Поиск по этому блогу

Аповесць "Мой сябар Дон Кіхот"


 

                                                                                                 Аляксей Якімовіч

 

 

 МОЙ СЯБАР ДОН КІХОТ

Аповесць пра школьныя гады

 

З чым мы сустракаемся ў жыцці і без чаго не можам абысціся? Без сяброўства, цеплыні і дабрыні, чуласці і смеласці, чалавечай спагадлівасці, узаемавыручкі і мудрасці. Хто прачытае аповесць, той, безумоўна, пазнае гэтыя вялікія якасці, навучыцца ім.

Адрасавана дзецям сярэдняга школьнага ўзросту, падлеткам і старэйшым.

Дапрацавана аўтарам ў 2018 годзе.

Друкаваць у гэтым варыянце.

Друкавалася ў часопісе “Маладосць”, 1993 год, № 3.

Змешчана ў кнізе “Мой сябар Дон Кіхот”.

ЯкімовічАляксей. Мой сябар Дон Кіхот : Аповесці : Для сярэд. шк. узросту, для падлеткаў і старэйшых / Аляксей Якімовіч. –   Мінск : Мастацкая літаратура, 2018. – 333 с. – (Б-ка прыгод і фантастыкі).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НЕЧАКАНАЯ АБ’ЯВА

 

Звычайна мяне будзіць наш чырвоны, як зыркае полымя, певень: залазіць на лаўку перад самым акном і на ўсю сілу крычыць: "Ку-ка-рэ-ку-у..." А затым, залопаўшы крыламі, яшчэ некалькі разоў запар: «Ку-ка-рэ-ку-у... ку-ка-рэ-ку-у...» Хоцькі-няхоцькі праціраеш вочы і гукаеш да таты цi мамы: «Кукарэку каля акна стаіць. Хутчэй зерне нясіце». Мама ці тата адчыняе акно i сыпле зерне. Шчыра прызнаюся, надакучыла гэта: нават на канікулах не дае паспаць. Не раз пpaсіў тату: «Давай лаўку перанясём». Не пагаджаецца. Кажа, што пад акном заўсёды стаяла лаўка, нават калі яшчэ прадзед жыў. Кажа, што так заведзена ў нашай сям'і. Не верыцца, што заведзена. Xiбa тата памятае, дзе стаяла лаўка, калі прадзед жыў?

Гэтым ранкам, з якога пачалася мая гicторыя, пабудзіў мяне не певень, а тата.

-- Miколкa-- крануў мяне за плячо, -- нашто глупствам займаешся?

Я спрасонку кволым голасам вымавіў:

 -- Спаць хочацца. Яшчэ i Кукарэку спіць.

А тата не адчапляецца, будзіць як на злосць.

-- Расплюшчы вочы, сынок.

«Расплюшчы вочы...» Цяжка расплюшчыць. Павекі быццам склеіліся, спіцца соладка-соладка.

-- Кукарэку закрычыць, i я адразу расплюшчу!

 Паглядзі, што ў мяне!  ужо з пагрозаю прамовіў тата.

Я расплюшчыў спачатку адно вока, затым другое. Стаіць тата каля ложка, як няўмольны старажытны рыцар, нейкі аркушык трымае, мне паказвае. Спрасонку здалося, што сшытак.

-- Тата, сёння нядзеля, у школу icцi не трэба. Пазней зраблю хатнія заданні.

Тата паківаў галавою.

-- Усё-ткі не прачнуўся!.. Расплюшчы вочы! Добра расплюшчы. Бачыш, што тут напісана?.. Прызнавайся, сынок!

«Прызнавайся...» Чаго ён хоча ад мяне?

Я cпycціў ногi, узяў у таты аркуш і пачаў чытаць, бязгучна перабіраючы вуснамі: «3 гэтага дня я буду тут, у вёсцы, змагацца са злом за праўду i справядлівасць. Буду абараняць слабых i пакрыўджаных. Але зло нялёгка перамагчы, таму шукаю сабе збраяносца, таго, хто падзеліць са мною гонар перамогі. Збраяносец будзе звацца Санча Панса. Хто хоча стаць маім збраяносцам? Паведамі, Санча Панса! Дон Кixoт».

Я пачухаў патыліцу. Дон Кixoт -- герой кнiгi іспанскага пісьменніка Сервантэса. Ён рыцар, які рашуча кідаецца ў бой, каб абараніць слабых і пакрыўджаных. З Дон Кіхота смяюцца, нават б'юць яго, а ён усё змагаецца. Заўсёды побач ягоны збраяносец Санча Панса. Санча Панса разумее, што цяжка перамагчы зло, але не пакідае Дон Кіхота.

Няўжо і ў нашай вёсцы Расінка з'явіўся нейкі рыцар Дон Кixoт? Нашая вёска на гэтай зямлі не адно стагоддзе стаіць, але, відаць, ніколі не было ў нас Дон Кixoтаў. Не чуў, не захавалася паданняў. Адкуль жа гэты з'явіўся?  

-- Прачытаў? -- парушыў маўчанне тата.

-- Прачытаў.

-- Што скажаш?

Я паціснуў плячыма.

-- Hiчora не скажу.

Тата ўважліва паглядзеў на мяне.

-- Няўжо не скажаш?

-- Канешне, не скажу!

Прытупала мама, стала побач з татам.

-- Сынок, Міколка, прызнайся! – пачала прасіць.

Што з iмі зрабілася? Разбудзілі раненька і ў адзін голас паўтараюць: «Прызнайся!» Няўжо я што-небудзь кепскае ноччу зрабіў? Здаецца, спаў як пшаніцу прадаўшы. Дык чаго хочуць ад мяне? «А-а, -- здагадаўся,-- лічаць, што  гэта я напісаў».

Я зірнуў на тату і маму.

-- Дзе вы знайшлі гэтую запіску?

-- Не ведаеш? -- кашлянуў тата.

-- Сынок, ты ж сам яе на сцяну нашай хаты наклеіў! – сказала мама.

Вось дык раніца!  Думалася, што адпачну нядзеляю. Каб хоць певень хутчэй закукарэкаў. Весялей было б.

-- Міколка, што ты зноў прыдумаў? Раскажы.-- Мама прысела на краёчак ложка.

Я развёў рукамі.

-- Нічога не прыдумаў.

-- Маці зараз да слёз давядзеш. Сораму ў цябе няма! -- папракнуў тата.

«Маці зараз да слёз давядзеш...» Здараецца, даводжу. Нядаўна захацелася праверыць, як партызанам у лесе жылося: што адчувалі, аб чым думалі. Як праверыць? Вырашыў на ноч у лес пайсці. 3 суботы на нядзелю. І павалокся, пакінуўшы на стале запіску: «Пайшоў у партызаны. На ўсю ноч. Не хвалюйцеся».

