нас, тата вінавата ўсміхнуўся.
-- Галоднае. Усяго другі дзень яму. Мікола, трактарыст з Асабнякоў, даў яго мне.
Мама прайшла на кухню і апсуцілася на табурэтку.
-- Малайчына! – прамовіла.
-- Мя-а-а-а… – заплакала ягня.
Тата апусціў яго на падлогу. Яно было вельмі прыгожае: чорнае, з белай падкоўкай на ілбе, а вушы доўгія, адно з белай плямінкай.
Шырока расстаўляючы заднія ногі, ягня прастукала вострымі капыткамі па падлозе, наблізілася да мяне і таўханулася мяккай пысай у мае ногі.
-- Мя-а-а-а…
-- Я ўвесь вечар прачакала, а ён!.. Сумлення не маеш, -- зірнуўшы на тату, з дакорам прагаварыла мама.
-- Не сварыся на татку, мамачка! – заступіўся я. – Бачыш, якое прыгожае ягня ён прынёс?
-- Яно есці хоча, -- паведаміў тата.
-- Мя-а-а-а… -- азвалася ягня.
-- Я яму хлеба дам. Альбо булкі, -- падахвоціўся я.
Мама нагнулася і пакратала ягня за вушы.
-- Сапраўдны вушасцік!
-- Мы яго Вушасцікам будзем зваць! – усклікнуў я. – Мама, дай Вушасціку вялікі кавалак булкі.
-- Яно яшчэ толькі малако з соскі п’е, -- усміхнуўся тата. – Верачка, я пашукаю соску. У нас павінна быць.
-- Шукай, – сказала мама.
Я здагадаўся, што яна ўжо не злуе на тату. Прайшла, згінула, як ранішняя раса пад сонцам, яе злосць.
Праз некалькі хвілін мама падагрэла на газе малако, і мы пачалі паіць Вушасціка з бутэлькі. Спачатку Вушасцік не разумеў, што яму даюць малако, упіраўся, адварочваў пыску. Тады мама пасадзіла яго сабе на калені, але ён вырваўся, падскочыў і ўпаў на бачок.
-- Ён забіўся! – спалохаўся я.
Вушасцік, на шчасце, не пакалечыўся, не забіўся. Устаў і гучна закрычаў:
-- Мя-а-а-а…
-- Без мукі не набыць навукі, -- адзначыў тата.
-- Пі, Вушасцік, пі! – прасіў я і прыцмокваў языком, каб паказаць, якое смачнае малако.
Вушасцік паачаў піць, ласа цмокаючы. Падахвочваючы Вушасціка, я таксама ў такт яму цмокаў языком. Я вельмі баяўся, што Вушасцік пакіне піць. Але ён выпіў гэтае малако да кропелькі і зноў ухапіўся за соску.
-- Мама, Вушасцік яшчэ хоча!
-- На сёння хопіць яму, -- прамовіла мама. – Зараз ён ляжа і будзе спаць. Заўтра вечарам тата да бабулі яго завязе. І ты, Максім, ідзі спаць. Пацешыўся, годзе.
Мне хацелася яшчэ хоць хвілінку пабыць з Вушасцікам, але мама не дазволіла. Развітваючыся з Вушасцікам, я пагладзіў яго.
-- Спінка не баліць табе?
-- Мя-а-а-а… -- адказала ягня.
-- Пацярпі. Яшчэ не раз ты будзеш падаць. Без мукі не набыць навукі, -- напомніў я Вушасціку татавы словы.

У рукзаку

А восьмай гадзіне раніцы я прачнуўся і адразу ж пабег на кухню да Вушасціка. А ён ужо стукае капыткамі па падлозе, круціць маленькім хвосцікам. Убачыўшы мяне, падбег, каля ног трэцца, лашчыцца.
-- Максім, хто за цябе будзе мыцца? – заглянуў на кухню тата.
Я накіраваўся ў ванную, а Вушасцік – за мною. Бяжыць і тоненька заводзіць:
-- Мя-а-а-а…
Я адкрыў кран – вада зацурчэла. Вушасцік задраў галоўку і слухае. Маўляў, што гэта? Страшна яму цераз парог пераступіць. Але адважыўся, зайшоў у ванную. Стаіць каля мяне, не адыходзіцца. Вось які разумны! “І яму капыткі трэба памыць”, -- думаю.
Узяўшы Вушасціка на рукі, набраў у жменю вады і прыснуў Вушасціку на ногі. А ён як страпянецца! Ледзь утрымаў яго.
-- Мя-а-а, -- просіцца, каб не мыў.
Пашкадваў я ягнятка. Выцер капыткі ручніком і адпусціў.
-- Максім, -- звярнулася да мяне мама, -- нам з татам на працу трэба ісці. Праз паўгадзіны напоіш Вушасціка малаком. Малако ў бутэльцы стаіць. Гэтае вып’е, а болей не давай: пашкодзіць.
-- А хто яго потым накорміць? – пацікавіўся ў мамы. – Няўжо ён цэлы дзень будзе галодны?
-- Як-небудзь я з магазіна вырвуся, пакармлю, -- сказала мама. – Не дай яму малака – на ўвесь дом раскрычыцца. Нецярплівы.
Роўна а палове дзявятай я напаіў Вушасціка малаком. Ён лёг на посцілку і вочкі прыжмурыў. Напэўна, натаміўся, цэлы ранак па кватэры тупаючы.
Што ж, адпачывай. Пасля ўрокаў сустрэнемся.
Апарануўшыся, я  ўзяў партфель і адчыніў уваходныя дзверы. Вушасцік, відаць, здагадаўся, што ў школу іду. Выскачыў у калідор і ў крык:
-- Мя-а-а-а…
Маўляў, не пакідай, мне будзе сумна аднаму.
Адапхнуў яго рукою, а ён усё роўна да мяне лезе.
-- Мне ў школу трэба ісці, --  стаў тлумачыць Вушасціку. – Зразумей!
А ён зусім не хоча разумець, крычыць:
-- Мя-а-а-а…
Стала шкада яго. Накрычыцца адзін у кватэры, ахрыпне. Невядома, ці мама з магазіна вернецца, каб пакарміць. Можа, ў школу не пайсці, дома з Вушасцікам застацца? Застацца… Мама даведаецца… Не, няма як дома заставацца.
А калі Вушасціка ў школу з сабою ўзяць? Ягня ў школе!.. Такога ў нашай школе яшчэ ніколі не было, за гэта мяне па галоўцы не пагладзяць.
Дык што ж рабіць? Можа, да нашай школьнай тэхнічкі цёткі Надзі занесці? Цётка Надзя блізка ад школы жыве. Падбягу на перапынку, сам Вушасціка малаком напаю. Цётка Надзя павінна яго ўзяць, моцна-моцна папрашу яе. Дый хіба шкада ёй, калі Вушасцік крыху па хаце патупае?..
Так, няблага прыдумана: занясу Вушасціка да цёткі Надзі. Але ж як занесці? Убачаць нашы школьнікі, пазбягаюцца, прычэпяцца: “Дай пагладзіць!.. Дай патрымаць!..” Замучаць майго Вушасціка.
Як жа занесці, каб не ўбачылі? А калі ў рукзаку? У рукзаку, у рукзаку… Задыхнецца без паветра.
Што ж прыдумаць? Ага, у рукзаку дзірку можна выразаць, каб свежае паветра туды паступала.
Я наліў у бутэльку малака і паклаў у рукзак з кнігамі (малако было яшчэ цёплае, не так даўно мама грэла). Затым узяў рукзак, які тата купіў мне для паходаў, збоку нажніцамі выразаў невялікую дзірку, і ў гэты рукзак пасадзіў Вушасціка. Думаў, што ён пабаіцца лезці ў рукзак, пачне вырывацца. Не, не вырываўся і аніразу не закрычаў.
Узяўшы ў адну руку рукзак з Вушасцікам, а ў другую рукзак з кнігамі, няспешна пакрочыў да цёткі Надзі. Па дарозе разы тры спыняўся і развязваў рукзак, каб праверыць, ці дыхае мой Вушасцік. А ён сядзеў і даверліва глядзеў на мяне сваімі чорнымі вачыма-бусінамі. І я супакоіўся.
Мінуўшы школу, падышоў да хаты, у якой жыла цётка Надзя. На дзвярах яе хаты вісеў замок.
“Цётка Надзя дзяжурыць у школе. Трэба паклікаць яе, папрасіць, каб занесла Вушасціка ў хату. Але няма як пакідаць яго аднаго на дварэ. Магчыма, які-небудзь сабака-прыблуда прыбяжыць і схопіць, выцягне з рукзака”, -- падумаў я і панёс ягня ў школу. Там вырашыў аддаць цётцы Надзі.

Бывай, Вушасцік!

Каля дзвярэй школы мяне сустрэў Кастусь.
-- Талерка, у цябе два рукзакі?
Хоць Кастусь і сябар, але я не прызнаўся яму, што нясу Вушасціка: возьме ды раззвоніць на ўсю школу.
-- Глядзіш на мяне, быццам з двума чамаданамі прыйшоў, -- знарок абыякава прагаварыў я, імкнучыся хутчэй зайсці ў школьны калідор.
Кастусь дагнаў мяне.
-- Што здарылася? Чаму ты два рукзакі ўзяў?
-- Фізкультурную форму прынёс. Сёння фізкультура ў нас. Забыўся?
-- У рукзаку?
-- Не фізкультура ў рукзаку, а спартыўная форма.
Я таропка пакрочыў па калідоры. Кастусь ідзе следам, не адстае. Відаць, здагадаўся, што нейкую таямніцу хаваю. Напэўна, на гэта асаблівы нюх у яго.
Дзе ж цётка Надзя? Не відаць яе на калідоры. Звычайна заўсёды са шчоткай ходзіць, падлогу падмятае, а цяпер як май змаяваў яе.
-- Кастусь, цётку Надзю не бачыў? – запытаўся ў сябра.
-- Цётка Надзя захварэла, у паліклініку паехала, -- адказаў Кастусь.
Мяне ажно потам праняло, як пачуў гэткае. Што ж цяпер рабіць?
Напэўна, дамоў  пабег бы з Вушасцікам, але з настаўніцкай выйшла Вольга Пятроўна. Яна адразу заўважыла мяне.
-- Максім, не тапчыся на калідоры. У клас ідзі. Хутка ўрок пачнецца.
Я адкрыў рот, каб сказаць Вользе Пятроўне, што не магу ісці ў клас з Вушасцікам, ды яна апярэдзіла мяне:
-- Не чуеш, Талерчык?
“Мо неяк пранясе, мо ўсё добра складзецца. Вушасцік спакойна сядзіць, нават не варушыцца. Няўжо ён яшчэ сорак пяць хвілін не вытрывае”, -- падумаў я і прасунуўся ў клас. “Хто не рызыкуе, той не выйграе”, -- успомнілася пачутае з нейкага футбольнага рэпартажу.
У класе адразу заўважылі мой новы рукзак.
-- З двума рукзакамі! З камандзіроўкі вярнуўся, Максім? – сустрэў мяне воклічам Ігар Бушуеў.
Я прамаўчаў, падумаў, што надакучыць пытацца. Ды куды там!
-- Пакажы, што прынёс, -- павярнулася да мяне Рая Салевіч.
-- Ката, -- буркнуў я.
Рая надзьмулася. А праз хвіліну новае пытанне задала:
-- Хатняе практыкаванне па роднай мове выканаў?
-- Спачатку сваё правер, -- агрызнуўся я.
Рая скоса паглядзела на мяне.
-- Сваё даўно праверыла. Цяпер тваё праверу. Вольга Пятроўна даручыла мне правяраць. Не помніш, забыўся?
Сапраўды, на мінулым тыдні Вольга Пятроўна папрасіла Раю, каб хатнія заданні ў мяне правярала, каб дапамагала мне.
-- Чаму ты раней не правярала? – насупіўся я.
-- З сённяшняга дня вырашыла правяраць, -- сказала Рая. – Пакажы свой сшытак.
-- Без памагатых абыдуся.
Рая нечакана вырвала з маіх рук рукзак з кнігамі, адкрыла яго і… выхапіла бутэльку з малаком. Яна патрымала яе, высока падняўшы над галавою, а затым прамовіла:
-- Яшчэ цёплая!
Я сядзеў як у здранцвенні.
Да Раі наблізіўся Дзяніс Гародка, уважліва паглядзеў на бутэльку, потым памацаў яе і абвясціў:
-- Падобна на малако!
Не ведаю, чым усё скончылася б, калі б не Кастусь. Відаць, я пабіўся б з Дзянісам, а заадно і з Раяй. Няхай яна дзяўчынка, няхай, але хто дазволіў ёй у мой рукзак без дазволу лезці?
Кастусь узяў у Раі бутэльку і звярнуўся да аднакласнікаў:
-- Малака ніколі не бачылі? Цёплае малако Максіму ўрачы парэкамендавалі піць. Малакроўе ў яго. Не верыце?
-- Малакроўе? – ахнула Рая. – А што ў другім рукзаку, у новым? Няўжо ён цэлы рукзак малака прынёс?
-- Ган-тэ-лі! – па складах прагаварыў Кастусь. – Ча-ты-ры ган-тэ-лі ў новым рукзаку. Таксама лекары парэкамендавалі. Ад малакроўя. Максіму цяжары трэба насіць, трэніравацца трэба.
-- Праўда, Максім? – не паверыла Рая.
-- Ага, -- выдыхнуў я.
І тут празвінеў званок. Усе кінуліся за парты. Толькі Кастусь на хвілінку затрымаўся каля мяне.
-- Што ў новым рукзаку?
-- На перапынку скажу, -- прашаптаў я.
Першым урокам у нас была гісторыя.
У клас увайшла Вольга Пятроўна, прывіталася з намі, села за стол і пачала штосьці запісваць у журнале. Хоць я стараўся сядзець роўна, але заўважыў, як Раіна рука пацягнулася да новага рукзака. Я непрыкметна адсунуў рукзак далей. Рая крыху пачакала і зноў пацягнулася да рукзака. Я не стрымаўся і пляснуў ёй па руцэ.
-- Максім, устань, -- падняла галаву Вольга Пятроўна.
Прыйшлося ўстаць.
-- І не сорамна табе, Максім? Толькі ўрок пачаўся, а ты ўжо дысцыпліну парушаеш.
-- Вольга Пятроўна, я не парушаў. Я ціха сядзеў.
-- У вочы хлусіш. А…
Класная не паспела даказаць, бо з працяглым крыкам “во-о-ой!” з-за парты выскачыла Рая. Плечы ў яе калаціліся, твар збялеў.
-- Вольга Пятроўна, там, там…
Шырока раскрытымі вачыма класная глядзела на яе.
-- Што там? Супакойся, Раечка.
Рая торкнула пальцам, паказаўшы пад парту.
-- Там, у рукзаку. Там… Я палец праз дзірку прасадзіла, а там…
-- Што там? Кажы хутчэй!
Вольга Пятроўна устала, ступіла да нашай парты некалькі крокаў і спынілася.
-- Што там?
-- Кот у рукзаку сядзіць. Ён ката ў рукзаку прынёс. Ён яго малаком поіць. Ён мяне за палец ухапіў.
Вусны ў Вольгі Пятроўны задрыжэлі.
-- Рая, хто цябе за палец ухапіў?
-- Максім ката ў рукзаку прынёс. А Кастусь сказаў, што гантэлі. Кот мяне за палец ухапіў. Праз дзірку.
Класная адступіла.
-- Максім, каго ты ў рукзаку прынёс?
-- Вольга Пятроўна, я праверу! Можна? – ускочыў Ігар Бушуеў.
-- Не трэба, Ігар. Максім сам нам растлумачыць.
-- Мя-а-а-а… -- неспадзявана пачулася з рукзака.
-- Вой! – войкнула Рая. – Коцік плача!
Вольга Пятроўна адступіла яшчэ далей, да самай класнай дошкі. Мне стала смешна. Класная настаўніца безаабароннага Вушасціка баіцца.
-- Вольга Пятроўна, -- гучна сказаў я, -- у мяне ў рукзаку сядзіць Вушасцік. Рая прасунула палец у дзірку, а ён падумаў, што гэта соска, і ўхапіў яго.
-- Які Вушасцік? – рукі ў Вольгі Пятроўны бездапаможна апусціліся.
І давялося мне расказаць, як тата прынёс ягня, як мы паілі яго малаком, як пашкадаваў сёння пакідаць дома. Потым выняў Вушасціка з рукзака і паставіў на парту. Усе аднакласнікі як адзін збегліся да маёй парты, загаманілі:
-- Які прыгожанькі!
-- Падзівіцеся, як хвосцікам круціць!
-- Язычок, язычок нам паказвае!..
-- Згаладаўся ў рукзаку, хоча малака!
І Вольга Пятроўна пагладзіла Вушасціка і прагаварыла са здзіўленнем:
-- Яшчэ маленькі, а поўсць ужо кучаравая.
Я ўсміхнуўся, задаволены.
-- Максім, у нас не цырк, а ўрок гісторыі. Аднясі Вушасціка дамоў, -- строга сказала Вольга Пятроўна.
-- Няхай пабудзе ў класе, – паспрабаваў запярэчыць Кастусь.
-- Максім, у нас не цырк! – паўтарыла Вольга Пятроўна. – Зразумеў?
Я, канешне, зразумеў, што не цырк, а ўрок гісторыі. І яшчэ зразумеў, што дабром для мяне гэта не скончыцца.
Я ўзяў Вушасціка і пачаў садзіць яго ў рукзак. А ён заўпарціўся, ніяк не хацеў лезці ў рукзак. Напэўна, спадабаліся яму мае аднакласнікі.
Вечарам прыехаў тата, забраў Вушасціка і павёз да бабулі.
-- Не вязі, -- сказаў я. – Няхай у нас пажыве.
-- Я яшчэ з табою пагавару! – як адрэзаў тата.
Я кінуўся да акна. Машына з Вушасцікам паехала, схавалася за павароткай, а я яшчэ доўга глядзеў на дарогу.
Бывай, Вушасцік!