Ні запалак, ні хлеба знарок з сабою не ўзяў. Да цямна па ўзлеску туляўся. Ecцi так захацелася, што хоць воўкам вый. А яшчэ цемра ахутвае наваколле, халадком пацягнула. Перабягаю ад куста да куста, зуб на зуб не трапляе. Ці то ад страху, ці то ад холаду. У вёсцы агні свецяцца. Здаецца, такія цёплыя. Пазіраю на вёску, як галодны ліс. «Што калі сюды, на ўзлесак, прыблуда-воўк прыцягнецца? - думаю. - 3'есць, не пашкадуе. Ён, напэўна, як і я, таксама галодны. На дрэва залезці, на дуб, напрыклад? Не, не выйсце гэта. Засну, звалюся, усе костачкі паламаю». Няма мне прытулку ў лесе. Дадому вярнуцца? Брыдка. Haпicaў, што на ўсю ноч пайшоў у партызаны. Цяжка сказаць, што paбіў бы, калі б не ўспомніў, што непадалёк ад вёскі стаіць сцірта саломы. Успомніў – i як на крылах туды паляцеў. 3paбіў норку і залез туды, згарнуўшыся ў клубочак, нібы вожык. І ў сцірце, скажу вам, не соладка. Мышы, здаецца, каля самых вушэй пішчаць. Бяссонне ў ix, ці што? Дый яшчэ такое думаецца: «А калі хто-небудзь прыйдзе салому красці i за нагу мяне схопіць? Я, вядома, толькі адбрыкнуся, а ён са страху самлее. Шкада. Хоць i злодзей, але чалавек». Ляжу, вушы натапырыўшы. Сам не заўважыў, як задрамаў. Усё-ткі стаміўся, змарыла. Раптам чую праз сон: «Фу-фу-фу...» Лезе штосьці ў маю норку, саломаю шасціць. Ці спалохаўся? Не памятаю. Напэўна, не паспеў спалохацца. А тое, нябачнае, усё лезе, лезе, усё бліжэй, бліжэй. Да нагі ліпкім языком дакранулася: «Фу-фу...» Не вытрываў, выскачыў са сваёй норкі. Наш сабака Шарык стаіць! Кінуўся да мяне, лашчыцца. Такі радасны, такі вясёлы, быццам яму толькі што далі талерку смачнага супу. А непадалёк... тата. «Вось дзе ты схаваўся!» -- прамовіў ён і, узяўшы мяне за руку, павёў дамоў. Так да самай хаты вёў, ні на секунду маю руку не адпускаў. Мабыць, баяўся, што ў лес уцяку.

Вядома, чаму цяпер мама з татам расхваляваліся. Ім здаецца, што я зноў нешта падобнае прыдумаў.

-- Не хвалюйцеся, ідзіце. Зараз паснедаю i ўрокi буду вучыць, - сказаў я, каб супакоіць тату і маму.

Мама правяла рукою па твары і цяжка ўздыхнула.

-- Крыху павучыш, а пасля ў донкіхоты пабяжыш?

«У донкіхоты...» Прыдумала слоўца! Хто ж запіску на сцяну прыклеіў? Хто? Відаць, нейкі жартаўнік. У кожнай вёсцы ёсць жартаўнікі.

-- Запіску дзеля жарту павесілі, -- прамовіў я. -- А вы на мяне наваліліся!

-- Мы цябе ведаем! -- сказаў тата. -- Друкаванымі літарамі напісаў, каб па почырку не пазналі.

-- Сынок, прызнайся, -- папрасіла мама. -- Не муч нас i сябе.

Мама i тата мне не вераць! Самыя блізкія людзі. Заслужыў! А калі сказаць, што я напісаў, што про­ста так, ад няма чаго рабіць – супакояцца? Павінны супакоіцца.  

-- Ведаеце... -- пачаў я.

-- Дзверы насцеж! -- пачулася неспадзявана.

Бабка Волька ў хату прыйшла. Яна жыве на канцы вёскі. Маленькая, сухенькая, старэнькая, але жвавая, як іртуць. Часта да нас прыходзіць. Просіць тату то каб бульбу дапамог пасадзіць, то каб сена прывёз, то гной з хлява выкінуў. Яе можна зразумець: жыве адна, без мужа, а дзеці, як цяпер часта бывае, па свеце разляцеліся.

-- Дзверы насцеж! Бяры i вынось з хаты ўсё па парадку, -- ушчуваючы, прамовіла бабка Волька.

«З-за гэтай запіскі, з-за гэтага жартаўніка Дон Кіхота мама пра ўсё на свеце забылася, -- падумаў я. -- Калі б ведаў, хто так жартуе, то паказаў бы дзе ракі зімуюць».

Мама ўстала з ложка і звярнулася да бабкі Волькі:

-- Цётачка, мой Міколка Дон Кіхотам стаў!

Глядзіць на бабку Вольку, нібы хоча сто даляраў у яе хоча пазычыць. А тая прыклала руку да вуха і прамовіла:

-- Што-о?

-- У донкіхоты запісаўся! - гучна сказаў тата. -- Хутка на ўсю вёску нас абняславіць.     

-- Ён? -- чамусьці засмяялася бабка Волька.

-- Ён, -- упэўнена прагаварыў тата.

Стаю ў трусах i майцы. То на тату, то на маму, то на бабку Вольку спадылба пазіраю. Збоку паглядзець -- смешна i пацешна. А мне не да смеху. Трэба неяк ратавацца.

-- Ведаеце... – зноў пачаў я.

А тут певень за акном як закрычыць:  "Ку-ка-рэ-ку-у!.."

-- Міколка, што ты хацеў сказаць? -- усклікнула мама.

-- Ведаеце...

"Ку-ка-рэ-ку-у!.." -- на ўсё горла завёў певень. У яго са мною нібыта незвычайнае спаборніцтва.

-- Васіль, -- звярнулася мама да таты, -- кінь зерня таму гарлапану. Наш Міколка прызнаецца.

«Наш Міколка прызнаецца...» Быццам у следчага ў кабінеце, быццам сапраўды вінаваты. Вось як усё можа павярнуцца.

Ірвануўся тата, па зерне пабег, як па снарады ў час бою. Певень жа проста ў акно лезе, крычыць безупынку, як заведзены:

- Ку-ка-рэ-ку-у!.. Ку-ка-рэ-ку-у!..

Добра, што тата хутка зерне прынёс, праз акно кінуў, супакоіў яго.

-- Людзі, што ў вас нарабілася? -- пацікавілася бабка Волька.

Тата ўзяў у мяне аркуш і гучна прачытаў:

-- «3 гэтага дня я буду тут, у вёсцы, змагацца са злом за праўду i справядлівасць. Буду абараняць слабых i пакрыўджаных».

-- Пакрыўджаных! -- чамусьці паўтарыла мама.

А тата ўзняў угору выцягнуты палец.

-- Цётка Волька, як вам гэта падабаецца? Наш Міколка будзе змагацца са злом. Быццам у нашай вёсцы зло на зле сядзіць i злом паганяе. Зброя яму спатрэбілася! Узброіцца i па вёсцы стане хадзіць. Адну дубальтоўку за плечы павесіць, другую на грудзі. Не падступішся да яго.

Бабка Волька нечакана зайшлася ад смеху.

-- Ой, Васілька! Нездарма кажуць: у страху вочы вялікія. У сям'і ўсяго бывае. Бачу, што твой Міколка зусім цябе перапалохаў. А ён жа i блыху не пакрыўдзіць.

 «Блыху не пакрыўдзіць...» Пагадзіцеся: не зусім добрае параўнанне знайшла бабка Волька. Магла б далікатней сказаць. Я распраміў плечы.

-- Ды я, ды я!..

-- Cціхні, сціхні! -- замахала рукамі бабка Волька. -- Ведаю, хто напісаў.

-- Хто? – усклікнулі мы з татам і мамай.

-- Мой кватарант.

-- Xiба ў вас ёсць кватарант? -- не паверыў тата.

-- Учора загадчык участка прывёз. Так пpaciў, так пpaciў, каб узяла!..

-- Хто ж ён? -- пацікавілася мама.

-- На трактарыста вучыцца. У нашу вёску на прак­тыку прыслалі. Учора цэлы вечар гэткія пісулькі складаў. Мне чытаў. А досвіткам пабег i парасклейваў дзеля забаўкі. А потым загадчык участка ў хату заявіўся. Лаяўся!.. Майго хлопца да клуба павалок.  Чамусьці не спадабаліся яму тыя пісулькі... У нас заўсёды любяць зранку накрычаць.