Частка другая

Як я хацеў  быць настаўнікам

Мурашка невялікая, а горы капае

На наступны дзень я хадзіў як сонны. І так здарылася, што шыбу ў класе разбіў. Узяў вялікую класную лінейку, каб пакзаць, як жанглюю, і незнарок стукнуў па шыбіне. Шкло зазвінела і разляцелася на кавалкі. А яшчэ шасцёрку па матэматыцы атрымаў.
Перад апошнім урокам Рая Салевіч мяне папярэдзіла:
-- Талерчык, пасля ўрокаў зойдзеш да псіхолага. Цябе будуць разбіраць на пашыраным пасяджэнні настаўнікаў і вучняў.
Разбіраць… Быццам я сапсаваная машына, якую па частках разбіраюць. Ды яшчэ на пашыраным пасяджэнні. А чаму не на павялічаным? Так было б правільней. Навыкопвалі нейкіх нядобрых слоў. Адзін страх ад іх. Выпаў мне гонар. На гэтым пашыраным пасяджэнні, відаць, і Вольга Пятроўна будзе. Што ж рабіць? Можа, уцячы?
Ігар Бушуеў як адгадаў мае думкі:
-- Ён уцячэ! Не дачакаецеся вы яго.
-- Няхай паспрабуе! – з пагрозаю прагаварыла Рая. – Вольга Пятроўна бацькоў у школу выкліча.
І праўда, выкліча. А тата па галоўцы мяне не пагладзіць. Ён ужо чытаў мне мараль, калі ў той вечар вярнуўся ад бабулі. І мама яму дапамагала. А цяпер адной мараллю, мабыць, не абыдзецца…
Скончыліся ўрокі. Я выйшаў на двор. Уцякаць ці не ўцякаць? Не, няма як уцякаць. Бяды не абярэшся.
Крыху пастаяўшы, патаптаўшыся, зноў вярнуўся ў клас.
-- Максім, хадзем, -- зайшоўшы ў клас, паклікала Вольга Пятроўна.
-- Куды? – нібыта не зразумеў я яе.
-- У кабінет псіхолага. Хіба табе Рая Салевіч не казала?
-- Казала, -- мусіў прызнацца.
У кабінеце псіхолага за сталамі, пастаўленымі ў доўгі рад, сядзеў увесь наш школьны актыў. Тут былі і мае аднакласнікі Дзяніс Гародка і Рая Салевіч. “Дастанецца мне ад Раі, -- падумалася. – Усё-ўсё прыпомніць: і як за касу, здаралася, тузаў, і як шкло разбіў”.
Вольга Пятроўна села за стол, а я стаў каля парога.
-- Сядай, -- прагаварыў вучань дзявятага класа Пятрусь Швайдзюк.
Расседжвацца у гэтым кабінеце мне не хацелася.
-- Вы не хвалюйцеся. Я пастаю, -- кажу.
-- Нешта ты вельмі ветлівы стаў, -- не сцярпела Рая.
Так, ад яе літасці не дачакаешся. Яна мяне па костачках разбярэ.
Дзяніс Гародка падсунуў крэсла.
-- Сядай, Максім.
Я прысеў на самы краёчак.
З-за стала ўстаў Пятрусь, спачатку чамусьці пракашляўся, а затым пачаў:
-- У нас зусім маленькая школа, усяго дзевяць класаў у ёй.
“Зараз Пятрусь распачне прамову. На цэлую гадзіну, не меней. Пра мяне не хутка пачне гаварыць”, -- падумаў я і, не стрымаўшыся, так соладка пазяхнуў, што аж за вушамі нешта хруснула.
Заўважыў Пятрусь, што пазяхнуў, не спадабалася яму.
-- Талерчык, дома не выспаўся?
-- Але, не выспаўся, -- шчыра прызнаўся я. – Тата ўчора Вушасціка да бабулі завёз, а я ўсю ноч не спаў, думаў.
-- У нашага Максім заўсёды не так, як у іншых: ён спачатку зробіць, а потым думае, -- уставіла сваё слова Рая.
Чаму ж яна так не любіць мяне? Напэўна, таму, што не слухаюся яе, што пад яе дудку не хачу скакаць.
Я скоса паглядзеў на Раю.
-- А ты лепшая? Хто заўчора Ігару Бушуеву заданне па матэматыцы даў спісаць? Хіба не ты? А ён цябе потым цукеркамі пачаставаў. Можа, не так?
Не хацеў казаць пра гэта. Але неяк само сабою вырвалася.
Я спачатку разгубіўся, нават спалохаўся, чакаў, што зараз Рая ўскочыць і пачне паліваць мяне брудам. Чакаў, што не толькі ад Раі дастанецца.
Але Рая маўчала. Твар у яе быў барвовы, як бурак. І Пятрусь маўчаў, і Вольга Пятроўна маўчала.
У мяне зноў сарвалася з языка:
-- Чыё б мычала, а тваё маўчала.
Рая войкнула. Вольга Пятроўна штосьці хацела сказаць, ускочыла з крэсла, але зноў села.
Першым апамятаўся Пятрусь Швайдзюк.
-- Талерчык, ведаеш, чаго цябе сюды прывялі?
-- Ну, ведаю, -- неахвотна прагаварыў я. – Разбіраць.
-- А калі ведаеш, то трымай язык за зубамі. І шасцёркі ў цябе, і розныя непрыемныя гісторыі здараюцца, і дзяўчынак крыўдзіш.
Я ўздыхнуў. Так, трэба трымаць язык за зубамі. Нагавару на сваю галаву.
-- Максім, ты любіш жывёл? – нечакана запытаўся Пятрусь.
-- Ну, люблю.
-- Вельмі добра, што любіш! – задаволены, пацёр рукі Пятрусь. – Нядаўна мы вырашылі стварыць у школе звяно жывёлаводаў. Цябе звеннявым хочам прызначыць.
Я паглядзеў на Вольгу Пятроўну. Вольга Пятроўна ледзь прыкметна ўсміхнулася. Напэўна, яна задумала звеннявым мяне прызначыць. А можа, смяюцца яны з мяне? Напэўна, смяюцца. У нашай школе ніводнай жывёліны няма. Помсцяць за тое, што Вушасціка ў клас прынёс. Няхай помсцяць, няхай смяюцца.  Як-небудзь вытрымаю.
Пятрусь, як відаць, здагадаўся, якія думкі прыйшлі ў маю галаву.
-- Я табе, Максім, сур’ёзна кажу. Мы з Вольгай Пятроўнай параіліся. У школу хутка трусоў прывязуць. Ваш клас іх будзе даглядаць. А цябе звеннявым прызначым. Згодны?
У мяне як гара з плячэй звалілася. Усё-ткі не смяюцца. А я так кепска думаў пра іх!..
Мне хацелася пабегчы на двор, расказаць пра ўсё Кастусю, пахваліцца тату і маме. Няхай нарэшце і яны парадуюцца.
-- Добра. Я згодны. Мне можна ісці? Усё?
-- Яшчэ не ўсё, -- сказаў Пятрусь.
“Зараз пачнуць разбіраць, -- падумаў я. – Спярша пагладзілі, а цяпер наб’юць”.
Пятрусь сеў. Устала Вольга Пятроўна.
-- Максім, -- звярнулася яна да мяне, -- у суботу ў нашай школе будзе дзень самакіравання. Вам, вучням, мы даверым школу. Усё-ўсё самі будзеце рабіць. І дзяжурыць, і ўрокі праводзіць. У гэты дзень і суботнік мы вырашылі правесці. Вы яго арганізуеце. Макулатуру вам трэба сабраць.
Пачуўшы такое, я ажно пырхнуў ад смеху.
-- Мы – суботнік?! Мы – урокі?!.. Вольга Пятроўна, а вы хіба паедзеце куды? Ведаеце, колькі дзявятак і дзясятак у гэты дзень панастаўляюць?
-- Рана смяешся, -- не стрымалася Рая. – Не чакай лёгкіх дзявятак. Я ў нашым класе ўрок матэматыкі праводжу. Пабачым, як будзеш смяяцца.
У мяне адразу прапаў смех, як пачуў, што Рая ў нашым класе ўрок матэматыкі збіраецца праводзіць. Вялікую, тлустую двойку альбо тройку яна мне паставіць.
-- Дзень самакіравання вашу самастойнасць праверыць, -- прамовіла Вольга Пятроўна. – Памятай пра гэта, Максім. У суботу мы пабачым, ці можна табе даручыць звяно. Зразумеў?
-- Зразумеў, -- сказаў я. – Цяпер мне можна ісці?
-- Цяпер можна, -- усміхнулася Вольга Пятроўна.
На калідоры наша школьная тэхнічка цётка Надзя мыла падлогу.
-- Добра цябе папарылі, -- сустрэла яна мяне. – Вунь як упацеў! Ды асабліва не бядуй. Вазьмі сябе ў рукі. Мурашка невялікая, а горы капае.
Я хацеў расказаць цётцы Надзі, што неўзабаве стану звеннявым, але стрымаўся: яшчэ дзень самакіравання трэба перажыць. Ну а потым… Потым мой фотаздымак цётка Надзя ўбачыць на Дошцы гонару. Правільна яна сказала: мурашка невялікая, а горы капае.

Слова – серабро, а маўчанне -- золата

Дома я адразу дастаў вучэбныя дапаможнікі і сеў за ўрокі. Тры гадзіны сядзеў. Так зачытаўся, што нават не пачуў, калі тата і мама прыйшлі.
Заглянуў тата ў мой пакой, заглянула мама – абое пасталі і стаяць у дзвярах. Моцна іх здзівіў. Не ведаю, колькі там стаялі б, калі б не запрасіў:
-- Вы праходзьце, не бойцеся. Я ўжо ўсе ўрокі вывучыў.
Не паверыў мне тата.
-- Пакажы, што напісаў.
-- Калі ласка, -- падсунуў я да таты стос сшыткаў. – У гэтым задача па матэматыцы, а ў гэтым практыкаванне па роднай мове. А гэта контурная карта. Горы замаляваў. І вусна магу адказаць.
Тата праверыў мае сшыткі і контурную карту і да мамы павярнуўся.
-- Глядзі ты! Усё зрабіў! Аказваецца, у яго і галава на плячах ёсць.
-- А гэта не ўчарашняе? – засумнявалася мама.
-- У дзённіку паглядзіце. Там запісана.
Тата ўзяў мой дзённік, няспешна пагартаў.
-- Сённяшняе заданне ён выканаў. Яго часцей на пасяджэнне трэба выклікаць.
Цікава: ад каго яны пра сённяшняе пасяджэнне праведалі? Але не дзіва. Не ў горадзе, у вёсцы жывём. Тут у адным баку чхнуў, а ў другім чуваць. Але што яны скажуць, калі даведаюцца, што звеннявым праз некалькі дзён стану?
-- Што табе казалі там? – запытаўся тата.
Я прыкінуўся, што не зразумеў.
-- Дзе там?
-- Ты дурнем не прыкідвайся, -- строга прагаварыў тата. – Напэўна, вымову аб’явілі.
-- Звеннявым выбралі.
-- Максім, не смейся, -- папярэдзіла мама. – Недарэчныя смешкі ў цябе.
-- Я зараз выведу ягоныя смешкі! – узлаваўся тата.
-- У нашу школу трусоў прывязуць, -- гучна прамовіў я. – Жывёлагадоўчае звяно ў школе арганізоўваюць. А мяне просяць, каб быў звеннявым.
-- Хм, -- хмыкнуў тата. – Заслужыў!
Гэтае “заслужыў” ён быццам са здзекам прагаварыў.
-- Татка, мы ў суботу дзень самакіравання праводзім, -- расказваю далей.
-- Дзень самакіравання? – як кот на сонцы, прыжмурыўся тата.
-- Але, дзень самакіравання. Праўду кажу. Настаўнікі хочуць, каб мы былі актыўнымі.
-- Актыўнасці ў цябе хапае, -- заўважыў тата.
Я на хвілінку разгубіўся, але потым, як гаворыцца, узяў сябе ў рукі і зноў пачаў расказваць:
-- У нас вучні ўрокі будуць праводзіць.
-- Урокі праводзіць? – здзівілася мама.
-- Будуць! Усё-ўсё самі будуць рабіць. Іх да самастойнасці хочуць прывучыць.
-- Іх? – сказаў тата. – А цябе, мабыць, не?
Я апусціў галаву.
-- Мабыць, і мяне.
Тата з мамай пераглянуліся.
-- Цяпер мне зразумела, чаму ты без нас урокі вучыш, -- нарэшце паверыў тата.
“Пахвалюся, што і мне даручылі ўрок правесці. Няхай яшчэ больш здзівіцца ён”, -- падумаў я і аб’явіў:
-- І мяне папрасілі, каб у суботу ўрок правёў.
-- Цябе-э? – аж рот адкрыў тата.
Я нават і вокам не маргнуў.
-- Даверылі!
-- Выправіўся наш Максімка! Дачакаліся! – усклікнула мама.
-- У суботу ў мяне вольны дзень. Вольга Пятроўна даўно ў школу запрашае. Прыйду ў суботу. Пасяджу на тваім уроку, паслухаю, -- заявіў тата.
Я аж у крэсла ўціснуўся, як пачуў гэта.
-- Татка, не прыходзь. Я засаромеюся, расхвалююся.
-- Не бойся, Максім. Усё будзе добра, -- абнадзеіў мяне тата і накіраваўся на кухню.
А я доўга сядзеў як у здранцвенні.
І хто ж мяне за язык пацягнуў? Не раз казала мама: слова – серабро, а маўчанне – золата.

Адклад не ідзе ў лад
                                                                              
Я вырашыў схадзіць да Кастуся, параіцца з ім.
Убачыўшы мяне, Кастусь вельмі ўзрадаваўся.
-- Прывітанне, Макс! – усклікнуў ён. – Сто гадоў цябе не бачыў! Гуляеш?
-- Гуляю, як цяля на вяроўчыне, -- уздыхнуў я. – А ты што робіш?
Кастусь пачухаў патыліцу.
-- Правілы зубру. Дзень самакіравання прыдумалі. Чуў? Валянціна Іванаўна ўчора злавіла мяне і сказала, каб у суботу правёў урок роднай мовы на тэму “Лексіка. Паўтарэнне і замацаванне”. Я гэтую лексіку амаль не памятаю. Сінонімы, амонімы, антонімы яшчэ летась з галавы вылецелі. Макс, хадзем на балкон. Там клеткі для нутрый майструю. Праўда, мама не дазваляе, сварыцца: “Твае клеткі з трэцяга паверха павыкідаю!” З дарослымі цяжка дамовіцца.
-- Яшчэ як цяжка! – пагадзіўся я.
Мой сябар уважліва паглядзеў на мяне.
-- Максімка, чаму такі кіслы? Зноў непрыемнасці ў сям’і?
-- Яшчэ якія! – прызнаўся я.
Кастусь сеў на канапу і закінуў нагу на нагу.
-- Расказвай. Тваю бяду адною рукою развяду.
Я расказаў Кастусю ўсё па парадку, пачаўшы з пашыранага школьнага пасяджэння.
-- У другі раз падумаем, як вырашыць твае праблемы, -- цярпліва выслухаўшы мяне, сказаў Кастусь. – Сёння галава трашчыць, ніводная думка не затрымліваецца ў ёй. Мабыць, перавучыўся. Хадзем на балкон, клеткі пакажу.
 Клеткі для нутрый мяне ані не цікавілі. Я зразумеў, што дарэмна спадзяваўся. Не дапаможа мне Кастусь. І ніхто не дапаможа. Заставалася адно: прызнацца тату, што схлусіў. Тата цяпер, напэўна, адпачывае, радуецца, вельмі задаволены, што нарэшце выправіўся я. І мама радуецца. Разам сядзяць, размаўляюць, усміхаюцца…
Не, пакуль не трэба прызнавацца, псаваць ім настрой. Потым прызнаюся. Няхай хоць некалькі дзён парадуюцца. А я за гэтыя дні сапраўды выпраўлюся. Папрашу Кастуся, каб у суботу па роднай мове дзясятку мне паставіў. Павінен паставіць. Ён жа ў суботу будзе настаўнікам.
Будзе?.. А калі, напрыклад, захварэе? Што тады? Тады, вядома, дома застанецца. Тады я буду настаўнікам. Няхай прыходзіць тата на ўрок.
-- Кастусёк, -- усхвалявана прагаварыў я, -- захварэй у суботу!
Пачуўшы гэткае, Кастусь аж шыю выцягнуў?
-- Што-о?..
-- Захварэй! Сам казаў, што галава трашчыць. Усяго на адзін дзень захварэй. Ты не хвалюйся. Я скажу Валянціне Іванаўне, што табе кепска. Скажу, што за цябе ўрок правяду. Я “Лексіку” на памяць вывучу. Не верыш?.. Захварэй, калі ласка!.. Ніхто не здагадаецца, што мы дамовіліся.
-- А мама?
-- Раскашляйся з самага ранку. Скажы, што прастудзіўся. Захварэй!
-- Не магу, -- надзьмуўся мой сябар.
Як жа яго пераканаць?
-- Амонімы з антонімамі пераблытаеш. У класе цябе на смех падымуць.
-- Не магу!
-- Смачных цукерак куплю, пачастую.
-- Не магу.
Вось які ўпарты!
-- Кастусёк, памятаеш, як у аўтобусе пад сядзенне мяне пасадзіў? Я нікому не паведаміў, што разам з табою ў Гродна дамаўляліся ехаць, -- напомніў я.
-- Добра. Захварэю, -- выціснуў з сябе Кастусь. – Вучы “Лексіку”. Каб на памяць ведаў. Сёння ж пачынай вучыць.
Нават не падзякаваўшы Кастусю, я хуценька пабег дамоў: правілы па роднай мове вучыць. Адклад не ідзе ў лад.

Ад пачыну справа залежыць

Узяўшы вучэбны дапаможнік, я разгарнуў яго і пачаў чытаць: “Лексіка – гэта ўсе словы нашай мовы, яе слоўнікавы склад. Слова “лексіка” паходзіць ад грэчаскага “лексіс” – “слова”.
Цікава… Даволі-такі цікава. Выходзіць, слова “лексіка” ажно з Грэцыі да нас прыйшло. Выходзіць, мы яго ў грэкаў узялі, пазычылі. Вельмі цікава. Пазычылі… Але ж пазычанае трэба аддаваць.
Я заплюшчыў вочы і ўявіў грэка, чарнявага, барадатага, з вялікім мехам за спінаю, які нібыта прыехаў да нас у школу, каб забраць слова “лексіка”. “Аддавайце маё слова! – крычыць. – Даўно вы пазычылі яго ў нас. Пара аддаваць!” І мех настаўляе, каб слова туды ўпіхнуць. А яму, гэтаму слову, не хочацца ехаць у тую далёкую Грэцыю: у нас яму даспадобы, прыжылося яно тут, з іншымі словамі пасябравала. Затаілася ў вучэбным дапаможніку, не варухнецца. Грэк працягнуў руку, каб адтуль яго забраць, а яно – скок, і ў другі вучэбны дапаможнік пераскочыла, там схавалася. А грэк хітры: заўважыў, што схавалася, туды руку цягне. Слова – скок, і ў трэці вучэбны дапаможнік пераскочыла. Яшчэ і смяецца з грэка: “Дарма стараешся, дзядзька, не зловіш. Хутканогае я, нездарма пра мяне кажуць: крылаў не маю, а хутка лятаю”. Стаміўся грэк, закінуў мех за плечы і пайшоў прэч.
Расплюшчыў вочы, далей гартаю вучэбны дапаможнік. І, ведаеце, захапіўся, чытаючы. Так захапіўся, што ўсе гэтыя словы, нібы жывыя, уявіў. А можа, і сапраўды яны жывыя, кожнае са сваім характарам, з нейкаю хітрынкаю? Як гэтыя, якія складаюць загадку: туды рог, сюды рог, пасярод нібы пірог, а сама напхана пухам і ў мяне ляжыць пад вухам. Хіба не маюць свайго характару? Хітрыя і разумныя яны. Так спрытна адно да аднаго дастасаваліся, што не адразу знойдзеш адгадку іхнюю. А адгадка тут такая: падушка.
А калі ўзяць слова “грэбень”? Мнагазначным яго называюць. Грэбень у пеўня, грэбень гары, грэбень, якім расчэсваюцца, -- вунь колькі паняццяў яно абазначае. Ну, а “ліст”? Ліст – асноўны орган раслін, і ліст – пісьмо. Таксама мнагазначнае? Не, напісана, што амонім. А чаму не мнагазначнае? Якая розніца між амонімамі і мнагазначнымі словамі? Чамусьці не магу дакумекаць. Нялёгка ў характары некаторых слоў разабрацца.
Вось у антонімаў усё зразумела, ніякіх таямніц. “Тоўсты” – “тонкі”, “мяккі” – “цвёрды”. А калі ўзяць дыялектныя і агульнаўжывальныя словы? Калісьці, напэўна, яны былі сваякамі, а цяпер адчужыліся, паасобку жывуць. Нялёгкі лёс у дыялектных слоў. З вучэбных дапаможнікаў прагналі іх агульнаўжывальныя словы. Цяпер яны хіба толькі ў мастацкай літаратуры жывуць.
Чаму прагналі, за што? Хіба яны горшыя за агульнаўжывальныя? Па-мойму, не горшыя. У вучэбным дапаможніку напісана слова “бульба”, а мая бабуля кажа “картопля”. Дык якое з іх на адценні багацейшае? Напэўна, дыялектнае, бабуліна. Яго і ў адзіночным, і ў множным ліку можна паставіць: картопля – картоплі. А слова “бульба” ў множным ліку не паставіш. Зборны лік у яго. Зборны… Ні тое ні сёе, як ні рыба ні мяса. Ці яшчэ такі прыклад. Пра маю бабулю нядаўна пісалі ў газеце: “Паштальён Салевіч Марыя Піліпаўна сумленна выконвае свае абавязкі”. Пад яе фотаздымкам такі надпіс быў. Паштальён… А ў вёсцы яе завуць “паштарка”. Хіба няправільна? “Паштарка” – форма жаночага роду, а “паштальён” болей да мужчынскага падыходзіць. Ні за што пакрыўдзілі дыялектныя словы. Нясмелыя яны, не змаглі абараніць сябе. Вось фразеалагізмы дык любога пакрыўдзяць. Хіба не закране за жывое, калі раптам кінуць у твой адрас “бібікі б’еш” ці “прыблудная авечка”?
Чытаю вучэбны дапаможнік, разважаю, уяўляю, і так добра ўсё запамінаецца, быццам сам яго напісаў. Чаму ж раней усяго гэтага не мог зразумець?
Стала лёгка, радасна на душы. Нібы ў незвычайнае падарожжа з’ездзіў. Вось каб так у класе ўрок правесці! Ці выйдзе ў мяне?
Я глянуў у акно: на вуліцы, каля пад’езда, дзяўчынкі гуляюць. Зусім яшчэ малыя, дашкаляткі. Шмат дашкольнікаў жыве ў нашым доме: сёлета маладыя сем’і яго засялілі. “З гэтымі дзяўчынкамі ўрок трэба правесці. Такая трэніроўка мне не пашкодзіць”, -- падумаў я і, апрануўшыся, выйшаў на двор і азірнуўся. Як жа падступіцца да гэтых дашкалят?
Непадалёку паселі купінкай, на пяску штосьці малююць, стараюцца. З такімі не правядзеш урок. Не зразумеюць яны сінонімаў і амонімаў. Ім у лялькі трэба гуляць.
У лялькі, у лялькі… А калі ляльку за стол пасадзіць? Лялька паслухмяная, не такая, як гэтая малеча. Выдатная вучаніца выйдзе з лялькі. Дзе ж узяць яе?
Ага, вунь мая суседка Аленка ідзе, ляльку ў руках трымае.
-- Аленка, хадзі сюды, -- ласкава паклікаў я.
Аленка наблізілася да мяне і прыклала да вуснаў пальчык.
-- Тс-с. Настуся спіць. Разбудзіш.
-- Тваю ляльку Настусяй зваць? – здалёку пачаў я.
-- Настусяй. Мы яе ўчора з мамай купілі.
-- Прыгожае імя ў тваёй лялькі, -- пахваліў я. – І банты ў яе прыгожыя.
-- І сарафанчык ёсць у Настусі, -- усміхнулася Аленка.
Я пакратаў Настусін сарафанчык.
-- Прыгожы! Яна і гаварыць умее?
Аленка нахіліла ляльку, і пачулася штосьці падобнае ці то на “ма-а”, ці то на “я-а-а”.
-- Ты яе разбудзіў! – раптам закрычала Аленка. – Яна ўжо плача.
Вось бяда! Зараз гэтая Аленка яшчэ большага крыку наробіць. Людзі пазбягаюцца, падумаюць, што пакрыўдзіў яе.
-- Супакойся, дзяўчынка. Я тваю Настусю незнарок разбудзіў. Калі хочаш, навучу яе гаварыць. Яна ніколі не будзе плакаць.
Аленка ад здзіўлення ажно вочкі прыжмурыла.
-- Твая лялька толькі плакаць умее. Я-а-а!.. – перадражніў я Аленчыну Настусю. – А слоў зусім не ведае. Я яе ўсім-усім словам навучу, калі дасі не на доўга.
Аленка мацней прыціснула ляльку да сябе.
-- Не дам!
Упартае дзяўчо! З якога ж боку падступіцца да яе?
-- Не бойся. Я не назусім вазьму. Навучу гаварыць і вечарам прынясу разам з шакаладкай.
-- Цяпер дай шакаладку.
Малое, а хітрае. Разумее, што потым магу не даць.
Я пабег дамоў, узяў плітку шакаладу. Гэты шакалад бабуля мне перадала, калі Вушасціка да яе вазіў.
-- Давай падзелімся шакаладам, -- прапанаваў Аленцы. – Палову табе, палову мне. Згода?
-- Увесь мне, – заявіла Аленка.
Я пакруціў галавою, але не стаў таргавацца. Аддаў шакалад і працягнуў руку, каб забраць ляльку.
-- Не дам! – прамовіла Аленка.
Я павысіў голас:
-- Ты не хочаш, каб навучыў яе гаварыць?
-- Падманваеш! – пачулася ў адказ.
-- Я падманваю, хлушу? – стукнуўшы сабе кулаком у грудзі, прагаварыў я. – Ты, мусіць, забылася, як летам у нас лялечны спектакль паказвалі? Памятаеш, як там лялькі размаўлялі?
Аленка наморшчыла лобік.
-- Успамінай, успамінай! Цябе тата на спектакль прыводзіў. Пра Чырвоную Шапачку паказвалі.
-- Паказвалі! – успомніла Аленка. – Размаўлялі яны. Нават воўк размаўляў.
-- І твая Настуся навучыцца размаўляць. Будзе Чырвонай Шапачкай. Вечарам спектакль табе пакажу.
-- Настуся будзе Чырвонай Шапачкай?
-- Абавязкова будзе. Калі хочаш, дык і воўка з яе зраблю.
Аленка спалохана паглядзела на мяне.
-- Не хачу воўка!
-- Забудземся пра воўка, -- хуценька прамовіў я. – Настуся будзе прыгожай Чырвонай Шапачкай. Усе сяброўкі табе пазайздросцяць.
Аленка цяжка ўздыхнула і працягнула мне ляльку.
-- Ты не сварыся на яе. Калі будзеш сварыцца, яна пакрыўдзіцца і перастане слухацца.
Я ўзяў у Аленкі ляльку і падумаў: “Ад пачыну справа залежыць”.