Я спярша зірнуў на тату, пасля на маму.

-- А вы да мяне прычапіліся: прызнайся! Паспаць не далі.

-- Жывы будзеш, -- як адрэзаў тата.

А мама сказала:

-- Міколка, ты ж і ў лес уцякаў.

-- Не ў лес, а ў партызаны, -- паправіў я яе.

 

ЯК Я СТАЎ САНЧА ПАНСАМ

 

Мне хацелася хоць краёчкам вока паглядзець на таго хлопца, які назваў сябе Дон Кіхотам. Хуценька паснедаўшы, я выйшаў на двор. За вёскаю выкупаныя ў рацэ промні сонца лашчаць вішні, быццам аблітыя смятанаю. У невялікім агародчыку ўперамешку з рэдзькаю лапушыцца салата, дружна выпстрыкнулі роўнымі радкамі пер'і цыбулі, дзіцячымі далонькамі цягнецца да нябеснага блакіту расада капусты, над моркваю ўзнёсся кроп.

Крыху пастаяўшы ды паўзіраўшыся, я шпарка пакрочыў вуліцай. Яшчэ здалёку пачуў, як наш загадчык вытворчага ўчастка дзядзька Тодар дае прачуханку незнаёмаму хлопцу. Я адразу скеміў, што гэты хлопец i ёсць Дон Кixoт. Ён нават знешне быў падобны да славутага іспанскага рыцара: худы, даўгалыгі. Такіх у нас называюць «аглоблямі».

-- Зразумей, садовая твая галава, -- пераконваў дзядзька Тодар, нервова праводзячы далонню па няголеным твары. -- Няможна абы-якія паперкі дзе ўздумаецца ляпіць.  

-- Гэта не абы-якая паперка,- абараняўся хлопец. -- Гэта сігнал для тых, хто будзе змагацца за справядлівасць.

- Сігнальшчык знайшоўся! -- абурыўся дзядзька Тодар. -- Што выходзіць? Аднаму табе патрэбна справядлівасць?

-- Справядлівасць патрэбна ўсім, але не ўсе за яе змагаюцца. Вось i вы. Ці пагадзіліся б стаць маім збраяносцам Санча Пансам?

Дзядзька Тодар прысеў, расставіў рукі, як гусь крылы, і далонямі ляснуў сабе па баках.

-- Ха-ха-ха... Я -- тваім збраяносцам?.. Я -- Санча Панса?.. Агарод гародзіш, хлопча. Выкінь глупства з галавы. Цябе з суседняга ўчастка вытурылі. Дазмагаўся!.. Ведаеш, як старшыня пpaciў, каб я цябе ўзяў? Абдумайся!.. Ты чаму сваю пісульку на Дошку гонару павесіў? Га?

Значыць, сваю адозву хлопец прыклеіў на Дошку гонару, туды, дзе партрэты перадавікоў. Зразумела, чаму дзядзька Тодар дае пытлю.

-- Чаму наклеіў? Чаму? Проста на мой партрэт!

На партрэт самога дзядзькі Тодара наклеіў! Вунь ён, на фотаздымку, пазірае кудысьці ўдалячынь, усміхаецца. А гэты юнак з аграрнага каледжа на яго сваю паперку. У дзядзькі Тодара, напэўна, у вачах пацямнела, калі ўбачыў.

-- Чаму наклеіў? Маўчыш? Сорамна?.. Тут жа лепшыя людзі нашага ўчастка!.. А ты сваю пісульку!..

-- Xiбa я што-небудзь кепскае нaпicaў? -- не здаваўся, гнуў сваю лінію хлопец. -- А на ваш партрэт не хацеў вешаць. Цемнавата было, не заўважыў. Не крыўдуйце.

-- Цьху! -- дзядзька Тодар не стрымаўся, плюнуў пад нoгi-- 3 табою гаварыць -- век сабе скараціць. Ідзі на трактар. Сёння будзеш баранаваць ячмень. Зра­зумеў?

-- Вы яшчэ ўчора казалі, што буду баранаваць ячмень, -- прамовіў хлопец i падыбаў, шырока ступаючы доўгімі нагамі.

Я ўлёг за ім. Не ведаю чаму, але мяне бы магнітам цягнула да яго.

Хлопец заўважыў, што даганяю.  

-- Чытаў? -- пацікавіўся, азірнуўшыся.

-- Угу, -- выдыхнуў я.

-- Хочаш быць Санча Пансам?

Не чакаў ад яго гэткай прапановы. Таму ажно папярхнуўся.

-- Я -- Міколка!

-- Не хвалюйся,-- cynaкoiў мяне хлопец. -- Міколкам ты застанешся. Для бацькоў, для настаўнікаў. А для мяне будзеш Санча Панса.

«Будзеш Санча Панса...» Напэўна, хоча, каб за пасланца яму служыў. Пашукай дурняў у іншым месцы.

- Санча Панса? -- прагаварыў я, быццам не зразумеўшы.

-- Але, -- без смеху сказаў хлопец. -- Будзем змагацца са злом, за справядлівасць.

-- Вас бацькі назвалі Дон Кіхотам? Так і ў дакументах напісана? -- пацікавіўся я.

Хлопец усміхнуўся.

-- Мяне завуць Дзяніс. А Дон Кixoт так, для сябе і для сяброў, вядома. Будзеш маім сябрам -- Дон Кixoтам заві. На «ты». На «вы» не трэба.

-- Ты цяпер на поле на трактары паедзеш? -- пачаў я на «ты», хоць i нялёгка было вымавіць.

-- Паеду, на «Беларусе». Звер, а не машына. Будзеш маім збраяносцам, Санча Панса? Проста кажы. Не люблю, калі ў кошкі-мышкі гуляюць.

Мне зусім не хацелася быць нейкім Санча Пансам, змагацца са злом. «Глупства гэта, гульня», -- так думалася. Але ж хацелася пакатацца на трактары, самому за рулём пасядзець. І я сказаў:

-- Буду.

Паглядзелі б вы на Дзяніса-Дон Кixoтa! Увесь аж засвяціўся, нібы на шыю яму залаты алімпійскі медаль павесілі.

-- Санча Панса, мы з табою горы звернем. Я даўно шукаю збраяносца -- надзейнага сябра. Дай руку, дружа!

Ён моцна паціснуў маю руку.

-- Санча Панса, прысягні, што заўсёды і ўсюды падзеліш са мною як радасць перамогі, так i горыч няўдач.

«Было не было. Адзін раз Марку жаніцца», -- падумаў я.

-- Прысягаю! - сказаў урачыста. А потым дадаў: -- Мне сёння можна праехаць на тваім трактары?

Дон Кіхот дапытліва паглядзеў на мяне.

-- Раней давалі праехаць?

Ці давалі? Нас, школьнікаў, дарослыя i блізка да трактара не падпускаюць. Але я i вокам не міргнуў.

-- Давалі. Сто разоў давалі, кіраваў!

-- Калі так, то i я дам, дазволю. Праедзеш, -- паабяцаў Дон Кixoт.

Я зусім павесялеў. Паверыў Дон Кіхот. У вочы хлушу, а ён верыць. У такога можна быць збраяносцам. Калі што, кругом пальца абвяду.

«Беларус», пра якога Дон Кixoт казаў «звер, а не машына», стаяў на мехдвары. Старэнькі, пашарпаны.

-- Падабаецца? -- усміхнуўся Дон Кixoт, паказаўшы на трактар.

-- Горшага не маглі даць? -- выказаў я тое, што было ў галаве.

Думалася, што Дон Кixoт завохкае, стане скардзіцца, праклінаючы ўсё на свеце. Не.

-- Звер, а не машына, -- сказаў, як i раней.  Зараз сам пабачыш.

«Беларус», што вельмі здзівіла, завёўся з першага разу.  

-- Санча Панса, лезь да мяне, -- паклікаў Дон Кіхот.

Я стаў на прыступку і залез у кабіну, сеўшы на гарбатае сядзенне.

-- Глядзі, якая прыгажосць навокал! - звярнуўся да мяне Дон Кixoт.

Сапраўды, прыгажосць. Штодзень мяняецца прырода. Хаця б ускраек лясны. Узіраешся здалёку – папрыгажэў за лічаныя дні.

Дзе-нідзе спешна, як бы баючыся, каб не спазніцца, вырываецца зеляніна, i дарогі-сцяжыны сям-там быццам шэрыя рысачкі, кімсьці не да месца накрэсленыя. І гэтыя бярозы, i гэтыя алешыны, i густая шчотка травы - усё хінецца да цяпла, нібы чалавечая істота да ласкі. Вось i ячмень: здаецца, нядаўна сеялі, а ўжо вострымі сцябламі, як цвікамі, прабівае скарыначку зямлі, каб зарунець, набраўшыся моцы.

Чыхаючы, калоцячыся, трактар выехаў за вёску і накіраваўся туды, дзе прабіваўся ячмень.

-- Дон Кіхот, калі дасі праехаць? -- не сцярпеў я.

-- Сядай бліжэй, -- сказаў Дон Кixoт.

Я падсунуўся да Дон Кіхота, ухапіўся за руль, як за штангу, націснуў на газ, i трактар панёсся, кідаючыся, як спалоханае цялё, то ўправа, то ўлева.

-- Стой! Стой! -- закрычаў Дон Кixoт.

А я, разгубіўшыся, мацней на газ націскаю. Кручу руль, выпісваю васьмёркі, якія, мабыць, трактарыст з дваццацігадовым стажам не выпісаў бы. «Беларус» дрыжыць, трасецца, бы ў ліхаманцы, здалося мне, нават падскочыў некалькі разоў. «Ён зараз разваліцца!» - пранеслася ў галаве.

-- Стой! Стой! -- галёкнуў Дон КixoтCxaпiў руль, адштурхнуў мяне і прагаварыў з дакорам: -- Шчасце, што не перакуліліся!

Сяджу нi жывы нi мёртвы. Вось табе i маеш! Праехаў дык праехаў! І чаму трактар мяне не слухаўся? Здавалася б, няхітрая навука: круцi руль. Не. То ўправа, то ўлева кідаецца. Быццам знарок.

-- Санча Панса, ты хваліўся, што сто разоў на трактары ехаў, -- прамовіў Дон Кixoт.

-- Я... Я на гусенічным ехаў,- здагадаўся, як схлусіць. Што ж, хто не можа адгаварыцца, той i свінні баіцца.

-- Чаму адразу не сказаў? У гусенічнага рычагі, а тут руль.

Я ўсміхнуўся краёчкамі вуснаў.

-- Забыўся сказаць.

-- Пра такое не трэба забывацца.

І цяпер паверыў. Як малы. Добры хлопец. 3 iм можна мірна жыць.

Не даехаўшы да ўскрайку поля, "беларус" чмыхнуў, таргануўся, як жывы, i заглух.

-- Прыехалі! -- працягла вымавіў я.

Мы вылезлі з кабіны. Дон Кixoт абышоў вакол трактара і пачухаў патыліцу:

-- Прыйдзецца рамантаваць.

-- На такой ламачыне далёка не заедзеш, -- заўважыў я.

Дон Кixoт прамовіў з крыўдаю:

-- Санча Панса, не называй трактар ламачынай. Гэта звер, а не машына.

Я прамаўчаў. Не называць дык не называць. Цікава, што ён з гэтым зверам будзе рабіць?

Дон Кixoт дастаў з-пад сядзення ключы.

-- Санча Панса, будзем рамантаваць. Дапамагай, мой верны збраяносец.

Рамантаваць? Адкручваць, закручваць гайкі, пэцкацца? Лепей на сонейку паляжаць, як кажуць, жыватом да сонца.

Я сеў на траву і выцягнуў ногі.

-- Дон Кixoт, ты рамантуй свайго звера, а я буду ахоўваць i цябе, i яго.

-- Ад каго ахоўваць? -- здзівіўся Дон Кіхот.

-- Ад сіл зла, -- сказаў я. -- Яны заўсёды вакол нас. Як у кнізе Сервантэса. Там сілы зла ў шапку не спяць, на кожным кроку падпільноўваюць герояў.

-- Падпільноўваюць. Ахоўвай! -- пагадзіўся Дон Кiхот. -- Глядзі ва ўсе вочы.

-- Буду глядзець, -- паабяцаў я.

Які ж дзівак гэты хлопец! Прыдумаў гульню i забаўляецца. А можа, сапраўды верыць, што ахоўваю? На яго падобна. Ну i няхай верыць. Крыху паляжу дый пабягу дамоў.

Ляжу, заклаўшы рукі за галаву, а Дон Kixoт пад трактарам поўзае, стукае, грукае. Мурзаты,  як чорт.  Хоць ты яго ў агарод замест пудзіла стаў.

Пазяхаю, грэюся на сонцы, нібы кот. Неўзабаве чую: тарахціць штосьці ўдалечыні. Ага, яшчэ адзін «беларус» ляціць на поле. Новенькі, чысценькі, зіхаціць фарбаю. «Гэта ж Алік едзе! - здагадаўся я. -- Яму нядаўна новы трактар далі». Сказаў Алік загадчыку вытворчага ўчастка, як адрэзаў: «Не будзе новага трактара -- у горад уцяку».

Не люблю гэтага хлопца. Сам пасля арміі, а з меншых любіць пакпіць, пасмяяцца.

Алік падляцеў да нас на сваім новым «Беларусе» i, не затрымліваючыся, --- на поле. Пагнаў, як на таксі, цягнучы за сабою суцэльныя клубы пылу. Курыць, роўную лінейку кладзе па полі. Ас!

Дон Кixoт вылез з-пад трактара.

-- Трэба праверыць, ці не шкодзіць баранаванне ячме­ню, -- занепакоіўся ён.

Патэпаў па свежай палосцы. Укленчыў і сказаў як бы сам сабе:

-- Выдзірае ячмень баронамі!

Не вытрываў я, да яго падаўся. Сапраўды, выдзірае. Бездапаможна палеглі ўсходы. Прагнаная палоска, быццам няўмела прашытае шво.

А Алік назад пыліць. Упэўнена, хуткасці не збаўляючы, бяжыць «Беларус» па выгладжаным палетку.

-- Стой! Злазь! -- рушыў насустрач яму Дон Кixoт, заціснуўшы ў руках выдраныя калівы.

Алік спыніўся, не даехаўшы метраў пяць.

-- Чаго разгалёкаўся? Нервы падводзяць? -- крыкнуў, высунуўшыся з кабіны.

-- Ты што вырабляеш? -- Дон Кixoт амаль пад нос Аліку тыцнуў загубленыя ўсходы.

Алік адхіліўся, глыбей залазячы ў кабіну.

-- Ну i што тут такога?

-- Як гэта «ну i што»? -- голас у Дон Кіхота сарваўся, ён піскнуў, бы птушанё, якому стала балюча.