Слова не верабей: выпусціш – не зловіш

Нарэшце можна патрэніравацца.
Я пасадзіў Настусю ў крэсла, а сам прымасціўся насупраць.
-- Настуся, прачытай хатняе практыкаванне, -- кажу.
Настуся сядзіць і вухам не вядзе.
-- Не выканала? Нулік стаўлю. Сядай!
“Сядай!.. “ Але ж яна і так сядзіць. Спачатку трэба паставіць яе на крэсле, а ўжо потым яна сядзе. Сядзе… А чаму яна павінна стаяць? Я ж яе яшчэ не выклікаў. Дык што Настуся павінна рабіць? Сядзець ці стаяць? Сядзець, стаяць… Зусім заблытаўся.
Як гэтыя дзяўчынкі з лялькамі гуляюць? Не, не хлапечы занятак з лялькаю трэніравацца.
Я закінуў Настусю ў шафу, што была каля дзвярэй, і забыўся пра яе. А надвячоркам, калі тата і мама глядзелі перадачу па тэлевізары, да нас настойліва пазванілі.
Я адчыніў дзверы і ўбачыў цэлую гурму малечы. Уперадзе Аленка стаіць, быццам атаманша.
-- Вы да нас прыйшлі? – вырвалася ў мяне.
Загаманілі малыя.
-- Спектакль хочам паглядзець!
-- Воўка і Чырвоную Шапачку!
-- Пакажы нам спектакль, Максім!
Выглянула мама, рукамі ўспляснула.
-- Адкуль вас гэтулькі назбіралася?
-- Мы на спектакль прыйшлі, -- паведаміла Аленка.
-- На які спектакль, дзеці? – не вытрываў, выйшаў на калідор тата.
Малыя зноў загаманілі. Ды так гучна, хоць вушы затыкай.
-- Пра Чырвоную Шапачку!
-- Максім у Аленкі Настусю забраў!
-- Максім Настусю ўжо навучыў гаварыць!
-- Чаго стаіш як вады ў рот набраўшы? Зноў нешта ўтварыў? – таргануў мяне за плячо тата.
-- Я не ўтварыў! Я проста пажартаваў. Ляльку ў Аленкі ўзяў, сказаў, што навучу гаварыць, што спектакль пакажу, а яна паверыла. Патрэбна мне яе лялька! – прамовіў я і, дастаўшы з шафы ляльку, аддаў яе Аленцы.
-- Я думала, што ты будзеш Чырвонай Шапачкай! – зірнуўшы на Настусю, прагаварыла Аленка.
Дзеці насупіліся, сціхлі. “Малыя, а гонар маюць”, -- падумалася мне.
-- Максім, -- звярнуўся да мяне тата, -- ты абяцаў Аленцы паказаць спектакль пра Чырвоную Шапачку?
-- Ну, абяцаў, -- кіўнуў я галавою.
-- Навошта словамі раскідваешся? Слова не верабей: выпусціш – не зловіш. Ты мяне зразумеў?
-- Зразумеў.
-- Добра, што хоць зразумеў. Спектакль, канешне, ты не пакажаш. А казку прачытай. Пра Чырвоную Шапачку. Як абяцаў. Дзеці, хочаце, каб Максім вам казку пра Чырвоную Шапачку прачытаў?
-- Хочам! – дружна прагучала ў адказ.
І давялося мне чытаць казку пра Чырвоную Шапачку. Пра тое, як воўк яе хацеў з’есці.
Слова не верабей: выпусціш – не зловіш.

Не такі страшны чорт, як яго малююць

Перад днём самакіравання я паспрачаўся з мамай. Мае нагавіцы не захацела яна прасаваць. Прыйшла да мяне ў пакой і заявіла:
-- Сёння нагавіцы і сарочку сам будзеш прасаваць.
Я спачатку падумаў, што мама жартуе, яе словы міма вушэй прапусціў. А яна праз паўгадзіны напомніла:
-- Не забудзься нагавіцы і сарочку папрасаваць.
“Заўсёды прасавала, а перад такім адказным днём чамусьці адмаўляецца”, -- падумаў я і сказаў:
-- Мне дыхнуць няма калі. Заўтра ў школе ўрок праводжу.
-- У школе ты настаўнік, а дома дзіцё малое, -- паўшчувала мама. – Сваю самастойнасць і дома пакажы.
-- Не ўмею прасаваць, не навучыўся.
-- Дык павучыся. Папрасуеш некалькі разоў – і навучышся.
-- Ты хочаш, каб заўсёды свае нагавіцы і сарочку прасаваў?
-- Хачу, -- прамовіла мама. – У пакамечаных нагавіцах у школу можаш ісці, калі лянуешся папрасаваць іх.
У іншы дзень я, вядома, так і зрабіў бы. Але ў дзень самакіравання!.. Не разумее мяне мама…
Я вырашыў схітраваць. Узяў прас, на стале посцілку разаслаў і свае нагавіцы на той посцілцы распасцёр. Няхай бачыць мама, што не сяджу склаўшы рукі.
Прас грэецца, нагавіцы на стале ляжаць, а я побач стаю, маму чакаю.
Чую: ідзе да мяне, набліжаецца.
Хуценька вады ў рот набраў, на нагавіцы пырснуў і ўсклікнуў:
-- Не выходзіць кант! Мабыць, спалю сёння гэтыя нагавіцы!..
-- Выйдзе, -- спакойна прагаварыла мама і на кухню пайшла.
А я на канапу лёг і паўтараю, нібы спяваю:
-- Не выходзіць, не выходзіць!..
А мама з кухні ў адказ:
-- Выйдзе, выйдзе!..
Што ж зрабіць? Як пераканаць маму?
-- Максім, да цябе прыйшлі! – гукнула мама.
“Зноў Аленка са сваёй малечай прыцягнулася. Відаць, спадабалася ім казка пра Чырвоную Шапачку. Хочуць, каб яшчэ якую-небудзь прачытаў. Толькі гэтага мне не хапала”, -- падумаў я і выйшаў з пакоя.
Каго, вы думалі б, убачыў? Кастуся.
Ён зайшоў са мною ў  пакой і прагаварыў:
-- Максім, я не змагу захварэць!..
Я падумаў, што Кастусь жартуе.
-- Кашляць не ўмееш? Навучыць?
-- Умею кашляць, -- сказаў Кастусь. – Паслухай, калі не верыш. Кхы-кхы-кхы…
Мне чамусьці стала смешна.
-- Хопіць, Костачка! – папрасіў сябра. – У мяне зараз пуп развяжацца ад смеху.
-- Макс, я не змагу захварэць! – павысіў голас Кастусь. – Не дайшло да цябе?
Я адразу перастаў смяяцца, бо зразумеў, што Кастусь не жартуе.
-- Што здарылася, Кастусёк? – пацікавіўся.
-- Дзяніс і Рая нядаўна былі ў мяне. Паскардзіўся ім, што захварэў, сказаў, што заўтра ў школу не змагу прыйсці. А яны вырашылі праверыць, да нашай фельчаркі мяне хацелі зацягнуць. Потым папярэдзілі: “Не прыйдзеш у школу – бацьку пра твае хітрыкі раскажам”. Вось тут і выбірай адно з двух: альбо табе ад бацькі дастанецца, альбо мне, -- нявесела закончыў Кастусь.
Мне стала не па сабе. “Адно з двух…” Сапраўды, у дадзенай сітуацыі, як кажуць, трэцяга не дадзена.
-- Няхай мне дастанецца, вінаватаму. Ідзі дамоў, Кастусёк, -- прамовіў я.
-- Не дастанецца табе, -- абнадзеіў мяне Кастусь. – Я табе яшчэ не ўсё расказаў. У твайго бацькі заўтра вольны дзень, і ў майго бацькі заўтра вольны дзень. Твой бацька паабяцаў, што заўтра прыйдзе ў школу, і мой бацька паабяцаў, што заўтра прыйдзе ў школу. А мне здаецца, што ні твой бацька, ні мой бацька на ўроку не патрэбны. Хіба дапамогуць яны нам?
-- Без іх абыдземся, -- пагадзіўся я. – Ты вельмі правільна разважаеш.
Кастусь нечака засмяяўся.
-- Не трапяць яны на ўрок. Заўтра па саджанцы іх пашлём.
-- Па якія саджанцы?
-- Заўтра саджанцы яблынь у аграфірму прывязуць, -- стаў тлумачыць Кастусь. – А мы і твайму бацьку, і майму лісты напішам. Нібыта ад вучнёўскага камітэта. Так і так, шаноўныя, вельмі просім Вас… Вас – з вялікай літары. Зразумеў?
У маёй галаве ўсё пераблыталася, але я сказаў:
-- Зразумеў.
-- Лісты афіцыйным стылем напішам. Зразумеў?
-- Зразумеў, -- паўтарыў я як заведзены.
-- Напішам, каб схадзілі ў кантору да кіраўніка аграфірмы і папрасілі ў яго саджанцы. Для школы. Кіраўнік не адмовіць. Аграфірма ў нас шэфам. Зразумеў?
Вунь што задумаў Кастусёк! Лісты ад вучнёўскага камітэта – сапраўдная падробка. Яна нават за хлусню горшая.
-- Па галоўцы нас не пагладзяць, калі праведаюць, што мы пісалі, -- няўпэўнена запярэчыў я.
-- Не такі страшны чорт, як яго малююць, -- заўважыў Кастусь. – Можа, не праведаюць. У дзень самакіравання будзе не да нас. А калі і праведаюць, то яшчэ невядома, што скажуць. За такую задумку нас трэба пахваліць. Гадоў праз пяць яблынькі паднімуцца, вялікія вырастуць. Хіба гэта кепска? Лагічна я разважаю?
Так, у Кастуся логіка на ўзроўні. Добрую справу зробім, калі яблынькі каля школы пасадзім.
Кастусь, як заўсёды, пераканаў мяне. Мы селі за стол і пачалі складаць незвычайны ліст. Аж узмакрэлі, пакуль напісалі. Але выйшла складна, гладка, так, што не падкапаешся. Затым старанна перапісалі гэты ліст: Кастусь – майму бацьку, а я – Кастусёваму. Свой ліст Кастусь паклаў у загадзя падпісаны канверт і кінуў у нашу паштовую скрынку, а мой забраў з сабою і, насвістваючы, патэпаў дамоў.
Неўзабаве тата прыйшоў з працы. Ён аб чымсьці доўга размаўляў з мамаю, зачыніўшы дзверы на кухні.
-- Можа, Максіму ліст паказаць? – данёсся з кухні ягоны голас.
-- Заўтра скажаш. Няхай цяпер нагавіцы папрасуе. А ў кантору схадзі. Дзеці просяць, – пачуўся мамін голас.
-- Трэба схадзіць, -- гучна прагаварыў тата. – Такія лісты дзеці не часта прысылаюць.
Усміхнуўшыся, я пачаў прасаваць нагавіцы. Спачатку ў мяне замест аднаго канта выйшла два, а потым аж тры. Ледзь размачў іх вадою. І ўсё-ткі справіўся, папрасаваў. Сам. Праўду сказаў Кастусь: не такі страшны чорт, як яго малююць.

Адзін за ўсіх, і ўсе за аднаго

На другі дзень, у суботу, мой тата ў школу не пайшоў.
-- Максім, я не змагу прыйсці ў школу, -- сказаў ён мне. – Прабач. Пакуль не пытайся, чаму не прыйду. Няхай гэта будзе маленькім сакрэтам.
Задаволены, тата засмяяўся. “Дарослы чалавек, а на голы кручок папаўся. Ды яшчэ смяецца”, --адзначыў я пра сябе.
І Кастусёў тата ў школу не пайшоў. Пра гэта мне Кастусь яшчэ па дарозе ў школу паведаміў.
Перад урокамі нас сабралі на лінейку, пастроілі ў школьным калідоры. Спачатку выступіў Пятрусь Швайдзюк, наш сённяшні дырэктар.
Пятрусь гаварыў пра адказнасць, пра тое, каб настаўнікаў слухаліся, каб дружна на суботніку папрацавалі. Яшчэ сказаў, што дэвіз нашага дня самакіравання – адзін за ўсіх, і ўсе за аднаго. Затым пацікавіўся ў нас:
-- Хто яшчэ жадае выступіць?
-- Максім, выступі, -- прашаптаў Дзяніс Гародка. – Ты ў нас адказная асоба. Хутка будзеш звеннявым.
-- Сам выступі, а я паслухаю, -- кажу Дзянісу.
Пачуў Пятрусь, што размаўляю. Вырашыў, што хачу выступіць.
-- Калі ласка, Талерчык, выходзь на сярэдзіну. Тут паслухаем цябе.
Я хацеў сказаць Петрусю, што не рыхтаваўся да выступлення, ды Кастусь падштурхнуў мяне.
-- Выступі, Максім. Няхай ведаюць нашых!
Я выйшаў з шарэнгі, стаў на сярэдзіне калідора. Вунь колькі вачэй свідруе мяне! Усе вучні свае, знаёмыя, з кожным па некалькі разоў на дзень сустракаешся, але чамусьці тут, на лінейцы, у горле перасохла.
Пра што ж сказаць маім сябрам-аднавяскоўцам? Якога слова яны чакаюць ад мяне?
Я зірнуў на Кастуся і ўспомніў, як хацелася яму выйграць нутрыю, каб зарабіць грошай, каб за тыя грошы брату кніжак купіць. Не выйшла тады ў яго. Магчыма, сёння выйдзе.
-- Заўтра ў нас суботнік, -- пачаў я. – Мы збяром макулатуру. Думаю, што нямала збяром. За макулатуру нам заплацяць грошы.
Пасля гэтых слоў усе чамусьці засмяяліся. Але гэта не збянтэжыла мяне. Я працягваў выступаць. Я не мог маўчаць. Мне абавязкова трэба было сказаць пра Кастусёвага брата.
-- У нашай бібліятэцы многа кніжак.
Зноў усе засмяяліся. Ужо  мацней. Няўжо ніхто не зразумее мяне?
-- Любую кнігу мы можам узяць у бібліятэцы. А ў Кастуся Цітова брат працуе на поўдні. Разам з калегамі па працы ён ваду шукае. Там няма бібліятэкі. Кастусёў брат у вагончыку жыве. Нядаўна ён напісаў, што цікавую кнігу на  беларускай мове яму хочацца пачытаць.
У горле ў мяне зусім перасохла. Я на хвілінку перастаў гаварыць.
У калідоры было ціха-ціха.
-- За заробленыя грошы беларускіх кніжак трэба купіць і паслаць Кастусёваму брату. Каб ведаў, што землякі не забыліся  пра яго. Вось так!
Рукі нашых вучняў устрапянуліся і падняліся ўгору. Потым звонкі пошчак панёсся па калідоры, выліваючыся праз адчыненыя дзверы на двор. Доўга гучалі апладысменты, і ўсе чамусьці віншавалі не мяне, а Кастуся. Быццам гэта ён так цудоўна выступіў.
Затым Пятрусь даў слова нашаму дырэктару Мікалаю Аляксандравічу. Я думаў, што Мікалай Аляксандравіч, як і Пятрусь, будзе гаварыць пра вучобу, пра дысцыпліну, але ён пачаў нечакана:
-- Я зараз прачытаю вам верш Янкі Купалы “Арлянятам”.
Я ні разу не чуў, каб Мікалай Аляксандравіч вершы чытаў. Сёння, мабыць, незвычайны дзень.
Мы затаілі дыханне, а Мікалай Аляксандравіч прамовіў, як сапраўдны артыст:
-- Вам на памяць Серп і Молат
                                                    Даравала доля,
                                                    Каб з вас кожны быў, як волат,
                                                    Не гнуў плеч ніколі.
Мы стаялі, не варухнуўшыся.
                                                    -- Каб здабытую свабоду
                                                    Зналі, шанавалі
                                                    І у цяжкую прыгоду
                                                    Ўсталі грознай хваляй.
“Прыгожа чытае Мікалай Аляксандравіч”, -- прабегла ў мяне ў галаве.
А дырэктар абвёў усіх нас позіркам і закончыў:
                                     -- Каб рунела зерне тое
                                     Весела, яскрава
                                     Побач з нашай маладою
                                     Сакалінай славай.
Доўга мы яму апладзіравалі. Потым мяне адвёў убок Кастусь і прагаварыў:
-- Навошта ты пра брата і кніжкі сказаў? Я сам зарабіў бы грошай.
-- Адзін за ўсіх, і ўсе за аднаго. Вось які дэвіз у нас, -- сказаў я.

На мядзведзя ўсе шышкі валяцца

Прайшло тры ўрокі, як пачаўся дзень самакіравання. Трэцім урокам у нас была матэматыка. Яе праводзіла Рая. Яна выклікала мяне да дошкі і прапанавала рашыць два ўраўненні. Адно я рашыў правільна, а ў другім зрабіў невялікую памылку. Дык Рая маё рашэнне на сем балаў ацаніла. У другі раз я, напэўна, абурыўся б, стаў бы даказваць, што няправільна адзнаку паставіла, але сёння мне было не да гэтага. Я сядзеў як на гарачых вуголлях. “Зараз мой і Кастусёў тата з’явяцца, саджанцы прынясуць”, -- адна і тая ж думка свідравала маю галаву.
Пасля трэцяга ўрока я не вытрываў, на перапынку ціха запытаўся ў Кастуся:
-- Нашы хутка з’явяцца? Як ты думаеш?
-- Пасля палудня чакай, -- сказаў Кастусь. – Гэта табе не ў магазіне: прыйшоў і купіў. Ім трэба знайсці кіраўніка аграфірмы, загадчыка ўчастка, з бухгалтэрыяй дамовіцца. Так што асабліва не хвалюйся. Цяпер урок у мяне. Да Валянціны Іванаўны пабягу. Прасіла, каб напярэдадні сустрэўся з ёю.
Кастусь накіраваўся ў настаўніцкі пакой, а я застаўся на калідоры.
Урок у Кастуся. Вунь як ён бегае! Пра ўсё забыўся. Цікава: выкліча ён мяне ці не выкліча? Трэба, каб выклікаў, трэба дамовіцца.
Толькі падумаў так – і быццам токам мяне працяло. Успомнілася, што хатняе заданне па роднай мове не напісаў. Зусім забыўся… Спачатку з мамай спрачаліся, у кошкі-мышкі гулялі, затым з Кастусём ліст складалі, пасля на лінейцы выступаў, а яшчэ ў акно глядзеў, майго і Кастусёвага тату пільнаваў.
Навалілася на мяне турботаў! Хіба ўспомніш пра нейкае практыкаванне? Кастусь, відаць, выкліча мяне: лічыць, што я некалькі дзён да ўрокаў рыхтаваўся. Трэба папярэдзіць, каб не выклікаў.
Празвінеў званок, а я стаю на калідоры, Кастуся чакаю. Нарэшце паказаўся ён. Ды не адзін, а з Валянцінай Іванаўнай. Кастусь класны журнал пад пахаю нясе, а Валянціна Іванаўна побач крочыць.
Калі Кастусь параўняўся са мною, я непрыкметна тузануў яго за рукаў. Маўляў, спыніся на хвілінку, паслухай мяне.
Але Кастусь не стаў слухаць.
-- Званка не чуў? – шэптам прагаварыў.
-- Кастусёк, сёння мяне… -- пачаў я.
-- Добра! Ведаю! – перапыніў Кастусь. – У клас ідзі.
Апярэдзіўшы Валянціну Іванаўну і Кастуся, я зайшоў у клас і сеў за парту.
“З паўслова зразумеў мяне Кастусь. Такому, як ён, дзесяць разоў не трэба паўтараць адно і тое ж”, -- сам сабе думаю.
Валянціна Іванаўна села за апошнюю парту на вольнае месца, а Кастусь – за настаўніцкі стол. Няспешна разгарнуўшы журнал, запытаўся:
-- Хто сёння дзяжурны?
-- Я! – усхапіўся з-за парты Ігар Бушуеў.
Кастусь пачырванеў. Мне стала шкада яго. “Здзекуецца з Кастуся Ігар, -- падумаў я. – Знарок моцна выкрыкнуў”.
-- Ты цішэй не можаш сказаць? – уступіў у дыялог з Ігарам мой сябар.
-- Я, -- ледзь чутна прамовіў Ігар.
У Кастуся пачырванелі не толькі шчокі, але і кончыкі вушэй.
Я адвярнуўся і непрыкметна паказаў Ігару кулак. “Чаго ты так раз’якаўся? Я апошняя літара ў алфавіце!” – хацелася крыкнуць мне.
Кастусь апусціў галаву. Напэўна, каб Валянціну Іванаўну не бачыць.
-- Хто адсутнічае ў класе? – глуха прамовіў ён.
-- Усе, -- сказаў Ігар.
Хтосьці засмяяўся. У мяне на ілбе выступілі кропелькі поту. Мне здавалася, што не Кастусь, а я сяджу за настаўніцкім сталом.
Здзекуецца Ігар, яшчэ як здзекуецца!.. Пачалося!..
-- Хто адсутнічае ў класе? – паўтарыў Кастусь.
-- Усе ў класе. Я адразу хацеў сказаць, што ўсе прыстунічаюць у класе, ды не так выйшла ў мяне, – вінавата прагаварыў Ігар.
Выходзіць, расхваляваўся Ігар Бушуеў, не здзекуецца.
-- Хто прачытае хатняе практыкаванне? – узняў вочы Кастусь. Ён, відаць, таксама здагадаўся, што расхваляваўся наш Ігарок.
Я азірнуўся па баках. Усе аднакласнікі, як адзін, паднялі рукі. Белай варонай мне не хацелася быць. Я таксама падняў руку, напэўна, вышэй за ўсіх. Няхай бачаць і Валянціна Іванаўна, і аднакласнікі, што падрыхтаваўся да ўрока.
-- Хатняе заданне прачытае Салевіч Рая.
Рая выйшла да дошкі, прачытала некалькі сказаў з хатняга практыкавання, у адным сказе зваротак назвала, растлумачыла, чаму клічнікам яго аддзяліла. А яшчэ ў абодвух сказах вызначыла галоўныя і даданыя члены. Усё-ўсё зрабіла, як у заданні было напісана.
-- Хто задасць Раі пытанне? – звярнуўся да нас Кастусь.
“Зараз я ёй не толькі пытанне, а цэлае заданне дам. Будзе ведаць, як адзнаку зніжаць”, -- падумаў я і ўстаў з-за парты.
-- Рая, калі ласка, запішы сказ.
Рая ўзяла крэйду і ўважліва паглядзела на мяне.
-- Летам чакаеш першага снегу, а зімою – першых кветак, -- прадыктаваў я. Гэты сказ з хітрынкаю загадзя падабраў,  калі ўрок за Кастуся збіраўся праводзіць.
Рая хуценька напісала сказ, не паставіўшы ў ім працяжнік пасля слова “зімой”.
“Памылку зрабіла!” – хацеў крыкнуць я, ды Рая апярэдзіла мяне:
-- Гэты сказ няпоўны. Няпоўныя сказы мы яшчэ не вывучалі, але Валянціна Іванаўна неяк расказвала нам пра іх. У другой частцы сказа прапушчана слова “чакаем”, на яго месцы трэба паставіць працяжнік.
-- Правільна, -- прамовіў Кастусь. – Дзясятка табе.
Рая з гонарам паглядзела на мяне і, пратупацеўшы абцасікамі, села за сваю парту.
-- Адкажа, цяпер адкажа…. – наморшчыў лоб Кастусь.
-- Я! – вырвалася ў мяне.
-- Гародка Дзяніс.
-- Я не разумею! – падаў голас Ігар Бушуеў. – Няхай Максім мне растлумачыць.
-- Чаго ты не разумееш? – незадаволена прагаварыў я.
-- Не разумею, чаму летам чакаеш першага снегу, а зімою – першых кветак. Не даходзіць да мяне сэнс гэтага сказа.
І чаго ён выскачыў як Піліп з канапель? Сэнс просценькага сказа не разумее…
-- Растлумачыць? – пытаюся.
-- Растлумач, – кіўнуў галавою Ігар.
-- Мы заўжды нечакага чакаем. І зімою, і летам. Зразумеў?
-- Не зразумеў.
Чаму ж да яго не даходзіць? Мабыць, ён так слухае, што ў адно вуха ўлятае, а ў другое вылятае.
-- Ігар, слухай уважліва, -- сказаў я.
-- Я слухаю ўважліва.
-- Летам чакаеш снегу, а зімою – кветак. Снегу і кветак! Зразумеў?
-- Не зразумеў, -- паўтарыў Ігар.
-- Я растлумачу. Можна? – падняў руку Дзяніс.
-- Растлумач, -- дазволіў Кастусь.
Дзяніс устаў з-за парты.
-- Ігар, цяпер табе хочацца, каб зіма наступіла?
Ігар крыху падумаў і адказаў:
-- Яшчэ як хочацца! Даўно на лыжах не катаўся… Ага! Здагадаўся! Калі доўга няма зімы, дык пачынаеш сумаваць па ёй. А потым, калі яна надакучыць, хочацца ўбачыць зялёную траву, кветкі. Бярозавы сок хочацца спускаць. Здагадаўся!
-- Сам ведаеш, а яшчэ пытаешся! – выгаварыў я Ігару.
Дзяніс, як і Рая, адказаў хутка. Таксама без памылачкі. І яму Кастусь паставіў дзясятку.
-- Хто яшчэ прачытае практыкаванне? – пытаецца.
Я падняў руку і стаў трасці ёю, каб паказаць, што анічога не баюся.
-- Калі ласка, Талерчык.
Я спачатку падумаў, што мне падалося, што ў мяне слыхавая галюцынацыя.
-- Хатняе заданне прачытае Максім.
Не, не падалося.
Што здарылася з Кастусём? Чаму вырашыў выклікаць мяне? Мы ж дамовіліся!..
-- Максім, смялей.
Я паволі ўстаў.
-- Чытай, Максім!
-- Ён не напісаў практыкаванне! – гукнуў з-за спіны Ігар.
Кастусь, мабыць, не паверыў Ігару.
-- Максім, калі ласка…
“Ён не зразумеў мяне! – здагадаўся я. – Думаў, што на самай справе хачу, каб выклікаў. Чаму ж так не шанцуе мне? Праўду людзі кажуць: на мядзведзя ўсе шышкі валяцца…”.
-- Максім, ты не напісаў практыкаванне?
Я кіўнуў галавою.
-- Яму адзінку трэба паставіць! – абурыўся Дзяніс Гародка.
-- Я нуль паставіла б! – выказала жаданне Рая.
Мне было ўсё роўна, адзінку ці нуль. Хіба вялікая розніца паміж імі?
Да маёй парты падышоў Кастусь і паглядзеў у сшытак.
-- Сапраўды, не напісаў, -- прамовіў ён і паціснуў плячыма, зусім разгубіўшыся.
Я дастаў з рукзака дзённік.
-- Пастаў адзінку!
Быццам баронячыся, Кастусь затрос абедзвюмя рукамі.
-- Не, не!.. Ідзі да дырэктара, да Швайдзюка. Раскажы яму, растлумач.
-- А я паставіла б! – азвалася Рая.
-- Я лічу, што Кастусь правільна разважае, -- сказала Валянціна Іванаўна. – Няхай Максім сходзіць да дырэктара. Гэта сур’ёзнае пакаранне.
Так, пакаранне. Так, сур’ёзнае. Што скажа Пятрусь Швайдзюк? Што будзе далей?
Не шанцуе. На мядзведзя ўсе шышкі валяцца.

Узяўся за гуж – не кажы, што не дуж

Пасля ўрокаў я адразу пайшоў у кабінет дырэктара. Мікалая Аляксандравіча, на маё шчасце, у кабінеце не было. Толькі Пятрусь Швайдзюк стаяў каля акна і чытаў нейкую кніжку. Убачыўшы мяне, ён прагаварыў:
-- А-а, ты, Максім? Заходзь. Як у вас? Усё добра?
Я хацеў сказаць яму, што не вельмі добра, але ён апярэдзіў мяне:
-- Набегаўся я, Максім! І тое трэба, і туды ідзі, і там разбірайся. Як толькі Мікалай Аляксандравіч штодзень вытрымлівае такое?
“Потым скажу, што практыкаванне не напісаў, -- вырашыў я. – Няхай ён супакоіцца, няхай адпачне. Вунь як яму дастаецца!”
-- За нас не хвалюйся, -- кажу. – Наш клас цябе не падвядзе.
-- Малайчына! – чамусьці мяне аднаго пахваліў Пятрусь. – Я яшчэ на пасяджэнні казаў, што ты добры хлопец.
Хваліць мяне Швайдзюк. Не ведае, які я добры. Можа, прызнацца, што практыкаванне не напісаў?  Можа, як-небудзь пранясе?
-- Я ўжо на калідор баюся выходзіць. – неспадзявана прагаварыў Пятрусь. – Першакласнікі і другакласнікі мяне замучылі. Толькі выйду на калідор, а яны за мною ідуць як прывязаныя: “Дырэктар пайшоў, дырэктар пайшоў!..”
Пятрусь так смешна перакрывіў першакласнікаў і другакласнікаў, што я не выцерпеў і засмяяўся.
Швайдзюк неяк падазрона паглядзеў на мяне. “Лічыць, што з яго смяюся”, -- здагадаўся я.
-- Надакучлівыя яны, -- кажу.
-- Яшчэ якія надакучлівыя, – пагадзіўся Пятрусь. – Мала таго, што ходзяць як прывязаныя, дык яшчэ і вітаюцца на кожным кроку. І я з імі вітаўся, пакуль не ахрып. Потым галавою стаў ківаць. Мікалай Аляксандравіч нядаўна пасмяяўся: “Пятрусь, чаго ты галавою трасеш?”
Пятрусь, напэўна, доўга расказваў бы мне пра свае нягоды, але раптам дзверы адчыніліся. На парозе паказаўся Ігар Бушуеў. Ён цягнуў за руку Андрэя Скварцова, таго самага Андрэя, якому я некалі лейцамі па спіне аперазаў.
-- Не ўпірайся. Ідзі, ідзі! – настойліва паўтараў Ігар.
У Андрэя твар быў успацелы, на грудзях кашуля расхрыстана. Ён стараўся вырвацца ад Бушуева. Бушуеў сілком зацягнуў яго ў кабінет.
Пятрусь зачыніў дзверы і, заікаючыся, звярнуўся да Ігара:
-- Н-навошта п-прыцягнуў яго сюды?
-- Па калідоры насіўся як шалёны. Герой! Носіцца і крычыць: “Сёння нікога не баюся!” Затым у клас забег, на парту заскочыў. Ледзь злавіў яго.
-- Т-ты бегаў па партах? – запытаўся ў Андрэя Пятрусь.
Андрэй нават вокам не маргнуў.
-- Бегаў. А што вы мне зробіце?
-- За вуха яго накруці, -- не стрываў, падказаў я дырэктару Швайдзюку.
-- А я мамцы скажу, -- хуценька прагаварыў Андрэй.
“Гэты скажа. Абавязкова скажа, -- падумаў я. – Прывык, што мамка заступаецца. А не шкодзіла б вушы накруціць”.
Пятрусь адышоўся ад Андрэя і цяжка ўздыхнуў.
-- Андрэйка, ты болей не будзеш бегаць па партах?
-- Буду!
Калі б я не быў у кабінеце дырэктара, то, напэўна, надаваў бы Андрэю кухталёў. Ведаў бы, як старэйшым пярэчыць.
-- Ігар, -- прамовіў дырэктар Швайдзюк, -- намалюй гэтага бегуна ў насценнай газеце. Такога, такога… Ну, сам ведаеш. Каб глядзелі і смяяліся.
-- У нас, як у “Пінскай шляхце”, выходзіць, -- прагаварыў Ігар.
П’есу Вікенція Дуніна-Марцінкевіча “Пінская шляхта” старшакласнікі нядаўна на школьнай сцэне паказвалі. Цікавая п’еса, смешная. Чаму ж Ігар цяпер нагадаў пра яе?
Швайдзюк са здзіўленнем паглядзеў на Бушуева.
-- Ігар, я цябе не разумею.
-- А што ж тут разумець! Як царскі чыноўнік шляхту караў? Усіх па парадку, агулам: “…сведкі, каторыя бачылі драку, а не баранілі, -- па 9-ці рублёў, а ўсе прочыя, што не бачылі дракі, за тое, што не бачылі – па тры рублі”. Так і ў нас. Гэты герой па партах носіцца як ашалелы, а ты і мяне караеш.
-- Хіба я цябе пакараў?
-- А хіба не? – усклікнуў Ігар. – Цэлы вечар яго прыйдзецца маляваць. Я лепей кніжку пачытаў бы.
-- Пятрусь, я яго намалюю, -- кажу.
Вельмі захацелася мне нешта добрае, карыснае зрабіць. Каторы дзень толькі кепскае раблю. Цяжка жыць з кепскім за плячыма.
-- Намалюй, Максім. Калі ласка! – узрадаваўся Пятрусь.
-- Я мамцы скажу, -- напомніў пра сваю мамку Андрэй.
Швайдзюк падштурхнуў Андрэя.
-- У клас ідзі!
Андрэй выйшаў за дзверы, а Ігар чамусьці застаўся ў кабінеце. Не хацелася мне, каб ён тут маячыў. Магчыма, зараз пацікавіцца ў Петруся, як пакараў ён мяне.
-- І ты ідзі, -- падштурхнуў я Ігара. – Нам з дырэктарам яшчэ трэба пагаварыць.
-- Не піхайся! – узлаваўся Бушуеў. – Я хацеў сказаць Петрусю, што класны фотаапарат прынёс. На суботніку здымкі зраблю, у раённую газету іх пашлём.
-- Добра, пашлём, -- сказаў Швайдзюк. – Ідзі.
Ігар паціснуў плячыма і выйшаў з кабінета, нечым незадаволены.
-- Спакою не даюць! – паспагадаў я Петрусю.
Ён зірнуў на мяне.
-- А ты чаго заявіўся?
Не ведаю, што я навыдумляў бы, але Пятрусь нечакана ўсклікнуў:
-- Я зусім забыўся!..
І выскачыў з кабінета.
“У клас трэба ісці, -- падумалася мне. – Скажу, што Пятрусь мне вымову аб’явіў. Пацешу публіку”.
Раптам на стале зазваніў тэлефон: рэзка, патрабавальна.
Відаць, нейкі вялікі начальнік звоніць. Цікава: ці ведае ён, што сёння ў нас дзень самакіравання? Мабыць, ведае. Начальнікам усё вядома. Калі не пачуе адказу, потым раскрычыцца, зніме стружку з Мікалая Аляксандравіча. Маўляў, дазваніцца не магу, нікога ў школе цэлы дзень няма.
Падніму трубку, скажу, што дырэктар слухае. Хіба начальнік здагадаецца, хто з ім размаўляе?
Я так і зрабіў. Падняў трубку і прамовіў:
-- Ало! Школа слухае.
Не павярнуўся язык, каб сказаць “дырэктар слухае”.
-- Гэта дырэктар? – данеслася з трубкі.
Я набраўся смеласці.
-- Але, дырэктар. Толькі не Мікалай Аляксандравіч, а Пятрусь Швайдзюк. У нас сёння дзень самакіравання. Вы ведаеце?
-- Ведаю, -- адказала трубка. – Колькі саджанцаў вам трэба?
“Кіраўнік аграфірмы звоніць! – тахнула мне ў галаву. – Нарэшце знайшоў яго тата”.
Я ўздыхнуў вальней. Уладзімір Паўлавіч – кіраўнік нашай аграфірмы – можна сказаць, свой чалавек. І ў нашай школе ён часта бывае. Вось як у мяне выйшла! З самім кіраўніком аграфірмы па тэлефоне гавару. Будзе чым пахваліцца.
-- Уладзімір Паўлавіч, гэта вы?
-- Не! – прагрымела з трубкі. – Я Рыгор Канстанцінавіч.
Рыгор Канстанцінавіч!.. Здаецца, не ведаю такога.
-- Рыгор Канстанцінавіч я! Мой сын да вас у школу ходзіць. Мне ад вучнёўскага камітэта ліст прыслалі.
Я так і сеў на крэсла. І быццам прыліп да яго. Ні ўстаць, ні паварухнуцца.
Рыгор Канстанцінавіч!.. Гэта ж мой тата. Як адразу да мяне не дайшло? Голас роднага бацькі не пазнаў…
-- Дык колькі саджанцаў вам трэба?
Я назваў першае, што прыйшло ў галаву:
-- Дзесяць.
-- А хопіць?
-- Угу, – выдыхнуў я.
-- Да пабачэння, Пятрусь.
Я моўчкі паклаў трубку.
Неўзабаве сустрэнуся з татам. На ўсю школу мы з Кастусём абняславімся. Граматна напісалі ліст…
Трэба бегчы, тату па дарозе пераняць і расказаць яму ўсё. Каб толькі ў школе не праведалі…
У кабінет чамусьці бокам прасунуўся Пятрусь.
Я ўсхапіўся з крэсла. Усё-ткі не навечна прыліп да яго.
-- З аграфірмы тэлефанавалі! Саджанцы ў іх. Прасілі, каб хто-небудзь са школы прыйшоў.
Дырэктар Швайдзюк паглядзеў на мяне, як на якое дзіва.
-- Пра што ты? Спакойна растлумач.
-- Саджанцы яблынь у аграфірму прывезлі. Нам дзесяць штук выдзелілі. Прасілі, каб забралі мы іх. Дазволь мне забраць. Усё роўна ў нас цяпер праца. Я з усіх ног пабягу, хутка вярнуся!
-- Бяжы, -- дазволіў Пятрусь. – Толькі каб прынёс. Узяўся за гуж – не кажы, што не дуж.