-- Нарад нам выпісалі? Выпісалі. Баранаваць паслалі? Паслалі. Значыць, начальству відней, трэба яго барана­ваць альбо не трэба,-- спакойна разважыў Алік.

-- Твае вочы нашто? -- Дон Кixoт памкнуўся сілком выцягнуць яго з кабіны.

-- Ты не ўказвай! Я нарадзўся тут. А ты!.. Якім ветрам цябе прынесла сюды? Ты... Ты -- навалач. Цябе да нас не запрашалі! -- Алік сціснуў руль так, што костачкі пальцаў збялелі. -- I pyкi прыбяры!..

Алікаў трактар завыў, ірвануўся, ахутаны пылавым воблакам. Крыкнуўшы «не выйдзе!», Дон Кіхот у два скачкі дагнаў «беларус», які не паспеў набраць хуткасць, забег наперад, шырока расставіўшы ногi.

-- Глушы! -- закрычаў штосілы.

Трактар, таргануўшыся,  як укапаны, спыніўся за які метр ад Дон Кіхота. Алік выскачыў з кабіны і крыва ўсмixнуўся.

-- Вырашыў целам закрыць, як амбразуру?

-- Вочы на патыліцы? -- выдыхнуў Дон Кixoт. -- Не бачыш, што зямля тут, як пух? Трэба баранаваць, дзе суглінак.

-- Невядома, у каго вочы на патыліцы. Не тармазнуў бы i...

Дон Кixoт павярнуўся да мяне.

-- Санча Панса, бяжы ў вёску. Знайдзі загадчыка ўчастка. Няхай сюды едзе.

Да мяне спярша не дайшло.

-- Санча Панса, хутчэй бяжы. Не дам яму баранаваць!

«Яны пазабіваюцца»,-- падумаў я i адным дыхам у вёску. Вясна. Прырода радуецца, раскашуе, а тут... Хутчэй трэба, хутчэй!

Дзядзьку Тодара я знайшоў на мехдвары. Падбег да яго, дыхаю цяжка. А ён глядзіць на мяне, як на «снежнага чалавека».

-- Міколка, чаму прыбег? --  пытаецца.

-- Я... Дзядзька Тодар!..

Загадчык участка тузануў мяне за плячо.

-- Супакойся! Ад твайго крыку ў пяты закалола.

-- Дзядзька Тодар, там, там!..

-- Там, там, тарарам! -- перадражніў мяне дзядзька Тодар.

-- Але, тарарам, -- кіўнуў я галавою.

-- Ты па-чалавечы скажы. Міколка, па-чалавечы!

А я ні з таго ні з сяго заявіў:

-- Я не Міколка, а Санча Панса!

Дзядзька Тодар расшпіліў на грудзях кашулю.

-- Мне горача. Горача мне!

-- Там, на полі, Алік i Дон Kixoт забіваюцца! -- нарэшце паведаміў загадчыку.

-- Пачынаецца! Барацьба са злом пачынаецца! -- у роспачы крыкнуў дзядзька Тодар, пабег да свайго матацыкла, які стаяў непадалёк, завёў  яго і ўскочыў на сядзенне.

-- Вазьміце з сабою! -- памкнуўся я да дзядзькі Тодара.

Ён у адказ патрос кулаком.

-- Марш дадому, урокі вучыць!

І паляцеў куляю. А я паплёўся дамоў. Урокі вучыць.

 

НЕ ЗАЎСЁДЫ ХВАЛЯЦЬ, КАЛІ ДАПАМАГАЕШ

 

З Дон Кіхотам я сустрэўся толькі надвячоркам. Іду вуліцаю, а насустрач ён.

-- Санча Панса, чаго нос павесіў?

-- Задумаўся, -- сказаў я. -- Розныя думкі адольваюць.

-- Калі чалавек думае, значыць, жыве, -- зазначыў Дон Кіхот.

Я ўсміхнуўся.  

-- Некаторыя кажуць, што лепей не думаць. Тады жыць спакайней.

-- Не слухай тых, хто так кажа. Урокі вывучыў?

-- Вывучыў. Хутка канец навучальнага года. Адзнакі трэба выпраўляць.

Дон Кixoт мне ў адказ:

-- Ты толькі дзеля таго вучышся, каб добрую адзнаку атрымаць?

Сказаў, быццам  у кут на калені паставіў. Вось i пагавары з такім. Не адразу здагадаешся, як адказаць.

Я вырашыў перавесці гаворку на iншае:

-- Дзядзька Тодар быў на полі?

-- А як жа! Дзякую табе, Санча Панса. Калі б не ты!..

Мне дзякуе! Я, можна сказаць, на некалькі сантыметраў падрос.

-- Дзядзька Тодар на цябе не лаяўся?

-- Даказаў яму, што там няможна баранаваць. Зямля, што прысак, праз пальцы сыплецца. Ён паслаў на іншае поле, дзе суглінак.

-- Алік на дыбы не станавіўся?

-- Не. І ён супакоіўся.

-- Беражыся яго, -- папярэдзіў я. -- Ён табе не даруе.

Дон Kixoт паглядзеў на мяне чыстымі, як бясхмарнае неба, вачыма.

-- Санча Панса, не хвалюйся, табе проста здаецца, што Алік кепскі. Ён  у мяне прабачэння хацеў папрасіць.

Ідзём, размаўляем, а тут Андрэйка, другакласнік, з вулкі выпаўзае, слёзы па шчоках размазвае. А нагавіцы!.. Каб вы толькі паглядзелі на ягоныя нагавіцы! Мокрыя, брудныя. Я, канешне, мінуў бы малога. Нячуйка i нябачка -- найлепшыя людзі. Плача? Бяда вялікая! Няхай паплача, пакуль не надакучыць. У малых як заўсёды бывае? Плачуць, а пасля скачуць. Брудны, мокры? Не лезь, куды не трэба. Абавязкова мінуў бы. Яшчэ пасмяяўся б. А Дон Кіхот спыніўся і пацікавіўся:

-- Хлопчык, чаму плачаш?

Андрэйка надзьмуўся як мыш на крупы, а пасля як зараве:

-- Ы-ы-ы, ы-ы-ы!..

-- Няхай паплача,-- сказаў я. -- Дужэйшы будзе.

Куды там! Дон Kixoт нават i вухам не вядзе.

-- Хлопчык, чаму плачаш? Раскажы.

-- Ы-ы-ы, ы-ы-ы...-- завёў «хлопчык», як звыклую песню.

Не вытрываў я:

-- Не брыдка? У школу ходзіш, а толькі «ы-ы-ы» вывучыў.

-- Мяне тата папругаю наб'е! -- нарэшце вымавіў Андрэйка.

-- І папругаю, i дубцом не шкодзіла б, -- ycміхнуўся я. -- Мусіць, разам з качкамі ў калюжыне купаўся?

-- Не купаўся. Я два разы праз калюжыну перайшоў i адзін раз у ёй прысеў.

«Два разы праз калюжыну перайшоў i адзін раз у ёй пры­сеў...» Яму здаецца, што мала. Так, не шкодзіла б сцебануць дубчыкам. Тонкая бярозка, ды розуму вучыць. А можа, ён яшчэ чаго нарабіў? Цалюткі дзень па вёсцы гойсаючы, можна шмат нашкодзіць. І навошта гэтай малечы вольныя дні даюць? Няхай цэлы тыдзень у школе вучыліся б. Бацькам было б спакайней. Праўда, настаўнікам дасталося б! Відаць, усе са школы паўцякалі б.

- Андрэйка, ты казаў, што цябе тата папругаю наб'е. За калюжыну? -- пацікавіўся я.

-- Па парадку раскажу. Можна? -- зірнуў на мяне Андрэйка.