Гуртам і ў бядзе лягчэй

Я выскачыў на калідор. Ледзь Ігара з ног не збіў. Добра, што той паспеў адскочыць.
Ігар штосьці крыкнуў наўздагон, але я ўжо на ганку стаяў, дзверы зачыняў. Няма калі гаварыць, кожная хвілінка дарагая: хутчэй да канторы аграфірмы трэба бегчы.
Я прыпусціўся па дарозе. Прабег метраў трыста – задыхаўся, спацеў. “Лепей нясмешна прайдуся, -- вырашыў. – Людзі падумаюць, што з урокаў уцякаю”.
Да канторы аграфірмы было не вельмі далёка: кіламетр з гакам. Гэты кіламетр хутка прайшоў. І чым бліжэй падыходзіў да канторы, тым часцей тахкала маё сэрца: адчуваў, што нялёгка прыйдзецца.
Каля праўлення, што вельмі здзівіла, ні свайго, ні Косцевага бацьку я не застаў. Крыху патаптаўшыся, накіраваўся ў сад аграфірмы: вырашыў, што менавіта там саджанцы яны выбіраюць.
У садзе аграфірмы працавалі толькі жанчыны. Я абышоў сад вакол, узіраўся пільна-пільна, ды дарэмна.
“Неяк размінуўся я з імі”, -- падумаў я і, прытуліўшыся плячыма да ствала яблыні, сеў на пажоўклую траву. На душы было трывожна, сумотна. І не дзіва. Хіба будзеш радавацца пасля гэтулькіх няўдач?
Я разумеў, што трэба вярнуцца назад, у школу, знайсці Кастуся і разам з ім шчыра прызнацца ва ўсім і майму, і ягонаму бацьку, і Вользе Пятроўне, і Мікалаю Аляксандравічу, і Петрусю. Прызнацца і папрасіць у іх прабачэння. Але хіба гэта лёгка зрабіць?
Моўчкі сядзеў пад яблыняй і думаў. Чаму менавіта са мною так здарылася? Чаму са мною, а не з кім-небудзь іншым? Чаму?
Уявіў, як наша школа выходзіць на суботнік. З шумам, з гоманам… 
“Годзе сядзець. Трэба ісці”, -- прабегла ў галаве.
Я ўскочыў і шпарка пакрочыў у школу.
На школьным дварэ мяне сустрэў Пятрусь Швайдзюк. Ён стаяў і ўважліва глядзеў на мяне.
-- Пятрусь, -- сказаў я, -- пакліч Кастуся. Нам трэба…
-- Пятруся няма, -- перапыніў мяне Швайдзюк.
-- Уцёк? – вырвалася ў мяне.
-- Пайшоў па клеткі разам Вольгай Пятроўнай, Дзянісам і Раяй.
-- Навошта вам спатрэбіліся клеткі? – здзівіўся я.
-- Трусоў з горада прывезлі.
-- Якіх трусоў?
-- Звычайных, -- адказаў Пятрусь. – Белых, сівых, чорных. Для нашай школьнай трусафермы. Кастусь сказаў, што ў яго ёсць клеткі. У гэтыя клеткі трусоў пасадзім.
-- А пра саджанцы Кастусь нічога не казаў?
Я не заўважыў, як да нас наблізіўся Мікалай Аляксандравіч.
-- Казаў, -- прамовіў ён. – За табою хацеў бегчы. Але я не дазволіў. Ты і сам дарогу да школы ведаеш. Так?
-- Так, -- кіўнуў я галавою.
Мікалай Аляксандравіч нечакана ўсміхнуўся.
-- Вашы бацькі прынеслі яблынькі.
-- Даўно? – усклікнуў я.
-- Даўно, -- зноў усміхнуўся Мікалай Аляксандравіч. – Ліст мне паказалі.
-- А тата злосны? – нясмела запытаўся я.
-- Сам ведаеш, -- сказаў Мікалай Аляксандравіч. – Я пагутару з ім. Ты не хвалюйся. Хаця…
Мікалай Аляксандравіч так і не даказаў да канца, ды я выдатна зразумеў ягонае “хаця”.
Я апусціў галаву.
-- Даруйце. Мне хацелася зрабіць лепей.
-- Што ж, -- прагаварыў Мікалай Аляксандравіч, -- ты сябе ўжо сам пакараў. Усе на суботнік адправіліся, а ты адзін застаўся. А мог бы быць разам з усімі. Запомні, Максім: гуртам і ў бядзе лягчэй.

З малой крыніцы вялікая рака пачынаецца

Не, я не мог застацца адзін на школьным дварэ. Дома ў мяне ляжаў ёмісты скрутак паперы. Мае аднакласнікі сёння будуць хваліцца, расказваць, як збіралі макулатуру, дзе збіралі. А чым пахвалюся я? Скажу, што заўтра прынясу? Заўтрашняга дня не хацелася чакаць.
-- Мікалай Аляксандравіч, і я хачу пайсці па макулатуру, -- звярнуўся да дырэктара школы.
-- Ідзі, Максім, ідзі, -- прамовіў Мікалай Аляксандравіч.
Скрутак паперы ляжаў на балконе. Я крыж-накрыж перавязаў яго вяроўчынай (яшчэ раней папрасіў тату, каб прынёс вяроўчыну) і ўзважыў на руцэ.
“Будзе кілаграмаў дзесяць, не меней”, -- прыкінуў на вока. Задаволены, выйшаў на вуліцу. На душы пасвятлела, як святлее днём, калі разыходзяцца цёмныя хмары. Усе сённяшнія цяжкасці, думалася мне, засталіся ззаду.
Я паціхенечку насвістваў пад нос нейкую вясёлую мелодыю, складзеную на хаду. Мне хацелася спяваць. І, мабыць, заспяваў бы. Чаму не заспяваць, калі на душы радасць!
Заспяваў бы, але… але ўбачыў, што насустрач ідзе Шпачыха – маці Андрэя Скварцова.
Не даруе Шпачыха, калі Андрэй пажаліўся. Ён усялякага можа нагаварыць. Што рабіць? Уцячы? Але ж з дзесяццю кілаграмамі макулатуры надта не пабяжыш. Дый Андрэй потым усім будзе расказваць, як я ад ягонай маці ўцякаў. “Не,  не буду ўцякаць ад Шпачыхі. Не з’есць яна мяне”, -- прамільгнула ў галаве.
Яшчэ здалёку, не дайшоўшы да Шпачыхі, я ветліва прывітаўся:
-- Добры дзень, цётка Ганна.
Шпачыха ішла пасярод вуліцы. Я падаўся да плота. Шпачыха накіравалася да мяне.
-- Пастой!
“Пастой…”. Колькі ж тут давядзецца стаяць?.. Можа, кінуцца наўцёкі? Позна. З цяжкім скруткам паперы далёка не ўцячэш.
-- Добры дзень, цётка Ганна! – у другі раз прывітаўся я.
Шпачыха працяла мяне нядобрым позіркам.
-- Вельмі ласкавы ты сёння.
Разгубіўшыся, я стукнуў рукою па скрутку.
-- Во… Макулатуру збіраем.
-- Макулатуру? – Шпачыха стала насоўвацца на мяне.
Я адступіў да самага плота.
-- Макулатуру, цётка Ганна. А ваш Андрэй не сабраў макулатуру?
-- Ба-а-ач, які добранькі! – працягла вымавіла Шпачыха. – Пра Андрэя ён клапоціцца. А хто сёння Андрэя набіў?
-- Няпраўда, -- сказаў я. -- Вашага Андрэя ніхто і пальцам не крануў. Ён у класе па партах бегаў. Яго да Петруся Швайдзюка прывялі. Мы з ім толькі разабраліся…
-- Вы разабраліся!.. А настаўнікаў у вас няма? Без памагатых яны разбяруцца.
-- Цётка Ганна, сёння ў нас дзень самакіравання. Сёння мы самі за настаўнікаў, -- як мага ратаваўся я. – Сёння Пятрусь Швайдзюк за дырэктара. Я паабяцаў Петрусю, што вашага Андрэя ў насценнай газеце намалюю.
-- Ён намалюе!.. Дзень самакіравання ў іх! Выдумалі глупства. Распрадчыкі!.. Я з вамі разбяруся…
Кашчавыя пальцы Шпачыхі пацягнуліся да майго вуха. Я адсунуўся далей. Маю руку апякло крапівою, але я не зважаў на гэта.
-- Чаму вы кажаце, што мы глупствам займаемся? Гэта ваш Андрэй глупствам займаецца. Вы не ведаеце, як усе да дня самакіравання рыхтаваліся… Аднаму Андрэю нічога не патрэбна…
Сам таго не ўсведамляючы, я абараняў наш дзень самакіравання. Мой страх адступіў. Я ўжо не баяўся кашчавых, дужых пальцаў Шпачыхі, якія вось-вось учэпяцца за маё вуха. Мне было крыўдна, што гэты дзень, такі нялёгкі для мяне дзень, яна назвала глупствам.
-- Добранькі ты сёння! – прамовіла Шпачыха. – Я выведу вас на чыстую ваду. Усіх выведу.
Калені ў мяне падагнуліся. Я прыхінуўся да плота і, затуліўшы твар рукамі, заплакаў…
Я не бачыў, адкуль з’явіліся Вольга Пятроўна і мае аднакласнікі: Кастусь, Рая, Дзяніс, Ігар. Пазней даведаўся, што яны везлі на вазку Кастусёвы клеткі і макулатуру. Тады я гэтага не бачыў…
Мяккаю далонню Вольга Пятроўна гладзіла мяне па галаве і прасіла:
-- Максім, не плач. Не плач…
-- А над галавою чуўся спалоханы голас Шпачыхі:
-- Я яго не чапала, нават пальцам не кранула… Ён сам…
Вольга Пятроўна падвяла мяне да лаўкі, пасадзіла на яе.
-- Супакойся. Не трэба плакаць. Я зараз пагавару з Андрэевай мамай. Пасядзі!
Не ведаю, аб чым Вольга Пятроўна гаварыла са Шпачыхаю. Толькі спачатку Шпачыха доўга махала рукамі, усё нешта даказвала. А потым сцішылася, змоўкла, і да нас данеслася яе пагрозлівае:
-- Ну, я яму, злыдню, пакажу! Прывык каля камп’ютэра адседжвацца.
-- Яна нарэшце возьмецца за Андрэя, -- заўважыла Рая.
-- І правільна зробіць, -- прагаварыў Дзяніс.
-- А чаго нам кіснуць? Усміхніцеся на ўвесь рот. Я вас зараз здыму, -- прамовіў Ігар і зняў з пляча фотаапарат.
-- Вольга Пятроўна, да нас ідзіце, -- паклікала Рая. – Ігар гістарычны здымак зробіць.
Вольга Пятроўна развіталася са Шпачыхаю і падышла да нас.
-- Гістарычны здымак выйдзе? – запыталася ў Ігара.
-- Канешне, гістарычны, -- упэўнена прагаварыў Ігар. – Як мы раней у класе жылі? Кожны сваю норку шукаў. Хутчэй дамоў спяшаўся. А цяпер разам Кастусёвы клеткі вязём.
Вольга Пятроўна стала каля нас, усміхнулася і сказала:
-- Нарэшце мы ўсе разам сабраліся. Як добра, што разам! З вялікай крыніцы ваялікая рака пачынаецца…
Ігар навёў на нас свой фотаапарат.
-- Весялей!..
І пстрыкнуў адзін раз, другі… 
Гэты фотаздымак і сёння ёсць у мяне. У самым цэнтры, пасярэдзіне, стаіць, усміхаючыся, Вольга Пятроўна, да яе туліцца  Рая Салевіч, ганарліва задраўшы ўгору кірпаты нос, вельмі сур’ёзна глядзіць Дзяніс, увесь наструніўся, здаецца, вось-вось узляціць Кастусь Цітоў, а каля Кастуся стаю я. Калі ўважліва прыгледзецца да здымка, то на маім твары можна заўважыць ледзь прыкметныя пісягі ад слёз. Гэты фотаздымак для мяне самы дарагі.

Частка трэцяя

Тое дорага, што нялёгка даецца

Галава не толькі для таго, каб шапку насіць

Мінуў дзень самакіравання. У нашым класе, як і абяцала Вольга Пятроўна, стварылі жывёлагадоўчае звяно, але мяне не прызначылі звеннявым. Не паверылі, што змагу кіраваць звяном. Рая Салевіч мне проста ў вочы сказала: “Несур’ёзны ты чалавек, Талерчык. І самастойнасці ў цябе няма”.
“Самастойнасці няма…”. Чаму гэта няма? Я ўжо і нагавіцы сам прасую, і да ўрокаў сам  рыхтуюся. Ніхто мне не дапамагае. Хіба мала гэтага? Але я прамаўчаў. Усё роўна Раі не дакажаш. Што ж, у дзень самакіравання не зусім добра выйшла ў мяне: быццам на ўзбочыне апынуўся.
“Адзін дзень – гэта яшчэ не ўсё, -- іншы раз думаў я. – Вы яшчэ пабачыце, ці ёсць у мяне самастойнасць. Пачакайце. Няхай толькі школу закончу. Тады такіх веліканаў-трусоў выгадую, што пазайздросціце. На выставу іх павязу”.
Звеннявым прызначылі майго сябра Кастуся Цітова. Пахвалілі яго і прызначылі, калі клеткі ў школу прывёз. Тыя, што для нутрый рабіў. Вось як бывае.
Кастусёвы клеткі паставілі каля хлеўчыка, у якім ляжала паліва: дровы, брыкет.
Не спадабалася мне, што клеткі на дварэ паставілі. “Змерзнуць трусы зімою. Нікому галава не баліць”, -- так падумаў тады.
-- Мікалай Аляксандравіч, няўжо ніхто не ведае, што набліжаецца зіма? – аднаго разу звярнуўся да дырэктара школы. – Пакалеюць трусы на марозе. Клеткі ў хлеўчык трэба ўнесці. Частку брыкету на двор выкінем, а на гэта месца клеткі з трусамі паставім.
-- Брыкет вільгаці не любіць, -- адказаў Мікалай Аляксандравіч. – Пойдзе дождж – увесь рассыплецца. Чым печкі будзем паліць?
Не падумаў я пра гэта. Але і трусам не спадабаецца, калі пойдзе дождж. Ды гэта яшчэ, як гаворыцца, паўбяды. А вось калі мароз прыцісне!..
-- Мікалай Аляксандравіч, штосьці трэба прыдумаць. Замёрзнуць зімою трусы.
-- Не хвалюйся, Максім, -- супакоіў мяне дырэктар школы. – Трусы не баяцца холаду, у іх поўсць цёплая. Канешне, маеш ты рацыю: у хлеўчыку іх трэба трымаць. Што-небудзь прыдумаем.
І я стаў чакаць, калі Мікалай Аляксандравіч што-небудзь прыдумае. А пакуль клеткі з трусамі стаялі на дварэ. Клетак было дзве. Па пяць трусоў пасадзілі мы ў кожную клетку.
Добрыя клеткі змайстраваў Кастусь. Спераду сетка. Сядзяць трусы, на школьны двор пазіраюць, чакаюць, калі корм прынясём.
Нямала корму яны патрабуюць. Толькі паспявай прыносіць. Мы не адзін раз здзіўляліся: як гэта сківіцы ім не забаляць? Ядуць і траву, і лісце капусты, і лопух, і бульбу, і буракі, нават галінкі дрэў абгрызаюць.
Цяпер усе мы ўзяліся за працу. Дзесяць трусоў пракарміць – не жартачкі. З самага ранку ў нашым класе чулася:
-- Я сёння два кашы травы прынёс.
-- А я на агародзе лісцяў назбірала. Ад капусты засталіся.
-- Я каля сваёй хаты ўвесь лопух вырваў. Тата мяне пахваліў.
-- Калі пасля Новага года ёлкі на вуліцу выкінуць, то ў школу цягніце. У галінках елкі шмат кальцыю і фосфару.
Добра не памятаю, хто пра гэтыя ёлкі сказаў. Здаецца, Кастусь. А я задумаўся: чым мы сваіх трусоў зімою будзем карміць? Навагоднімі ёлкамі? Дык не хопіць іх. А ў газетах папярэджваюць: загадзя рыхтуйцеся да зімы.
Чаму ж усе такія бесклапотныя? Корм за некалькі дзён можна нарыхтаваць. Сказалі б на лінейцы, каб кожны вучань прынёс вядро бульбы ці ахапак сена. Усе прынеслі б. Ахапка сена ніхто не пашкадуе. Няма ў нас сапраўднага арганізатара.
Гэтак разважыўшы, я вырашыў дзейнічаць. Спачатку напісаў на паперы (каб потым не заблытацца), хто які корм павінен прынесці. Вось як у мяне выйшла:
першакласнікам і другакласнікам – па вядру бульбы;
трэцякласнікам – па вядру буракоў;
чацвёртакласнікам – па ахапку сена;
пяцікласнікам – па ахапку канюшыны ці цімафееўкі;
шасцікласнікам – морквы (хто колькі зможа);
сямікласнікам, васьмікласнікам і дзевяцікласнікам – зерня ячменю, жыта, пшаніцы (хто колькі зможа).
Яшчэ на першых уроках я склаў такі спіс, а пасля чацвёртага ўрока, калі першакласнікаў і другакласнікаў адпусцілі дамоў, прыйшоў да іх у клас і сказаў, каб яны сабраліся на школьным дварэ каля хлеўчыка.
“З малых пачну, -- вырашыў. – Малыя даверлівыя, паслухмяныя. Ім толькі слова скажы!”
Сабраліся першакласнікі і другакласнікі каля хлеўчыка, гамоняць, на мяне пазіраюць. Я падняў руку. Маўляў, увага, слухайце. Зразумелі яны мяне, паціхлі.
-- Ведаеце, якія тут звяркі сядзяць? – паказаў на клеткі з трусамі.
-- Гэта не звяркі! – выкрыкнуў хтосьці з малых. – Гэта свойскія жывёлы. Звяркі – зайцы.
Бач ты, якія разумныя! Такім рот у палец не кладзі.
-- Цяпер яны свойскія жывёлы, а калісьці, сотні гадоў таму, былі звяркамі, -- не разгубіўся я. – Бегалі па палях, па лясах, у норках жылі. У далёкай старажытнасці іх людзі прыручылі. Вось так. А вы яшчэ папраўляеце мяне.
Змоўклі малыя. Пераканаў іх. Усё-ткі ёсць у мяне нейкія здольнасці, найперш, відаць, аратарскія.
-- Раней дзікімі былі і куры, і коні, і нават свінні, -- расказваю далей. – Усё-ўсё было дзікім, пакуль людзі не прыручылі.
Малыя раты параскрывалі, вачэй з мяне не зводзяць.
-- Вы любіце гэтых звяркоў, якія цяпер свойскімі жывёламі сталі? – зноў паказаў на клеткі з трусамі.
-- Любім, любім, -- пачулася некалькі галасоў.
Не спадабалася мне, як адказалі першакласнікі і другакласнікі.
-- Дружна паўтарыце, -- скамандаваў.
-- Любім! – на ўвесь голас крыкнулі першакласнікі і другакласнікі.
А я зноў скамандаваў:
-- Яшчэ разок!
-- Л-лю-ю-бім!
-- Тры разы крыкнем. Па маёй камандзе. Адзін, два, тры…
-- Л-лю-ю-бім! Л-лю-ю-бім! Л-лю-ю-бім!..
Малыя на гэты раз так крыкнулі, што трусы перапалохаліся, у клетках забегалі.
А малыя задаволеныя. Усміхаюцца, расчырванелыя. На мяне глядзяць, як на якога прафесара.
“Цяпер з іх вяроўчыны можна віць”, -- падумаў я і, заклаўшы рукі за спіну, няспешна туды-сюды прайшоўся.
-- Вы зможаце пражыць без яды тры месяцы? – запытаўся, спыніўшыся.
Заморгалі вачыма першакласнікі і другакласнікі.
-- Не зможаце. Гэта навукай даказана. Давайце разам крыкнем: “Не зможам!” Лічу да пяці. Адзін, два, тры, чатыры, чатыры з палавінаю, чатыры з валасінаю…
Тут я знарок прыпыніўся. А малыя ад нецярпення аж трапечуцца. Так хочацца ім крыкнуць “не зможам”.
-- Пяць, -- нарэшце вымавіў.
-- Не зможам! – крыкнулі малыя.
У мяне нават у вушах зазвінела.
Стаяць малыя. Такія, такія… Адным словам, шчаслівыя.
-- І гэтыя звяркі, якія сталі свойскімі жывёламі, таксама тры месяцы без яды не змогуць пражыць, -- кажу. – Пакуль ім корму хапае, але зімою яны загінуць, калі вы не дапаможаце. Дома ў кожнага з вас ёсць бульба. Нашы трусы яе вельмі любяць. Яна для іх як для вас цукеркі. Прынясіце ў школу па вядру бульбы. Усяго па аднаму. І корму на ўсю зіму хопіць.
-- А сена можна? – запытаўся Андрэй Скварцоў.
Я незадаволена паморшчыўся.
-- Ты ў які клас ходзіш? У трэці? З трэцім класам асобна буду гаварыць. Дык хто з вас прынясе ўсяго адно вядро бульбы? Падыміце руку.
Першакласнікі і другакласнікі як адзін паднялі рукі. Андрэй дык абедзве падняў. Выправіўся пасля таго, як Вольга Пятроўна з ягонай маці пагаварыла.
-- Малайцы! – пахваліў я малых. – Бачу, што любіце жывёл.
Можа, іх яшчэ чым зацікавіць, каб лепей стараліся? Някепска было б. Паабяцаю, што цукерак куплю. Ёсць некалькі рублёў, назбіраў за тыдзень.
-- Увага! Аб’яўляю конкурс: хто першым прынясе бульбу, таму куплю сто грам смачных цукерак.
-- Ура! – падтрымалі маю прапанову малыя.
А я зусім расшчодрыўся.
-- І яшчэ пачак вафляў!
Навыперадкі пабеглі малыя ў вёску. А я пакрочыў у школу. Лёгка крочыў. У мяне за спінаю быццам крылы выраслі. Я быў на сёмым небе ад радасці. І не дзіва. Хутка на ўсю зіму корму нарыхтую. А кажуць, што самастойнасці ў мяне няма.
Прыйшоў у клас. Так і карцела расказаць пра ўсё сябрам, але стрымаўся. “Потым раскажу, -- вырашыў. – Няхай спачатку малыя бульбы прынясуць”.
Ледзь даседзеў да канца ўрока, ледзь дачакаўся званка. І на двор хутчэй. А каля хлеўчыка, пакуль я на ўроку сядзеў, малыя пазбіраліся. Піхаюцца, спрачаюцца.
-- Я першы прынёс!
-- Не, я першая!
-- Няпраўда, я цябе абагнаў!
Убачылі мяне, як шчодрага сваяка, абступілі.
-- Максім, я самы першы бульбы прынёс.
-- Максім, ён хлусіць. Не вер яму.
-- Максім, я ў конкурсе перамагла.
Вунь яно што! З-за цукерак не памірацца! Такім не варта даваць цукеркі. Няхай грошы ў мяне застануцца. Кішэню не пралежаць, яшчэ спатрэбяцца.
-- Вы любіце жывёл? – гукнуў, імкнучыся перакрычаць першакласнікаў і другакласнікаў.
-- Л-лю-ю-бім!
Дружна ў іх выйшла. Натрэніраваліся.
-- Жывёл любіце. А з-за нейкіх цукерак спрачаецеся! – пачаў я сароміць малых. – Няўжо вам не брыдка?
Змоўклі яны. Разгубіліся, з панталыку іх збіў.  Трэба дзейнічаць, пакуль не апамяталіся.
Я схапіў чыёсьці вядро і высыпаў бульбу на зямлю.
-- Хто не любіць жывёл, няхай нясе сваю бульбу дамоў. А хто па-сапраўднаму любіць, няхай высыпае.
Тых, хто жывёл не любіць, у  маёй камандзе, вядома, не знайшлося. Неўзабаве каля маіх ног вырасла вялікая гурба бульбы. Я хацеў паклікаць Мікалая Аляксандравіча, каб паказаць яму, колькі бульбы ўсяго за адзін дзень сабраў. А Мікалай Аляксандравіч сам прыйшоў. І мае аднакласнікі з ім прыйшлі. Пазней я даведаўся, што Андрэй Скварцоў ім пра ўсё расказаў.
Відаць, вельмі ўзрадаваўся Мікалай Аляксандравіч, калі ўбачыў гэтую вялікую горку бульбы (так мне тады падумалася), бо і з аднаго, і з другога боку падыходзіў да яе, усё паўтараючы:
-- Ну, Максім!.. Ну, Максім… Ну…
-- Мы шмат кармоў у школу наносім, -- пахваліўся я. – Вы не хвалюйцеся. Я ўсіх нашых школьнікаў арганізую.
-- Даў ты мне работы! – нечакана прагаварыў дырэктар школы. – У кожную хату давядзецца заходзіць, тлумачыць, што здарылася.
-- Навошта хадзіць па хатах? – шчыра здзівіўся я. – Сёлета бульба ўрадзіла. З-за аднаго вядра ніхто не пабяднее.
Мікалай Аляксандравіч у роспачы махнуў рукою.
-- Дзеці, забірайце сваю бульбу і нясіце дамоў. Для трусоў мы знойдзем корм. Перастараўся Максім.
-- Мікалай Аляксандравіч, чаму вы так распарадзіліся?
Мікалай Аляксандравіч не паспеў адказаць, бо яго апярэдзіла Рая.
-- Галава не толькі для таго, каб шапку насіць, -- прамовіла яна.