-- Можна, -- дазволіў я.

-- Было так. Алік тpaвінкі ў кулаку трымаў, а мы выцягвалі. Алік сказаў, што таго бацька папругаю наб'е, хто карацейшую выцягне.

-- Табе пашанцавала карацейшую выцягнуць?

-- Выцягнуў. Ы-ы-ы...

-- А потым?

-- Потым Алік сказаў: «Прайдзіся па калюжыне. Усе роўна цябе сёння бацька наб'е».

-- Прайшоўся! -- з дакорам прамовіў я.

-- Два разы прайшоўся i адзін раз прысеў.

-- Нічога не разумею, -- паціснуў плячыма Дон Кixoт.

Ён не разумеў, а мне ўсё-ўсё стала зразумела. Я ведаў Аліка як аблупленага, ведаў пра гэткі ягоны фокус. Звычайна збярэ вакол сябе малых i прапаноўвае, як сёння, каб травінкі выцягвалі. Хто карацейшую выцяг­не, таму кажа, што дома наб'юць. Тыя вераць. Некалі i я верыў. Умее, чорт, у душу ўлезці. Пасля ўгаворвае малога, каб па калюжыне прайшоўся ці ў чужы агарод залез. Маўляў, усё роўна дома наб'юць. Ідуць, лезуць. Яму смешна.

Сказаў пра гэта Дон Кіхоту, а ён заявіў:

-- Санча Панса, такога не можа быць!

Не верыць. Як жа яму даказаць?

-- Ы-ы-ы... Дасць бацька ў косці! -- заенчыў Андрэйка.

-- Не дасць, -- сказаў я яму, каб толькі адчапіўся. -- Даруе.

-- Не даруе. Я гэтыя нагавіцы першы раз надзеў. Ы-ы-ы...

Надакучыў мне гэты маленькі чалавечак, як горкая рэдзька. Ыкае, нібыта заведзены. Зараз людзі падумаюць, што мы да яго прычапіліся, пакрыўдзілі.

Я дакрануўся да пляча Андрэйкі.

-- Ідзі дадому! Не бойся.

А ён упёрся. Стаіць, як трактар на тармазах.

-- Ы-ы-ы...

-- Трэба дапамагчы малому, -- прамовіў Дон Кixoт. Ён узяў Андрэйку за руку i павёў. І я за iмi пацягнуўся. А што зробіш?

Мы наблізіліся да Андрэйкавай хаты.

-- Ы-ы-ы, ы-ы-ы!.. -- зноў загаласіў малы. Ды так моцна, што ягоная маці, цётка Ганна, пачула і на двор выскачыла. Яна ў нашай школе тэхнічкай працуе.

-- Ідзі, не бойся, -- падштурхнуў Андрэйку Дон Кіxot.

-- «Не бойся»? -- наляцела на Дон Кіхота цётка Ганна. -- Ты ягоныя нагавіцы будзеш мыць?

-- Ы-ы-ы!.. -- зарумзаў Андрэйка.

Я вырашыў абараніць i Дон Кіхота, i Андрэйку.

-- Цётка Ганна, ваш Андрэйка не вінаваты. Ён...

-- Па вушы ў гразі i не вінаваты? Узялі малога i вядуць, як на выставу! Здзекуецеся? -- не на жарты разышлася цётка Ганна.

-- Не здзекуемся. Слова даю, што не здзекуемся, -- пачаў апраўдвацца Дон Кixoт.  

Лепей не даваў бы слова, не апраўдваўся. Яшчэ болей падліў смалы ў агонь.

-- Усміхаюцца. Радыя, што хлопец упэцкаўся! Кавалеры!..

-- Мы... -- сказаў Дон Кixoт.

-- Маўчы, бо зараз зніму гэтыя нагавіцы i па плячах! -- крыкнула цётка Ганна.

Называецца, дапамаглі. Не заўсёды хваляць, калі дапамагаеш.

Што нам заставалася рабіць? Лахі пад пахі дый ходу. Як гаворыцца, далі маху.

 

СПОВЕДЗЬ ДОН КІХОТА

 

Вёску ахутваў паўзмрок. Мы з Дон Кіхотам сядзелі на лаўцы. Пахла бэзам, мятай. А ў нас на душы было цяжка. Мокрымі нагавіцамі цётка Ганна па плячах хацела даць! Без дай прычыны. Пасля такога і рукі можна апусціць.

-- Як ты стаў такім? -- пацікавіўся я ў сябра. Карцела запытацца: як дайшоў да такога жыцця? Ды язык не павярнуўся.

-- Якім «такім»? -- не зразумеў мяне Дон Кіхот.

-- Звычайна навучэнцы з аграрнага коледжа ў сваёй вёсцы праходзяць практыку, -- пачаў я здалёк. -- А ты ў нашу прыехаў.

-- Расказаць, чаму?

-- Раскажы.

Вось што пачуў я ад Дон Кіхота. Споведзь перадаю з ягоных cлоў.

...Да дзявятага класа я сябраваў з хлопцам, якога клічуць Косцем. Пра такіх, як мы, звычайна кажуць: i вадою не разліеш. Улетку цэлымі днямі прападалі на рэчцы, цягалі з нораў лянівых ментузоў, увосень у школе дзяліліся спелым яблыкам, а бывала, i якою капейчынай, што заводзілася ў кішэні; узімку дружна прабівалі снежныя сумёты, ідучы ў школу. А паспрабуй хто зачапіць якога -- удвух кухталёў надаём. У дзявятым жа, як на грэх, нам абодвум спадабалася яна, Аленка, -- аднакласніца з суседняй вёскі. І ад колішняга сяброўства, як ад разбітага шкла, толькі асколкі засталіся.

Напачатку ніхто з нас адкрыта не паказаў сваёй непрыязі. Ды трэшчынка, непрыкметная для іншых, усё большала ды большала. Без дай прычыны распачнём спрэчку. На ўроках фізкультуры не прымусіш выступаць за адну каманду. І нарэшце (Косця на дрэнны зрок спаслаўся) паселі за розныя парты. 3 малой іскры вялікі агонь бывае. Так i ў нас. Пачалося з выпускнога экзамену, па матэматыцы. Вясна тады прыпазнілася, i кветкі, нават раннія, стылі ў завязі, а вось чаромха, асабліва лясная, буяла квеценню.

-- Няхай Косця і Дзяніс па чаромху за рэчку з'ездзяць. Ім зручней: каля рэчкі жывуць, а ў Дзянісавага бацькі дык i лодка свая, -- прапанаваў нехта з дзяўчат.

Доўга мы аднекваліся, сто прычын знаходзілі, ды ўставіла слова Аленка:

-- Не праціўцеся, хлопчыкі. Няўжо вам цяжка?

Ці маглі мы не паслухацца тую, пpa якую марылі, чый позірк так часта дарэмна лавілі?

Папіхаючыся доўгімі шастамі (рака разліла свавольную гладзь аж да лесу), мы неўзабаве прыткнуліся да палянкі, парослай ядлоўцам. Дзе-нідзе сасонкі стаўбунамі высяцца. Адразу ж за палянкай -- балотца, уквечанае чаромхай.

Адметны рыбны подых падсохлага балота, цягучы смалісты пах сасны, кіпень чаромхі і нават прыветная лясная ціхмянасць -- усё спрыяла легкадумнай узбуджанасці, i непрыязь, што нядаўна хадзіла за намі ценем, забылася, як выпадковая недарэчнасць, як неспакойны сон. Выбіраючы найпрыгажэйшыя галінкі, мы весела перасмейваліся, зноў адчуваючы сябе дружбакамі, гатовымі і ў агонь, і ў ваду.

-- Косця, -- сказаў я, калі вярталіся назад з поўнымі бярэмямі чаромхі, -- давай заўтра за табою сяду. Я ўраўненне рашу, а ты задачку. Памяняемся iмі3года?

-- Згода, -- тpoxi падумаўшы, пагадзіўся Косця.

Пільна сачыла камiciя, нават інспектар з раёна прысутнічаў, але, падпільнаваўшы момант, усё ж памяняліся рашэннямі, i я, надта не ўнікаючы ў вылічэнні, перапісаў пададзеную Косцем задачу.

Чакаючы вынікаў, мы, хлопцы, адасобіўшыся ад дзяўчат, перакідвалі на валейбольнай пляцоўцы мяч.

-- Цябе класны шукае, у настаўніцкую выклікаюць, -- паклікаў мяне хтосьці з сяброў.

Не падазраючы благога, я адчыніў дзверы настаўніцкай і  гучна прывітаўся:

-- Добры дзень!

У пaкoi цішыня, усе пoзіркi скіраваныя на мяне, аглядаюць дапытліва. Інспектар з раёна дык акуляры зняў, пакруціў у руках, зноў на нос начапіў, дзівіцца, нібыта перад ім не дзевяцікласнік, а сапраўдны прафесар.

-- Добры дзень, -- другі раз прывітаўся цішэй, разгубіўшыся.

Матэматык Ілья Васільевіч паказаў на крэсла, прысунутае да стала.

-- Сядай, Дзяніс.

-- Дзякую, -- сказаў я і адступіўся далей ад стала, бліжэй да сцяны.

-- Дзяніс, ты сам рашыў задачу? -- глуха кашлянуў Ілья Васільевіч.

-- Сам, -- прашаптаў я па-здрадніцку задрыжэлым голасам.

-- Не разумею! -- развёў рукамі Ілья Васільевіч, найперш звяртаючыся да інспектара. -- За год моцную васьмёрку /пяцёркучацвёрку? – лепей зрабіць зноску, што раней найвышэйшай адзнакай была 5 – рэд./ меў, а тут абсалютна няправільнае рашэнне.

-- Рашэнне... няправільнае? -- у маім роце перасохла, шурпаты язык ледзьве варочаецца.

-- Усе змаглі рашыць задачу. А ты!.. Расчараваў, расчараваў! -- голас дырэктара далятаў нібы здалёк.

І хоць дырэктараў голас не строгі, наадварот, быццам вінаватасць чуваць у iм, але цяжка яго слухаць.

Вочы мае заплылі слязьмі, i я, згорбіўшыся, пакінуў настаўніцкую. Hoгi скіравалі ў клас. Там лёг ніцма на парту: брыдка ж, калі табе пятнаццаць, паказваць слёзы -- слёзы адчаю, слёзы крыўды.

Як каля безнадзейна хворага, абмінаючы парту, прасоўваліся каля мяне аднакласнікі.

...Хістаецца Косцева галава (адтапыраныя вушы набрынялі чырванню), хістаюцца постаці таварышаў, хістаюцца ўсе: прыязны твар інспектара, букеты чаромxi, экзаменацыйная ведамасць у руках дырэктара школы.

-- Пра Якубоўскага Дзяніса скажу асобна. Безумоўна, ён вучань здольны, але з невядомых прычын не справіўся з рашэннем задачы... Улічваючы...

Словы дырэктара незвычайна цягучыя, i слухаць ix -- нясцерпны боль i пякельны сорам, а яшчэ -- надзея на лепшае, што пракралася з дырэктаравым «улічваючы».

-- ...Камісія вынесла рашэнне ацаніць работу на тройку.

Узняўшы вочы, упершыню за апошнюю гадзіну, убачыў, як пасвятлеў твар матэматыка, дагэтуль cyxi i непадкупны, як распраміліся спіны аднакласнікаў, нібыта вялікі цяжар яны скінулі. А вось Косцевы адтапыраныя вушы дык як не болей пачырванелі: тыцні -- кроў пырсне.

Ад школы да вёскі рукою падаць, кіламетра паўтара.

-- Не бядуй. Усё яшчэ наперадзе, пакажаш сябе,-- ідучы, падбадзёрвалі хлопцы.

Мы мінулі калгасны стадыён, гарбаценькі мосцік перайсці -- i хаты побач.

Уперадзе Косця дыбае. Галаву роўна нясе, хоць кубак з вадою стаў -- ні кроплі не разальецца.

І тут я не стрываў, хоць даў слова пазней, пасля экзаменаў, разабрацца.

-- Гэты гад, -- паказаў на Косцю, -- мне няправільнае рашэнне падсунуў. А я паверыў, пepaпicaў.

Косця павярнуўся, каб агрызнуцца, i я, даючы волю прыхаванаму гневу, накінуўся на яго, малоцячы кула­камі.

Пэцкаючы белыя кашулі ды адпрасаваныя да стрэлак нагавіцы, мы клубком качаліся па дарозе, зацята, бязлітасна біліся.

Косця быў дужэйшы і неўзабаве падабраў мяне пад сябе, намагаючыся заламаць рукі, але я здолеў вызваліць ix і, злаўчыўшыся, знізу, наколькі ставала сілы, ударыў, пацэліўшы ў нос. Косця адваліўся, закрыўшыся далонню, i праз ягоныя пальцы прасачылася, распаўзаючыся, кроў.

Hixто не дапамог Косцю, ніхто нават i хусцінкі не падаў, каб выцерся. Так i пакінулі на ўзбочыне.

Пасля дзявятага я паступіў у каледж на механізатара. У дзясяты, у райцэнтр, дакументаў не панёс, бо там быў Косця.

Калі зрэдку наведваўся дадому, сябры не праміналі паведаміць, што Косця не адыходзіцца ад Аленкі, след у след за ёю бегае, нікога і блізка не падпускае. І я аднаго разу вырашыў: усё, болей не паеду туды, у вёску. Цяжка мне. Разумееш?

 

У КЛУБЕ

 

Я не мог зразумець Дон Кіхота, таму сказаў:

-- Але ж твая маці там.

-- Маці ў сталіцу пераехала. У старэйшага брата жыве.

-- А чаго ты ўцякаеш ад той Аленкі? Ты ж Дон Кіхот. Ты павінен змагацца.

-- Не магу. І болей не пытайся пра гэта, -- пачуў я ў адказ.

«Не магу...» Калі я чытаў аповесць Сервантэса, думалася, што Дон Kixoт нічога не баіцца, што для яго няма «не магу». Магчыма, гэты наш не падобны да таго, літаратурнага… Не, здаецца, падобны. І са злом змагаецца, i ў недарэчныя сітуацыі трапляе, як нядаўна, калі Андрэйку хацеў дапамагчы. Нават на экзамене ледзь двой­ку не атрымаў. Шчасце, што пашкадавалі. Відаць, някепска вучыўся. Паверыў, даверыўся злосніку, нібы асляпіла яго.

-- Хацеў спісаць! -- парушыў маўчанне Дон Кixoт. -- Лёгкага хлеба шукаў. Спалохаўся...

-- Даўно тое было, -- сказаў я, каб суцешыць.

-- Мне помніцца, -- прамовіў Дон Kixoт. -- І дадому цягне. Вокны ў бацькавай хаце дошкамі забітыя...

 -- Куды ты цяпер? -- пацікавіўся я.

-- У клуб схаджу.