Бярыся дружна – не будзе грузна

Толькі потым я зразумеў, чаму Мікалай Аляксандравіч не захацеў браць гэтую бульбу. Я зусім забыўся, што ў нас ёсць сваё школьнае поле (аграфірма даўно выдзеліла для школы кавалак урадлівай зямлі). На гэтым полі старшакласнікі сёлета і буракі, і бульбу апрацоўвалі.
Ды не хочацца ўспамінаць пра гэты прыкры выпадак. Лепей пра іншае раскажу.
У пятніцу прыйшоў у наш клас Мікалай Аляксандравіч і аб’явіў:
-- Заўтра хлеў для трусоў будзем будаваць.
-- Будаўнікі прыедуць? – пацікавіўся Ігар Бушуеў.
-- Пакуль без будаўнікоў абыдземся. Самі пачнём будаваць, -- сказаў дырэктар школы.
Я ўстаў з-за парты.
-- Мікалай Аляксандравіч, ёсць такая прыказка: не ў свае сані не садзіся. Яна якраз пра такіх будаўнікоў, як мы. Не трэба нам за гэтую працу брацца. Нічога добрага ў нас не выйдзе. Мы хлеў і за цэлы год не пабудуем. А калі і пабудуем, то з нас нават куры будуць смяяцца.
Я спадзяваўся, што Мікалай Аляксандравіч пагодзіцца са мною, нават падзякуе за тое, што папярэдзіў, але зноў выйшла не так, як думаў.
-- Не хвалюйся, Максім. Наш хлеў прастаіць сто гадоў, не меней. Яго нам вашы бацькі дапамогуць пабудаваць.
-- А старшакласнікі? Што яны будуць рабіць?
-- Старшакласнікі ў школьнай майстэрні зробяць дзверы і вокны. А мы з вамі зальём падмурак пад хлеў. Заўтра апранайцеся па-рабочаму і прыходзьце ў школу.
Па-рабочаму… Незвычайна гучыць, прыгожа. З заўтрашняга дня будзем рабочымі. Вось як!
Я прыйшоў дадому і з гонарам сказаў маме:
-- Заўтра я буду рабочым. Хлеў для трусоў будзем будаваць. Мікалай Аляксандравіч папрасіў, каб па-рабочаму апрануліся. Татаву ватоўку мне дасі, сала ў паперу загорнеш. Сала з сабою вазьму. Яно вялікую сілу дае.
-- А пячэння не хочаш?
-- Не. Хіба рабочыя ядуць пячэнне? Болей хлеба пакладзі.
Назаўтра мама сабрала мне вузельчык з ядою: і лусту хлеба паклала, і кавалак сала, і кумпяка (кумпяк нам бабуля прывезла).
Апрануўшы татаву ватоўку, я ўзяў у руку вузельчык і выйшаў з пад’езда. А каля пад’езда  мая суседка Аленка стаіць, ад няма чаго рабіць з нагі на нагу пераступае.
-- Максім, куды ідзеш? – пытаецца.
-- Вялікі-вялікі хлеў будаваць.
-- Хіба ты ўмееш? Хіба ты дарослы?
-- Я ўсё ўмею, -- пахваліўся Аленцы.
Так, мне здавалася, што сапраўды ўсё-ўсё ўмею рабіць: не толькі хлеў збудаваць, але і дамы, аднапавярховыя і шматпавярховыя, і нават масты. Я на хвілінку ўявіў той горад, які, здавалася, ужо пабудаваў сваімі рукамі. Прыгожы-прыгожы горад: з фантанамі і паркамі, з шырокімі вуліцамі і падземнымі метро, з помнікамі героям. А пры самым уездзе ў гэты горад на мармуровай пліце залатымі літарамі напісана: “Наш горад пабудаваў Максім Талерчык”. Проста і сціпла напісана. Я аж вочы заплюшчыў, як уявіў. Іду па вуліцы цвёрда, упэўнена, як перадавы рабочы. Няхай такія, як Аленка, зайздросцяць мне.
Прыйшоўшы ў школьны двор, я ўбачыў блокі, складзеныя ў некалькі радоў. З такіх блокаў у бабулінай вёсцы хлявы будуюць.
Пасярод школьнага двара стаялі мае аднакласнікі, Мікалай Аляксандравіч і Вольга Пятроўна.
Я адразу да Мікалая Аляксандравіча накіраваўся. Хацеў запытацца, калі пачнём падмурак рабіць, але Ігар Бушуеў усклікнуў, паказаўшы на мой вузельчык:
-- Ну й яды ты набраў! Мне на тыдзень хапіла б.
Аднакласнікі засмяяліся. Я адчуў, як загарэліся мае шчокі.
-- Я цэлы дзень буду працаваць, да самага вечару, а ты…
-- Не трэба сварыцца, – перапыніў мяне дырэктар школы. – Са сваркі працу не пачынаюць. Кажуць так: бярыся дружна – не будзе грузна. І мы возьмемся дружна. Максім, ты са мною застанешся, астатнія з Вольгай Пятроўнай каменне на полі будуць збіраць.
У нас з Мікалаем Аляксандравічам была самая адказная работа. Мы рабілі планіроўку пад падмурак.
Спачатку забілі чатыры калочкі, квадратам, каб адзначыць, дзе будзе падмурак, і ўсе гэтыя калочкі адным шнурам злучылі.
Я ўзяў рыдлёўку. Паўз шнура ямку пад падмурак хацеў капаць, але Мікалай Аляксандравіч спыніў мяне:
-- Не спяшайся, Максім. На вока падмурак не сплануеш. Трэба, каб вуглы былі прамыя. Мы зробім так, як некалі нашы дзяды рабілі.
Я ўважліва глядзеў на дырэктара, кожнае ягонае слоўца лавіў. А ён дастаў з кішэні яшчэ адзін шнур і прагаварыў:
-- Зараз мы гэтым шнурам вымераем даўжыню ад аднаго калочка да другога. Спачатку на паперы табе гэта пакажу.
Мікалай Аляксандравіч дастаў з партфеля аркуш паперы, ручку і начарціў прамавугольнік, абазначыўшы яго вуглы літарамі “А, Б, Ц, Д”.

           В                                                                              Ц




           А                                                                             Д

-- Мікалай Аляксандравіч. Мы спачатку вымераем адрэзак А – В, а затым – Ц – Д? Так? – выказаў я здагадку.
-- Не, Максім. Так няможна рабіць. Будзем вымяраць ад пункта А да пункта Ц. Калі гэтая даўжыня супадзе з даўжынёю двух другіх пунктаў, ад В да Д, то наш падмурак будзе спланаваны правільна, усе вуглы ў ім будуць прамыя.
Вось як падмурак трэба планаваць.
Закончыўшы планіроўку, мы з усіх чатырох бакоў выкапалі раўчук, а затым апалубку зрабілі. Апалубку зусім проста рабіць. Вакол раўчука, з аднаго і з другога боку, паставілі дошкі і ўмацавалі іх, каб не раскідаліся.
А затым ужо ўсім класам кідалі ў раўчук і апалубку бетон і каменне. Нялёгка бетон рыдлёўкаю кідаць. У мяне на руках два мазалі выскачылі. Адзін на мезеным пальцы, а другі – на далоні.
Я вырашыў пахваліцца сваімі мазалямі, Дзянісу іх паказаў. А Дзяніс прамовіў:
-- Ты, відаць, кепска працаваў. У мяне дык чатыры выскачылі. Пякучыя!
Болей я сваіх мазалёў нікому не паказваў. Баяўся, што зноў хто-небудзь скажа: “Кепска працаваў”.
А падмурак выйшаў прыгожы. Роўны, з прамымі вугламі. У тры гадзіны дня закончылі мы працу, а я і вечарам на школьны двор прыйшоў: вельмі захацелася яшчэ раз паглядзець на падмурак.
Пасля нядзелі на школьным дварэ працавалі нашы бацькі. Спачатку яны склалі з блокаў сцены, прыладзілі дзверы, вокны, затым кроквы паставілі, аблацілі і шыферам накрылі.
Паглядзела Рая на новы хлеў і сказала:
-- Да звычайнага вясковага хлява ён зусім не падобны. “Казачны дамок”, -- вось так мы яго назавём.
Мы пагадзіліся з Раяю. А каб кожны ведаў, што гэта не звычайны хлеў, а казачны дамок, мы на невялікай фанерцы, пафарбаванай у блакітны колер, напісалі прыгожымі белымі літарамі: “Казачны дамок”. Гэтую шыльду над дзвярыма прыбілі.
Вось і ўсё. Нічога асаблівага не адбылося. Але я цяпер ведаю і як планіроўку пад падмурак рабіць, і як кроквы звязваюцца, і як трэба лаціць іх, і як шыбы ў вокны выразаць.
Калі і вы гэтаму хочаце навучыцца, то пабудуйце свой казачны дамок.
Бярыся дружна – не будзе грузна.

Ад пустога звону карысці нікому

Нашы трусы сталі жыць у “Казачным дамку”. Там мы паставілі клеткі, а трусоў выпусцілі, каб увесь час не сядзелі ў цесных клетках.
Дні праз два пасля гэтага ў наш клас прыйшоў Пятрусь Швайдзюк і паведаміў:
-- Аграфірма дае нам канюшыны. Мікалай Аляксандравіч у кіраўніка аграфірмы папрасіў. Канюшына ў садзе аграфірмы ляжыць. Мы яе скасілі і ў капу склалі. А вы, хлопцы, прывязіце канюшыну да школы. Каня на ферме возьмеце. Загадчык фермы дазволіў.
У нашай вёсцы калісьці была вялікая канюшня. Тата неяк расказваў, што раней коньмі ўсё рабілі: і поле аралі, і сена вазілі, і збожжа, і розныя будаўнічыя матэрыялы, бо трактароў і аўтамабіляў не хапала. А цяпер на ферме толькі некалькі коней пакінулі: падвозіць салому, буракі, сена.
Узрадаваліся мы, калі пачулі, што па канюшыну паедзем. Не часта выпадае на возе праехаць, канём пакіраваць.
-- Гноміка вазьміце, -- параіў нам Пятрусь. – Гномік самы спакойны і самы разумны конь.
Цікавыя клічкі, бывае, даюць коням. Гномік… Смешна гучыць. А чаму назвалі гэтага каня Гномікам? Рост у яго маленькі. Калі здалёку глядзець, то можна падумаць, што не дарослы конь, а жарабя на лузе пасецца.
-- Толькі вельмі пугай не размахвайце, -- папярэдзіў нас Швайдзюк. – Зразумела?
-- Зразумела, -- азваўся я.
-- Старэйшым прызначаю Кастуся, -- сказаў Пятрусь і пайшоў з класа.
Я адразу праціснуўся да Кастуся.
-- Мяне вазьмі, -- тузануў яго за крысо піджака.
-- Са мною паедуць Максім, Дзяніс, Ігар і Рая, -- абвясціў Кастусь.
Не спадабалася гэта іншым аднакласнікам. Як восы, накінуліся яны на Кастуся. Маўляў, сваіх сяброў бярэш. А мы хіба горшыя?
-- Усіх Кастусь усё роўна не возьме! – не вытрываў я. – Увесь клас на возе не памесціцца.
-- Ты заўсёды наперад лезеш, заўсёды там, дзе лепей, -- прагучала ў адказ.
Ледзь супакоіў Кастусь аднакласнікаў. Паабяцаў, што другім разам возьме.
Калі крыху суцішылася ў класе, Кастусь паклікаў мяне, Ігара, Дзяніса, Раю і папярэдзіў:
-- Каб праз гадзіну каля фермы былі.
-- Я праз паўгадзіны прыйду, -- кажу Кастусю.
Мой сябар паклаў мне руку на плячо.
-- Калі будзеш ісці на ферму, пакорміш трусоў. Табе па дарозе. Травы мы нарвалі. У кашах стаіць.
-- Пакармлю, -- паабяцаў я.
Узяўшы ранцы, мы пабеглі дамоў. Дома я застаў тату (ён якраз на полудзень прыехаў).
-- Добра, што ты прыйшоў, -- убачыўшы мяне, узрадаваўся тата. – Сядай за стол. Разам папалуднуем.
Я сеў за стол. Тата наліў мне супу ў талерку.
-- Нас сёння па канюшыну пасылаюць. На кані канюшыну павязём, -- ем і хвалюся тату.
-- А вы ўмееце каня ў воз запрагаць? – пацікавіўся тата.
Неяк не падумаў пра гэта. На мапедзе ўмею ездзіць, навучыўся, нават трактар магу завесці, а каня ні разу ў воз не запрагаў. Дый амаль не ведаю, з якіх частак складаецца воз. А веласіпед, як гаворыцца, з заплюшчанымі вачыма магу разабраць і сабраць. Дзіўна. Просты сялянскі воз, а не ведаю, з чаго складаецца. Калёсы, аглоблі, восі ў возе ёсць. А яшчэ што? У  таты трэба запытацца.
-- Татка, з чаго воз складаецца?
-- З чаго… Хм, з чаго, -- у задуменні прагаварыў тата. – Ну, аглоблі ёсць, да аглобляў атосы мацуюцца.
-- Якія атосы?
-- На восі яны надзяюцца, з тоўстага дроту зроблены, -- растлумачыў тата. – А яшчэ ў возе ёсць вузвалак, падушка…
-- Татка, не смейся. Хіба на воз кладуць падушку? Зараз скажаш, што на возе і пярына ёсць.
-- Я ў твае гады ўжо за плугам хадзіў, поле араў. А ты не ведаеш, з чаго воз складаецца, -- паківаў галавою тата.
-- Татка, ты таксама вінаваты, -- не разгубіўся я. – Раней пра гэта трэба было расказаць.
-- Я не дзеля смеху казаў, -- уздыхнуў тата. – Ёсць у возе падушка. Спераду. На ёй вузвалак ляжыць. Адгэтуль пайшла такая назва – падушка.
Тата тлумачыць, а я анічога не разумею. Падушка… На ёй вузвалак ляжыць… Якая падушка? Дзе ляжыць? Які вузвалак? Вось каб воз быў побач, каб на свае вочы ўсё гэта ўбачыць! Тады адразу зразумеў бы. Але воз у кватэру не зацягнеш.
-- Татка, цяпер раскажы, як каня ў воз запрагаць.
-- Надзенеце аброць, хамут. Хамут засупоніце. Пра дугу і сядзёлак не забудзьцеся.
“Вельмі доўга будзе расказваць тата. Як-небудзь запражэм каня, скумекаем. Усё-ткі пяцёра нас”, -- падумаў я і прамовіў:
-- Ужо ведаю, запомніў. Мне яшчэ трусоў трэба пакарміць. Я пайду.
-- Ідзі, -- прамовіў тата.
“Казачны дамок” мы ніколі не замыкалі. Шмат разоў на дзень трусоў трэба карміць. Кожны раз не наадмыкаешся. Але дзверы заўсёды былі зачыненымі. На адной сцяне мы нават таблічку павесілі: “Пакарміў трусоў – зачыні дзверы”.
А цяпер… Цяпер убачыў, што дзверы адчынены насцеж.
Здзіўлены, я зайшоў у “Казачны дамок”. Ніводнага труса ў хлеўчыку не відаць. Дзе ж яны падзеліся?
Праверыў кожны куточак, зазірнуў у клеткі. Анідзе няма. Няўжо ўкралі?
Я хацеў паклікаць Вольгу Пятроўну і Мікалая Аляксандравіча. Няхай у міліцыю патэлефануюць, няхай шукаюць, пакуль не позна. Ды ўспомнілася, як усе гэтыя дні не шанцавала мне, як шыварат навыварат выходзіла.
“Сем разоў адмерай, а адзін раз адрэж”, -- нагадаў, як вучыла мяне мама.
Я сеў на парозе і пачаў разважаць: “Хіба можна сярод белага дня ўкрасці дзесяць адкормленых трусоў? Такое цяжка зрабіць. Напэўна, кудысьці павёз іх Мікалай Аляксандравіч. Магчыма, да ветэрынарнага лекара, на праверку. Нават сабак і катоў возяць на праверку. Лекар раскажа Мікалаю Аляксандравічу, ці правільна развіваюцца нашы трусы. А я крыку нараблю, што ўкралі. Будзе смеху… Не, пакуль памаўчу. Ад пустога звону карысці нікому”.

Ад парога падлогу не мятуць

Гэтак разважыўшы, я пайшоў на ферму. А каля фермы мае сябры лавілі, як казаў Пятрусь, спакойнага Гноміка. Уперадзе, размахваючы вобруццю, бег Кастусь, за ім, цягнучы за сабою лейцы, – Ігар, за Ігарам – Рая з сядзёлкам у руках, і апошнім – Дзяніс. Дзянісу цяжэй за ўсіх прыйшлося. Ён бег з хамутом. А Гномік, распушыўшы хвост, кругамі насіўся каля фермы.
-- Стой! – крычаў Кастусь.
-- Кося, кося…--- ласкава клікала Рая.
-- Тп-р-ру, тп-р-ру… -- выводзіў губамі Ігар.
А ў Дзяніса, відаць, ужо і сілы для крыку не было. Ён бег, цяжка сапучы.
Я зарагатаў на ўсю моц. Спыніліся мае сябры, глядзяць на мяне.
-- Чаго смяешся? – насупіўся Кастусь.
-- У вас як у казцы пра рэпку. Бабка за дзедкам, унучка за бабкай, Жучка за ўнучкай, кошка за Жучкай.
Падышоўшы да мяне, Дзяніс кінуў хамут на зямлю.
-- Вельмі ты разумны. Сам злавіў бы. Нас Гномік і блізка не падпускае. Паўгадзіны за ім бегаем. Хітры, ведае, што хочам запрэгчы ў воз.
-- Трэба кумекаць, -- адзначыў я. – Травы нарвалі б.
-- Правільна! Чаго стаіце? – усклікнула Рая і нагнулася, каб паказаць, як рвуць траву.
Праз некалькі хвілін мы нарвалі травы. Самай зялёнай, самай сакаўной.
Я ўзяў траву ў рукі і накіраваўся да Гноміка. Касавурачы вочы, конь пазіраў на мяне. Я падыходзіў асцярожна, няспешна, за мною ішлі Кастусь, Дзяніс і Ігар. Рая засталася ззаду.
-- Кося, кося, -- прашаптаў я. – Трава зялёная, трава смачная. Кося, кося, не ўцякай.
Гномік падняў галаву.
-- Вось трава, кося…
Яшчэ крок, другі…
-- Кося, трава салодкая, вельмі салодкая…
Гномік зразумеў мяне, выцягнуў шыю. Я ўжо побач з ім. Конь дзьмухнуў ноздрамі, панюхаў траву і скубянуў яе з  маёй рукі.
-- Максім, асцярожней! – захвалявалася Рая. – Конік руку адкусіць. Вунь якія зубы ў яго!
-- За грыву яго бярыце, -- скамандаваў я аднакласнікам. – Хутчэй! Ён зараз усю траву з’есць.
-- Сам вазьмі, -- прагаварыў Дзяніс.
-- Трава ў мяне.
-- А ты другою рукою вазьмі, не бойся.
Сам за маёю спіною стаіць і вучыць. Хітранькі!
Гномік апошні раз скубянуў траву і паглядзеў на мяне, як бы яшчэ просячы.
Я ўзяў каня за грыву.
-- Хопіць, Гномік. Ты яшчэ не заслужыў травы.
Я думаў, што Гномік стане вырывацца, калі зрузумее, што не дам травы. Я нават ямчэй нагамі ўпёрся, каб  утрымаць яго, але конь, падняўшы галаву, стаяў спакойна і глядзеў на нас, часта-часта моргаючы сваімі вялікімі вачыма.
-- Аброць давайце. Заснулі?
-- Бяры, -- сказаў Кастусь, працягнуўшы мне аброць.
-- Надзявай, -- кажу Кастусю.
Кастусь, спяшаючыся, пачаў надзяваць аброць на Гноміка.
-- Максім, руку адымі. Твая рука мне перашкаджае.
-- Уцячэ конік, калі адыму.
-- На адну секунду адымі.
Я адпусціў грыву. Кастусь зноў пачаў надзяваць аброць. Яна зачапілася Гноміку за вушы. Конь незадаволена заматляў галавою.
Сяк-так Кастусь надзеў Гноміку аброць. Не ведаю, як вытрымаў Гномік гэтую пакуту.
-- Да воза вядзіце Гноміка! – крыкнула Рая. – Чаго марудзіце?
Раскамандавалася! Добра ёй здалёк крычаць. Быццам без яе не ведаем, што каня да воза трэба весці. Сама паспрабавала б.
Цягну Гноміка за аброць, а ён упіраецца, не ідзе. Хіба скранеш яго з месца?
-- Хлопцы, вярхом сяду, -- нарэшце здагадаўся я, як прывесці Гноміка да воза. – Падсадзіце мяне.
-- Максім, не трэба! – запярэчыла Рая. – Упадзеш!
Хіба можна адступаць, калі дзяўчынка так хвалюецца, на цябе гледзячы?
Я стаў каля Гноміка, ухапіўся абедзвюмя рукамі за грыву, падскочыў і ўскараскаўся на спіну.
-- Но, но! – лёгенька стукнуў яго па шыі.
Конь зразумеў мяне: няспешна пайшоў да воза. Я сядзеў прама-прама, высока ўзняўшы галаву.
Крыху ззаду крочылі Кастусь, Дзяніс і Ігар. Кастусь усё прасіў:
-- Максім, злезь. Я праеду. Дай праехаць.
Каля воза я саскочыў з Гноміка і сказаў Кастусю:
-- Можаш пакатацца. Мне не шкада.
Мой сябар хацеў залезці на Гноміка, ды Рая не дазволіла:
-- Вы катацца прыйшлі? А па канюшыну хто паедзе?
І Дзяніс падтрымаў Раю:
-- Трэба ехаць, хлопцы. Потым пакатаемся.
Я пагладзіў Гноміка па спіне і прагаварыў:
-- Абавязкова пакатаемся. Гномік разумны конь. Ён усіх нас пакатае.
-- Давайце Гноміку ногі бінтам абматаем, -- прапанаваў Ігар. – Я аднаго разу з татам быў на спаборніцтвах. Там у многіх коней ногі каля капытоў белыя.
Спадабалася мне Ігарава задума.
-- У каго ёсць бінт? – пытаюся.
-- У мяне, -- азвалася Рая. – Я знарок з сабою ўзяла. На полі ўсялякае можа здарыцца.
Я ўзяў у Раі скрутак бінту, разматаў яго і разарваў на чатыры роўныя кавалкі.
-- На кожную нагу па кавалку, -- паказаў Дзянісу.
А Дзяніс раптам заўпарціўся.
-- Глупства выдумаў. Хочаш, каб конь табе зубы пералічыў?
Мы, напэўна, доўга спрачаліся б з Дзянісам (ад свайго не люблю адступацца), але Рая папрасіла:
-- Хлопчыкі, запрагайце, бо і да вечару на поле не трапім.
Так я і не абматаў Гноміку ногі. Толькі скрутак бінту сапсаваў.
Мы прынеслі хамут, сядзёлак, лейцы, дугу.
Я паказаў Кастусю на хамут.
-- Бяры.
А ён топчацца, на Дзяніса і Ігара пазірае. Тыя ўбок адвярнуліся.
-- Бяры, – напомніў я Кастусю. – Ты ўжо аброць надзяваў. У цябе выйдзе.
Цяжка ўздыхнуўшы, Кастусь падняў з зямлі хамут.
-- Гноміка мацней трымайце, -- звярнуўся да нас. – Надзену хамут, а ён возьме ды ўцячэ.
Ігар з Дзянісам з аднаго боку, а я з Раяй з другога боку ўзяліся за аброць.
Кастусь падняў хамут і стаў насоўваць Гноміку на галаву. Хамут дайшоў да вачэй. Упіраецца, стараецца мой сябар, а хамут далей не лезе.
-- Мацней піхай! – падказаў Дзяніс.
-- Давай! Старайся! – падбадзёрыў Ігар.
Кастусь кінуў хамут на зямлю.
-- Не надзяваецца. Рукі ўжо самлелі.
-- Няўмека! – папракнула Рая. – Рукі ў яго самлелі! Глянь! У Гноміка слёзы на вачах…
Пакрыўдзіўся Кастусь. Адышоўся і сеў на траву.
-- Я паспрабую, -- узяўся за хамут Ігар.
Ігару ўдалося нацягнуць хамут да вушэй, зусім затуліў Гноміку вочы. Не вытрываў Гномік: трасянуў галавою і скінуў хамут на зямлю.
Ігар падняў хамут, узняў над галавою і… адзеў сабе на шыю.
Відаць, ён сам такога не чакаў, бо прамовіў са здзіўленнем:
-- Пралазіць!
-- Запрагайце яго ў воз, пакуль на балота не ўцёк, -- прагаварыў я.
Ігар, мусіць, спалохаўся, пабаяўся, каб у воз не запрэглі: хуценька скінуў хамут з галавы.
-- Мы не той хамут узялі, -- прамовіў. – Хамуты, як і шапкі, розных памераў. Гэты хамут не на Гномікаву галаву.
-- На цябе яго шылі, -- засмяяўся я. – Да тваёй галавы ён якраз падыходзіць. Ты, мабыць, на прымерку да майстра хадзіў.
Мы, напэўна, доўга каля Гноміка з хамутом скакалі б, калі б мой тата на трактары не прыехаў.
Паглядзеў ён на нас, узяў хамут і сказаў:
-- Адчуваў, што так будзе. Вы, грамацеі, не тым бокам хамут каню надзявалі. Трэба кляшчамі ўгору. Глядзіце!
Тата перакруціў у руках хамут, развёў кляшчыны і лёгка ўссунуў яго на галаву Гноміку. А Гномік нават галаву насустрач выцягнуў, каб палегчыць справу. Потым, калі хамут лёгка слізгануў праз галаву каня на грыву, тата перакруціў яго супоняю ўніз і завёў Гноміка ў аглоблі.
-- Ад парога падлогу не мятуць, -- запрогшы каня, нагадаў нам.

Каб знаў, дзе павалішся, саломкі падаслаў бы

На поле мы прыехалі без прыгод. Праўда, Кастусь усё рваўся: “Можна, я на Гноміка сяду? Можна, крыху праеду на ім?” Ён, напэўна, дамогся б свайго, праехаў бы, ды Рая не дазволіла.
-- Як табе не сорамна! – выгаварыла яна яму. – Гномік воз цягне. А ты яшчэ на спіну хочаш сесці.
Мы паклалі на воз канюшыну і прывезлі на школьны двор. Там зноў у копку яе склалі.
Кастусь узяў бярэмца канюшыны і сказаў:
-- Трусам занясу. Паглядзім, ці спадабаецца.
-- Няма трусоў у “Казачным дамку”, -- паведаміў я Кастусю.
-- Як гэта няма? – прамовіў мой сябар і, кінуўшы канюшыну, хутчэй у “Казачны дамок”. Рая, Дзяніс, Ігар – за ім. А я каля воза стаю, чакаю, што далей будзе.
Неўзабаве выскачылі яны з “Казачнага дамка”. Дзяніс за каўнер мяне схапіў.
-- Каму трусоў аддаў? Прызнавайся!..
Ну й сябры! Ну й аднакласнікі! “У гарачай вадзе купаныя”, -- звычайна пра такіх кажа тата.
Я адапхнуў Дзяніса.
-- Не з той нагі ўстаў? Каўнер хочаш адарваць?
-- Дзесяць трусоў некаму аддаў і яшчэ піхаецца! – з пагрозаю прагаварыў Ігар.
Нечакана ў бяду трапіў. Без віны вінаваты. Трэба неяк ратавацца, бо мае ўзлаваныя аднакласнікі надаюць кухталёў і нават прабачэння не папросяць.
-- Чаго накінуліся на мяне, як вусені на капусту? Я сам добра не ведаю, дзе трусы падзеліся. Можа, у горад іх павезлі, можа, да нашага, мясцовага ветэрынара з аграфірмы.
-- Што ты пляцеш? – абурыўся Дзяніс. – Хто іх павёз?
Каб лепей зразумелі мяне мае сябрукі, я расказаў ім усё па парадку: як палуднавалі з татам, як потым прыйшоў карміць трусоў, як падумаў, што Мікалай Аляксандравіч да ветэрынара іх павёз.
-- Мікалай Аляксандравіч сёння паехаў у сельсавет. Нейкае пасяджэнне ў сельсавеце, -- уступіў у размову Кастусь. – Калі ішоў на ферму, сустрэў Мікалая Аляксандравіча. Паведаміў яму, што па канюшыну паедзем. А Мікалай Аляксандравіч сказаў, што і ён паехаў бы з намі, але пасяджэнне ў яго.
-- Тут былі зладзеі, -- падала голас Рая. – Укралі трусоў!
-- Укралі, -- паўтарыў за ёю Ігар. – Мы гадавалі, а зладзеі з’ядуць. Максім вінаваты.
-- Чаму Максім вінаваты? – здзвіўся я. – Мяне вартаўніком тут не паставілі.
-- Не спрачайся, Максім, -- азваўся Дзяніс. – Чаму раней не сказаў нам, што трусы прапалі? Мы міліцыю выклікалі б. Міліцэйскі сабака хутка злодзея знайшоў бы, да самай ягонай хаты прывёў бы. А цяпер ён яго не знойдзе: даўно затапталі сляды. Шмат людзей прайшло па дарозе.
“І праўда, я вінаваты. Пабаяўся, што будуць смяяцца з мяне. Зноў выйшла шыварат-навыварат”, -- прабегла ў галаве.
Панурыўшыся, мы маўчалі. Зусім не хацелася гаварыць. Усё роўна словамі тут не дапаможаш, толькі болей душу расвцеліш сабе. Мы так стараліся: і “Казачны дамок” будавалі, і трусоў кармілі, і канюшыну прывезлі… Усё дарэмна…
-- Што будзем рабіць? – нарэшце парушыла маўчанне Рая.
-- У сельсавет трэба патэлефанаваць. Мікалаю Аляксандравічу, -- сказаў Дзяніс. – Ён нешта прыдумае.
-- Мікалай Аляксандравіч абавязкова нешта прыдумае, – падхапіла Рая. – Хлопчыкі, хадземце ў школу.
Мы талакой пабеглі ў школу. Ні настаўнікаў, ні вучняў у школе не было. Наша тэхнічка цётка Надзя мыла падлогу на калідоры.
-- Супакою вам няма! – нязычліва сустрэла яна нас. – Усё ходзіце і ходзіце… Зноў пяску наносіце.
Наперад выступіла Рая.
-- Мы ў сельсавет хочам патэлефанаваць. Мікалаю Аляксандравічу. Дазвольце.
-- Ідзіце ў настаўніцкую, -- дазволіла цётка Надзя. – Усё роўна не адчэпіцеся.
У настаўніцкай Ігар таўхануў Кастуся ў бок.
-- Тэлефануй. Ты звеннявы, начальнік.
-- Я нумара тэлефона не ведаю.
-- Даведнік на стале ляжыць, -- падказала Рая.
Кастусь узяў са стала даведнік. Нам здавалася, што ён гартае яго надта доўга. Нарэшце падняў трубку і набраў нумар тэлефона.
“Пі-і-і, пі-і-і…” – пачуліся з трубкі доўгія гудкі.
Мы затаілі дыханне, напружылі слых.
-- Ало, сельсавет слухае, -- данеслася з трубкі.
-- Мікалая Аляксандравіча паклічце, -- выдыхнуў  у трубку Кастусь.
-- Скажы, што са школы просяць, -- прашаптала Рая.
-- Са школы просяць, -- прамовіў Кастусь.
-- Зараз паклічу, -- абнадзеіў нас незнаёмы голас.
Стаім купінкай, баімся паварухнуцца. Чамусьці доўга няма Мікалая Аляксандравіча. Калі ж яго паклічуць?.. Пакуль будзем чакаць, зладзеі знішчаць нашых трусоў.
-- Хто тэлефануе да мяне? – усё-ткі дачакаліся, пачулі знаёмы голас дырэктара школы.
-- Мікалай Аляксандравіч, гэта я, Кастусь Цітоў. Са мною Дзяніс, Рая, Ігар і Максім. Бяда ў нас. Хтосьці з “Казачнага дамка” трусоў пакраў. Нам ніводнага не пакінуў. Чуеце?
-- Чую. Каля школы мяне пачакайце. Хутка прыеду.
Мы выйшлі на двор.
-- Максім, чаму адразу не сказаў нам, што трусы з “Казачнага дамка” прапалі? – зноў пачаў Ігар.
-- Каб знаў, дзе павалішся, саломкі падаслаў бы, -- адказаў я.

Трапіцца і сляпой курыцы зярнятка знайсці

Магчыма, пасварыліся б мы з Ігарам, але на школьны двор уляцеў Андрэй Скварцоў.
-- На балоце зайцаў ловяць! – галёкнуў ён.
Моўчкі пазіраем на Андрэя. Што з ім? Адкуль ён выскачыў? Што яму прыснілася?
-- Зайцаў за вёскаю ловяць! Малыя ловяць, дашкольнікі! І мы наловім! Пабеглі! – гукнуў Андрэй і панёсся.
-- Зразумела! – раптам вырвалася ў Кастуся.
Мы пераглянуліся. Не па сабе нам стала.
-- Няўжо вы не здагадаліся? – у роспачы ўсклікнуў Кастусь. – Там, на балоце, нашы трусы бегаюць. Не было зладзеяў. Ніхто не краў іх. Нейкая разява дзверы не зачыніла. Яны ўцяклі, на балота пабеглі. Айда за мною!
Кастусь хацеў бегчы на вуліцу, але я прапанаваў:
-- Давайце на возе паедзем. Канём хутчэй.
Мы паселі на воз. Я ўзяў у рукі лейцы, размахнуўся і сцёбнуў Гноміку па спіне.
-- Но! Но-о, Гномік! Паехалі!
Паглядзелі б вы, як бег наш Гномік! Толькі пыл за возам курэў, ды куры з кудахтаннем да плота ляцелі.
Яшчэ здалёку заўважылі, што на балоце, парослым лазняком, малыя сноўдаюцца, нашых трусоў ловяць. Некаторым малым ужо пашанцавала: яны сядзелі, трымаючы трусоў на каленях, і разглядалі іх, гладзілі. Калі пад’ехалі, у вёску са сваёй здабычай пабеглі. Мы кінуліся за імі.  Я дагнаў нейкага мурзатага малога. Ён упаў на зямлю, прыціснуў да сябе труса і закрычаў:
-- Не аддам зайчыка!
Я хацеў падняць гэтага аматара палявання з зямлі, а ён як завішчыць:
-- Мамцы скажу!
“З гэтым прыйдзецца паваяваць. Проста так ён не здасца”, -- падумаў я і пачаў здалёку:
-- Як цябе зваць, хлопчык?
-- Тадзік.
-- Аддай труса, Тадзік.
-- Не аддам. Гэта зайчык. Я яго злавіў.
-- Тадзік, гэта не зайчык. Зайчыка ты не зловіш. Зайчык хутка бегае.
-- І я хутка бегаю. Я злавіў.
-- Зайчыкі ў лесе жывуць. Хіба яны сярод белага дня бегаюць па балоце?
Тадзік падумаў хвілінку і сказаў:
-- Гэты зайчык дарогу пераблытаў.
“Праўда на маім баку. Трэба больш рашуча дзейнічаць”, -- вырашыў я і прагаварыў:
-- Тадзік, аддай труса. Я цябе за гэта на возе пакатаю. У вёску разам паедзем. А не аддасі – наш настаўнік яго ў цябе забярэ. Тады на возе ты не пакатаешся, не паедзеш.
Хлопчык паглядзеў на мяне і заморгаў вачыма.
-- Пусціш на воз? Не хлусіш?
-- Я табе і лейцы дам. Сам будзеш кіраваць.
-- Бяры, -- уздыхнуў Тадзік і працягнуў мне труса.
Пакуль я гутарыў з Тадзікам, мае сябры ўсіх трусоў у малых забралі. Тыя малыя былі не такія ўпартыя, як гэты Тадзік.
Сабраўшыся разам, мы пасадзілі трусоў каля воза. Прыціснулі яны вушы, у купку збіліся. Дасталося ім ад малых.
-- Давайце трусоў на воз пасадзім. На возе ў школу завязём, -- выказаўся Ігар.
-- Пападаюць з воза, -- заўважыў я. – Лепей перад сабою пагонім.
-- Паразбягаюцца, -- не пагадзіўся Дзяніс. – Гэта не гусі, якіх з дубцом можна гнаць.
-- Малых трэба папрасіць. Малыя занясуць, -- сказаў Кастусь.
-- Не, -- паморшчыўся я. – Гэтых малых зноў прыйдзецца даганяць.
Не ведаю, што мы рабілі б, калі б на балота на матацыкле, на такім, што з каляскаю, не прыехаў Мікалай Аляксандравіч. І не адзін, а з міліцыянерам. Вясёлы трапіўся міліцыянер. Калі мы расказалі, як на балоце лавілі трусоў, ён гучна засмяяўся:
-- Дэтэктывы вы! Сапраўдныя дэтэктывы!
А Мікалай Аляксандравіч усё хмурыўся. Потым прамовіў:
-- Каня на ферму завядзіце. Нам далі, каб канюшыну прывезлі, а вы на ім трусоў паехалі лавіць.
-- Куды трусоў пасадзім? – запытаўся я.
-- Да мяне ў каляску пасадзіце, – прапанаваў вясёлы міліцыянер.
Мы пасадзілі трусоў у каляску. Усіх, дзесяць.
-- Цеснавата ім будзе, -- адзначыў Кастусь.
-- Даедуць, -- усміхнуўся вясёлы міліцыянер.
Ён зашпіліў скураны верх у калясцы, сеў з Мікалаем Аляксандравічам на матацыкл і паехаў у вёску.
-- Пашанцавала нам, -- сказаў я. – Усіх трусоў пазнаходзілі.
-- Пашанцавала! – прамовіў Дзяніс. – Трапіцца і сляпой курыцы зярнятка знайсці.

Дзе нянек многа, там дзіця без носа

Мінуў тыдзень. Мы пражылі яго як звычайна: хадзілі ў школу, сядзелі на ўроках, кармілі трусоў. Мне, шчыра прызнаюся, гэткае жыццё не вельмі падабалася. Пэўна, таму, што прывык, каб было з прыгодамі.
Я з нецярпеннем чакаў суботы, бо адчуваў, што ў суботу павінна штосьці здарыцца. Вы ўжо, напэўна, заўважылі, што менавіта ў суботу ў нас здараецца штосьці незвычайнае.
І я не памыліўся. Пасля ўрокаў мяне, Дзяніса, Ігара і Раю паклікаў Кастусь:
-- Хадземце на двор. Нешта раскажу.
“Пачынаецца завязка новай прыгоды”, -- падумаў я.
Яшчэ на ўроках заўважыў, што Кастусь не такі, як заўсёды: сядзіць за партай як на іголках, галавою круціць, то на мяне, то на Ігара, то на Дзяніса, то на Раю пазірае.
“Нешта ведае Кастусь”, -- здагадаўся я. Таму ў час перапынкаў ад яго не адыходзіўся, спадзяваўся, што сваё нешта мне раскажа. Але дарэмна. Мой сябар быццам язык праглынуў.
-- Кастусёк, што здарылася? – не вытрываў, пацікавіўся ў яго.
Кастусь чамусьці спалохана паглядзеў на мяне.
-- Потым скажу. Пацярпі.
Давялося цярпець. Апошнім урокам у нас была родная літаратура. Сяджу, за Кастусём цікую, а ён зноўку то на мяне, то на Ігара, то на Дзяніса, то на Раю пазірае. Валянціна Іванаўна хацела яму ў дзённік заўвагу напісаць, ужо ўзяла дзённік, але Пятрусь выкруціўся. “Валянціна Іванаўна, я сёння дзве дзявяткі атрымаў. Нядобра будзе, калі побач з імі заўвага з’явіцца”, -- сказаў.
Валянціна Іванаўна ўсміхнулася: “Забірай дзённік і будзь уважлівы. Другі раз не дарую”.
Мы выйшлі на двор. Кастусь прывёў нас да “Казачнага дамка” і прагаварыў:
-- Зноў у нас бяда. Аднаго труса няма. Дзевяць засталося. Ноччу, відаць, укралі.
-- Можа, ты памыліўся? – засумнявалася Рая. – Давайце яшчэ раз палічым.
-- Не верыце мне? Не верыце? Тады чытайце! – усклікнуў Кастусь і, выхапіўшы з кішэні аркуш паперы, працягнуў яго Раі. Рая ўзяла аркуш і разгарнула.
На аркушы нязграбнымі друкаванымі літарамі было напісана: “Труса ўзяў я. Калі вырвеце школьныя буракі, вярну яго жывым і здаровым. Не паслухаецеся мяне – застануцца рожкі ды ножкі”.
Мы моўчкі пераглянуліся. Гэта ж ультыматум, шантаж! Да чаго дадумаўся невядомы пісака! На буракі нас пасылае. На гэтым тыдні старшакласнікі ўжо рвалі буракі на школьным полі. Але пяць радкоў засталіся нявырванымі. Здагадаўся, куды нас паслаць.
Я ў адчаі махнуў рукою.
-- Вельмі ён разумны! Няхай сам рве буракі.
--Не крычы, Максім, -- прагаварыў Дзяніс. – Нам трэба спакойна разважыць. Чаму ён нас на школьнае поле выпраўляе? Як думаеце?
І праўда, чаму? Чаго ён хоча ад нас?
Стаім, думаем, шукаем адказу на няпростыя пытанні.
Нечакана Андрэй Скварцоў з-за “Казачнага дамка” выбег.
-- Вы яшчэ не кармілі трусоў? Дапамагчы вам? – выпаліў, як з ружжа.
Яшчэ яго тут не хапала!
-- Кыш адгэтуль! – узлаваўся я.
Андрэй павярнуўся і знік за рогам дамка. А мы зноў сталі думаць. Ад гэтых думак у мяне ажно галава разбалелася.
-- Пажартаваў нехта, -- парушыў маўчанне Ігар.
-- Гэты нехта труса ўкраў. Так не жартуюць, -- не пагадзілася Рая.
Сапраўды, так не жартуюць. Хітрун гэты злодзей. Магчыма, не патрэбен яму наш трус. Калі б быў патрэбен, то запіску не пісаў бы. З’еў бы цішком – і ўсё.
-- Гэты пісака школьныя буракі хоча забраць. Мы ўдзень вырвем, а ён уночы забярэ, дамоў іх завязе, -- выказаў я сваю здагадку.
-- Відаць, так. Я згодны з Максімам, -- пачухаў патыліцу Дзяніс.
-- Да Мікалая Аляксандравіча трэба бегчы! – аж падскочыла Рая. – Яму ўсё раскажам.
-- Не спяшайся бегчы, -- спыніў Раю Дзяніс. – Магчыма, той нехта сапраўды пажартаваў. Што  тады будзе? На смех нас падымуць. Па-іншаму зробім.
-- Так, так, так! – падхапіў я. – Гэты пісака тут жыве. Пройдземся па вёсцы, зазірнем у кожную хату і знойдзем нашага труса.
-- Абы што кажаш, -- скрывіўся Дзяніс. – Глядзі, каб з дзеркачом цябе не пагналі. У нашай вёсцы многія трымаюць трусоў. І на хвасце ў ніводнага з іх не напісана, чый ён.
Праўду кажа Дзяніс. Не пазнаем мы свайго труса. Толькі абняславімся. Што ж рабіць? Як знайсці шкодніка?
-- Чаго насы павеслі? – прагаварыў Дзяніс. – Заўтра сходзім на поле, вырвем буракі, а вечарам папільнуем. Злодзей абавязкова прыедзе, каб забраць наш ураджай. Як міленькага, схопім яго за каўнер.
Усё-ткі ўмее разважаць Дзяніс, нездарма матэматыку лепей за ўсіх у класе ведае.
Вельмі добра ён прыдумаў. Ноч, цемра, а мы на полі злодзея пільнуем. Хіба не цікава гэта?
Злодзей абавязкова трапіць у нашы рукі, нідзе не дзенецца. Нам за гэта, магчыма, па медалю дадуць, узнагародзяць. А калі не медалямі, то іменнымі гадзіннікамі з выгравіраванымі надпісамі.
-- Можа, хто баіцца?  -- акінуў нас уважлівым позіркам Дзяніс.
Як па камандзе, мы паглядзелі на Раю.
-- Я не баюся. Я пайду з вамі, -- цвёрда прагаварыла Рая.
-- Заўтра ў дзевяць нуль-нуль збіраемся на полі, -- прамовіў Дзяніс. – Каб не пазніліся. Помніце, што казаў Мікалай Аляксандравіч? Бярыся дружна – не будзе грузна. Пытанні ёсць?
-- Я аднакласнікаў паклічу, -- падаў голс Кастусь. – Няхай дапамогуць нам.
-- Без іх справімся, -- як адрэзаў Дзяніс. – Хутка па ўсёй вёсцы раззвоніце, што злодзея ловім.
Кастусь апусціў галаву.
-- Можа, яшчэ прынясуць нашага труса? Давайце пачакаем.
-- Спалохаўся, -- звярнуўся да Кастуся Ігар. – Тады сядзі на печы і грэй плечы.
-- Ды не спалохаўся я! – прагаварыў Кастусь.
-- Неяк дзіўна выходзіць. Нас у звяне шмат, а трусоў не можам упільнаваць. Відаць, праўду людзі кажуць: дзе нянек многа, там дзіця без носа, -- сказала Рая.

Будзе і на нашай вуліцы свята

На другі дзень, у нядзелю, з самай раніцы давялося ісці на школьнае поле. Вядома, хацелася пабыць дома, адпачыць, пагуляць на вуліцы. А яшчэ хацелася даўжэй паспаць. Але, як гаворыцца, на хаценне ёсць цярпенне.
На поле я прыйшоў разам з Дзянісам, Ігарам і Раяй (па дарозе іх сустрэў). А Кастусь апярэдзіў усіх. Ён ужо рваў буракі і кідаў іх у горбы.
-- Максім, ідзі да Кастуся, рві з ім буракі. А мы будзем чысціць, -- прамовіла Рая.
Далёка цягнуцца радкі буракоў. З-за нашай горачкі нават канца не відаць. Ці вырвем, ці справімся да вечару?
Кастусь, бачу, рве і рве буракі, не адгінаецца. Рая, Дзяніс і Ігар таксама ўжо працуюць: нажамі ачышчаюць буракі ад зямлі і гічанне абразаюць.
Я падышоў да Кастуся, стаў побач. Кастусь два радкі рве, і я два радкі рву, а пяты, сярэдні, разам вырываем.
Буракі выраслі вялікія, як падняць.
-- Цяжкія! – паскардзіўся Кастусю.
-- Пашанцавала, што кармавыя рвём, -- заўважыў Кастусь. – Калі б былі цукровыя, то кожны рыдлёўкай прыйшлося б выкопваць. У цукровых карэньчыкаў шмат, моцна ў зямлі яны трымаюцца.
Увішна працуе Кастусь. І мне не хочацца адставаць ад яго, ды спіна забалела.
-- Кастусёк, ты не стаміўся? – пытаюся.
-- Стаміўся, -- прызнаўся Кастусь. – Давай адпачнём.
Мы ляглі на горбу буракоў і раскінулі рукі.
Угары хмаркі плывуць, сонца ласкавымі промнямі твар грэе. Добра так ляжаць.
-- Кастусёк, ці ёсць такія машыны, якія рвуць буракі?
-- Думаю, што ёсць.
-- Вось каб на наша поле хоць адну! Някепска было б.
-- Пара ўставаць, -- прамовіў Кастусь.
Вельмі ж не хочацца ўставаць. Яшчэ далёка да канца радкоў. Невядома, калі скончацца яны.
Мы ўсталі і зноў занялі свае рады. Кастусь два рве, і я два, а пяты разам. Вырасла адна горба, другая, трэцяя…
Я азірнуўся: далёка адсталі ад нас Дзяніс, Ігар і Рая.
-- Хлопчыкі, вельмі не спяшайцеся. Ператоміцеся! – даляцеў Раін голас.
Шкадуе нас Рая. А ёй таксама нялёгка прыходзіцца. Ад яе спагады ў мяне быццам сілы прыбавілася.
-- Кастусёк, давай наперагонкі! – прапанаваў я.
Забыўшыся пра стомленасць, рвём буракі навыперадкі. Так хочацца першаму дайсці ў канец! А ён, той канец радкоў, усё бліжэй. Адна горба з’явілася, яшчэ адна…
-- Усё! – разагнуўшыся, выдыхнуў Кастусь.
І я разагнуўся. Баліць спіна, і рукі цяжкія.
-- Паляжым? – звярнуўся да Кастуся.
Мой сябар выцер далонню ўспацелы твар.
-- Пойдзем чысціць…Трэба дапамагчы.
Апоўдні мы закончылі чысціць буракі. Я хацеў пасядзець на ўзмежку, з паўгадзіны адпачыць, але Дзяніс не дазволіў.
-- Дома адпачнём. Бацькі вечарам і за парог не пусцяць, калі позна вернемся. Вы пастарайцеся, урокі павучыце. Тады і бацькі палагоднеюць.
-- Няўжо мы злодзея-пісаку не зловім?  -- вырвалася ў мяне.
-- Зловім, -- цвёрда прагаварыў Дзяніс. – Будзе і на нашай вуліцы свята.

За праўду не гневаюцца

Як толькі звечарэла, мы зноў сабраліся на школьным полі. Паглядзелі б вы на нас! Я апрануў татаву ватоўку, Рая, Дзяніс і Кастусь прыйшлі ў зімовых паліто, а Ігар Бушуеў адзеў бацькаў кажух.
-- Магчыма, прыйдзецца заначаваць на полі, -- як бы апраўдваючыся, сказаў ён.
Мне зусім не хацелася начаваць на полі. Я ледзь упрасіў тату, каб на гадзіну адпусціў. Сказаў, што з Кастусём разам матэматыку буду вучыць.
-- Вас надоўга адпусцілі? – пацікавіўся ў сяброў.
-- Я маме сказала, што пайду ў бібліятэку, што трэба ўзяць кнігу для пазакласнага чытання, -- прызналася Рая.
-- І я сказаў, што пайду ў бібліятэку, -- азваўся Дзяніс.
Я перавёў позірк на Кастуся.
-- А ты што прыдумаў?
-- Сказаў, што крыху на вуліцы пагуляю, -- адказаў Кастусь.
-- І я сказаў, што крыху на вуліцы пагуляю, -- паведаміў Ігар.
Мы селі на горбу. А злодзея ўсё няма і няма.
“Бу-ум”, -- нечакана пачуўся моцны гук. Быццам па вядры каменем бухнулі.
-- Што гэта? – прашаптала Рая.
-- Злодзей з вядром па буракі ідзе, -- выказаў здагадку Дзяніс.
-- Шкада, што стрэльбу не ўзялі, -- дрыготкім голасам прагаварыў Ігар. – Зарадзілі б патроны соллю і бабахнулі б з абодвух ствалоў.
-- Не бойцеся, -- прамовіў я, хоць і ў самога мурашкі па спіне забегалі. – Калі ён падыдзе бліжэй, устанем і пачнем абкружаць, каб…
Я не скончыў: непадалёку, чмякнуўшыся, упаў бурак. Потым другі, трэці…
-- Ён нас буракамі абстрэльвае. Здагадаўся, дзе сядзім, -- прамовіў Ігар і прыўзняўся.
Я схапіў яго за кажух.
-- Не ўцякай!
-- Злодзей белы! Паглядзіце! – падала голас Рая.
Мы ўжо і самі заўважылі ўперадзе штосьці белае. Яно стаяла і размахвала рукамі.
-- Хлопчыкі, што гэта? – усхапілася Рая.
-- Невядомая з’ява прыроды! – вырвалася ў мяне!
“Невядомая з’ява прыроды” неспадзявана закрычала:
-- Я снежны чалавек! Я прйшоў, каб пакараць вас!
-- Хочацца пазнаёміцца мне з гэтым снежным чалавекам, -- прагаварыў Дзяніс. – Усе за мною!..
Мы павольна сталі набліжацца да “снежнага чалавека”. А ён раптам кінуўся ўцякаць. Мы пасмялелі і прыпусціліся за ім. “Снежны чалавек” прабег метраў дзесяць, спатыкнуўся і ўпаў. Мы з разгону наваліліся на яго.
-- Пусціце! Пусціце! – тоненька завішчэў “снежны чалавек”.
-- Асцярожней! Не задушыце яго! – усклікнула Рая.
-- Ты хто? – прыўстаўшы, запытаўся Дзяніс.
-- Андрэйка я. Скварцоў! Вы мяне не пазналі?
Сапраўды, гэта быў Андрэй Скварцоў. Вохкаючы, ён устаў і скінуў з сябе прасціну, у якую быў захутаны.
Дзяніс паказаў яму запіску, якую Кастусь знайшоў кала “Казачнага дамка”.
-- Ты напісаў?
-- Не, -- закруціў галавою Андрэй. – Пусціце! Я вядро згубіў. Мамка будзе сварыцца, калі не знайду.
Дзяніс схапіў Андрэя за каўнер.
-- Ты ў вядро стукаў? Ты ў нас буракамі кідаў?
-- Я-а-а!.. -- заенчыў Андрэй. – Я чуў, як вы пра запіску каля “Казачнага дамка” казалі. Чуў што на поле збіраецеся… Вы мяне прагналі, а я за рогам дамка схаваўся. Хацеў напалохаць вас… Чаму вы мяне заўсёды праганяеце?
Мы моўчкі пераглянуліся. Вось дык гісторыя! Не гісторыя, а сапраўдны дэтэктыў, як казаў той вясёлы міліцыянер, які нашых трусоў у калясцы вазіў. Андрэй схаваўся, падслухаў, вырашыў напалохаць нас. А хто ж тады запіску падкінуў?
-- Хлусіць ён, -- не паверыў Ігар. – Ён злодзей. На буракі паквапіўся.
-- Мне не патрэбны буракі. У нас сваіх буракоў хапае!.. Я вядро згубіў!..
-- Адпусціце яго, -- нечакана прагаварыў Кастусь. – Я тую запіску напісаў. Друкаванымі літарамі, каб не пазналі. Вольга Пятроўна сказала мне, што мы гэтыя буракі пасля нядзелі разам з ёю будзем рваць трусам на корм. А мне захацелася, каб было цікавей, каб з галаваломкаю. Каб як гульня. Разумееце?  Вось і напісаў запіску. А трусы ўсе. І тады былі ўсе, ні адзін не знік. Я баяўся, што палічыце, але вы мне паверылі. Пусціце Андрэя. Я вінаваты.
-- А чаго тады каравуліць пайшоў? – запыталася Рая.
-- Хацеў паглядзець, чым гэта скончыцца.
Я не ўзлаваўся на Кастуся. Праўда, было крыўдна, што ён мне пра сваю задуму не расказаў. Удвух мы яшчэ што-небудзь прыдумалі б. Было б яшчэ цікавей.
А Дзяніс не зразумеў Кастусёвага жарту.
-- Цябе звеннявым выбралі, а ты нейкія галаваломкі прыдумваеш… Ну, хлопцы! Не засумуеш з вамі!
-- Дзяніс, не злуй на Кастуся, -- прамовіла Рая. – Ён праўду сказаў, прызнаўся. А за праўду не гневаюцца.

Тое дорага, што нялёгка даецца

Вось так мы жылі ў тую восень. Сумаваць не было калі. Хутка ляцелі дзянькі. А яшчэ ў нас нарадзіліся трусяняты. Мы вельмі баяліся, што яны замерзнуць, бо начамі калюжыны ўжо пачало зацягваць лядком. Але трусяняты не замерзлі. У іх прарэзаліся вочкі, яны пакрыліся цёплай поўсцю і неўзабаве маленькімі белымі клубочкамі бегалі па клетках.
Неяк  Мікалай Аляксандравіч сабраў нас на лінейку і аб’явіў, што мы – гэта значыць Ігар, Дзяніс, Кастусь, Рая і я – узнагароджваемся за добрую працу.
Мы думалі, што нам дадуць граматы ці кніжкі, і таму вельмі здзівіліся, калі Вольга Пятроўна прынесла пяць маленькіх трусянят.
-- Гэта вам, -- сказала яна і дадала, усміхнуўшыся: -- Толькі не забывайцеся, што і ў школе ёсць трусы.
Вось як незвычайна нас узнагародзілі.
Я ішоў дамоў і туліў да грудзей маленькае трусяня. Яно было для мяне самай вялікай узнагародай.
Тое дорага, што нялёгка даецца. Ці не ўпершыню я зразумеў гэта. А за мною бег Андрэй Скварцоў і ўсё прасіў:
-- Можна, я крыху паднясу? Дай, калі ласка.
-- Трэба заслужыць, -- з гонарам адказваў я.
Мы ўжо падыходзілі да майго дома.
-- Максім, ты не ведаеш, чаму вашы трусы на балота ўцяклі, -- прамовіў Андрэй. – Я іх тады выпусціў. Морквы ім прынёс. А дзверы не зачыніў, забыўся. Потым успомніў, калі вы трусоў у малых забіралі. Максім, не будзеш на мяне сварыцца?
За што сварыцца? Хіба ён, Андрэй, знарок трусоў з “Казачнага дамка” выпусціў? Са мною таксама ўсялякае здараецца.
Я працягнуў Андрэю трусяня.
-- Крыху паднясі. У цябе яшчэ ўсё наперадзе. Паразумнееш.
Андрэй узяў трусяня, і мы пакрочылі далей.



Змест

Частка першая
                                                                                  
Вушасцік

Дзе два, там трэці лішні
Разбітага збана не склеіш
Апетыт прыходзіць у час яды
Век жыві – век вучыся
І чорная хмара белым воблакам павернецца
У акне добра, а за акном яшчэ лепей
Без мукі не набыць навукі
У рукзаку
Бывай, Вушасцік!

Частка другая

Як я хацеў быць настаўнікам

Мурашка невялікая, а горы капае
Слова – серабро, а маўчанне – золата
Адклад не ідзе ў лад
Ад пачыну справа залежыць
Слова не верабей: выпусціш – не зловіш
Не такі страшны чорт, як яго малююць
Адзін за ўсіх, і ўсе за аднаго
На мядзведзя ўсе шышкі валяцца
Узяўся за гуж – не кажы, што не дуж
Гуртам і ў бядзе лягчэй
З малой крыніцы вялікая рака пачынаецца
                                                             
Частка трэцяя

Тое дорага, што нялёгка даецца

Галава не толькі для таго, каб шапку насіць
Бярыся дружна – не будзе грузна
Ад пустога звону карысці нікому
Ад парога падлогу не мятуць
Каб знаў, дзе павалішся, саломкі падаслаў бы
Трапіцца і сляпой курыцы зярнятка знайсці
Дзе нянек многа, там дзіця без носа
Будзе і на нашай вуліцы свята
За праўду не гневаюцца
Тое дорага, што нялёгка даецца