У клуб? Там жа Алік. Дон Кіxot яго паскуднікам абазваў. Не даруе яму  Алік. Вядома, напралом не палезе. Не такі ён. Здараецца, кажа, усміхаючыся: «3 добрым падыходам i кот гарчыцу з'есць». Так зробіць, што Дон Кіхота з вытворчага ўчастка вытураць. Нават практыку не пройдзе. А вунь як стараецца! Далі не трактар -- сапраўдную ламачыну. Шануе яго, поўзае пад iм, быццам на гэтым трактары яму не адзін сезон працаваць, а дзесяць, не меней.

-- І я з табою пайду, -- сказаў я.

Дон Kixoт не пагадзіўся са мною.

-- Табе заўтра ў школу.

-- Вывучыў урокі.

-- Ранавата табе на танцулькі хадзіць, -- нахмурыўся Дон Кіхот.

-- Я не танцаваць. Я проста паглядзець. У нас многія школьнікі ходзяць.

-- Кепска, што ў вас ходзяць.

-- Дон Кixoт, я ж твой збраяносец!  

-- Адпачывай, сіл набірайся. Збраяносец Санча Панса мусіць быць дужым. Іначай які ён збраяносец? -- прамовіў Дон Кіхот.

Не пераканаць яго. Упарты. Нездарма пад трактар кінуўся, не спалохаўся. У лоб не возьмеш. Трэба хітраваць.

-- Добра, пайду дадому, -- нібыта пагадзіўся я.

-- Малайчына, Санча Панса, -- усцешыўся Дон Кіхот. -- Такога збраяносца, як ты, век шукаў.

Я павярнуўся i паціхеньку паклыпаў. Адышоўся і каля плота прысеў, цікую. Дон Кixoт крыху пастаяў i, насвістваючы пад нос нешта вясёлае (відаць, рады, што мяне дамоў выправіў), накіраваўся ў клуб. А я за iм назіркам, заціснуўшы рот далонню. Неяк смешна: ён ідзе, пacвіствae, а я за iм каля плота. Быццам у хованкі гу­ляю.

У клубе дзверы насцеж. 3 дзвярэй музыка -- хоць вушы затыкай. Здагадаўся я, што Алік свае калонкі прынёс. Ён i калонкі, i новы матацыкл мае. А запісы! Паўгадзіны паслухаеш -- потым два дні ў вушах гудзе. Метал!

Дон Kixoт зайшоў у клуб, а я каля дзвярэй прытуліўся. Выцягнуў шыю, пазіраю. Дзяўчаты, хлопцы уздоўж сцяны на крэслах сядзяць. На сцэне -- Алік, заклаўшы нагу за нагу, са сваімі калонкамі рассеўся. А пасярод клуба хлопцы-падлеткі Стасік i Валік  танцуюць, калі так можна сказаць. То ўбок падскочаць, то ўгору, то назад, то на падлогу ўпадуць, чарвякамі выгнуцца. Абое рабое. У дзясятым класе вучацца. Праўда, не вучацца, а мучацца. Самі пакутуюць ды іншых даймаюць. 3 тройкі на двойку, з двойкі на тройку  перабіваюцца. Стасік тоўсты, як бочачка. Аршын з шапкаю. А Валік дзябёлы хлопец, шырокі ў плячах. Чырвань на ўвесь твар, валасы вожыкам.

Выгінаюцца чарвякамі Стасік і Валік. 3 калонак нясецца: «Гэй! Вэй!» І яны галёкаюць: «Гэй! Вэй!» Не заўважаюць, што хлопцы i дзяўчаты ад смеху заходзяцца.

Што ж будзе? Ці не Алік арганізаваў усю гэтую камедыю? Відаць, арганізаваў. Ведае, што Дон Кixoт не стрывае, паспрабуе спыніць Стасіка і Валіка. Надаюць тады яны  яму па карку.

Сапраўды, Дон Кіхот падышоў да Стасіка i Валіка і ціха сказаў:

-- Не шалейце. Смяюцца з вас.

Алік у рогат:

-- Хочаш, каб народныя песенькі ўключылі і полечку станцавалі?

-- Я не супраць гэтай музыкі… -- пачаў Дон Кіхот.

Алік перапыніў яго:

-- А мы не хочам слухаць народных песенек. Не патрэбныя яны нам, як і полечка!

-- Я не супраць вашага «металу». У яго свая гісторыя. Як і іншая рок-музыка, яна прыйшла да нас з Англіі і ЗША. Мелодыі розныя павінны быць, як і мова. Адна адну не павінны знішчаць, -- сказаў Дон Кіхот.

-- Ён нашу музыку жадае паслухаць! – крыва пасміхнуўся Алік і на ўсю моц калонкі ўключыў.

3 калонак нясецца:

-- Гэй! Вэй!

Стасік з Валікам стараюцца перакрычаць тэхніку:

-- Гэй! Вэй!

Дон Кіхот залез на сцэну і звярнуўся да Аліка:

-- Выключы калонкі! Дай пагаварыць.

-- Пан Дон Кixoт моцна нервуецца? – усміхнуўся Алік.

Сам глядзіць на Дон Кіхота, як воўк на казу. Ціха стала ў клубе. Вось-вось на беднага Дон Кiхота накінуцца вясковыя сябрукі. Няўжо за яго ніхто не заступіцца? Напэўна, не. Хто ён у нашай вёсцы? Як кажуць, прышый-прысцябай. Што ж рабіць мне? "Калі што, закрычу, каб дарослыя пачулі, пазбягаліся", -- вырашыў я.

-- Што пан Дон Кixoт яшчэ мне хоча сказаць? -- усміхнуўся Алік.

Кошка вочы жмурыць, а кіпцюры вострыць.

-- Я ім хачу сказаць, а не табе! -- Дон Кіхот рукою паказаў на Стасіка i Валіка.

-- Скажы. Няхай паслухаюць.

Стасік i Валік быццам чакалі гэтага. Як апантаныя, рвануліся на сцэну. Кожны жук хоча паказаць свае рогi. Скачуць каля Дон Кіхота, сціснуўшы кулакі, крычаць, стараючыся адзін перад адным. Не зразумець, калі Стасік крычыць, а калі Валік. Злыя, нібы восы.

-- Моладзь не паважаеш?

-- Музыка твая?

-- Чаму музыку не даеш паслухаць? 

-- Даўно вуліцу носам не падмятаў?

-- Чаравікі ціснуць?

-- Ведаеш, як у нас марш іграюць?

-- Паказаць?

-- Бацька не навучыў, то людзі навучаць!

Алік з рогату аж заходзіцца. А Дон Кixoт то бялее, то чырванее. І раптам, чаго ніхто не чакаў, як крыкне:

-- Maўчаць!

Стасік i Валік сумеліся, змоўклі, вачыма лыпаюць. І Алік нібы здзервянеў. Найшла каса на камень.

-- Вам захацелася пабіцца? -- прамовіў Дон Кіхот. -У школу надакучыла хадзіць?

-- Ты ведаеш, што мы ў школу ходзім? -- падаў голас Стасік.

-- Яшчэ ведаю, што сёння цыгарэты курылі і піва пілі. Хто так для вас пастараўся, хто пачаставаў? Які дабрадзей?

-- Мы толькі адну цыгарэту на дваіх выкурылі, -- азваўся Валік.

-- Няхай дакажа, што піва пілі, -- прамармытаў Стасік.

Спалохаліся. Гаў -- i зубы сцяў. Відаць, уцякуць. Не давядзецца мне дарослых клікаць.  

-- На крывую дарожку вы сталі! -- прамовіў Дон Кixoт.

-- А ты не выхоўвай нас! -- зноў узбурыўся Стасік.

-- Мы даўно выхаваныя, -- агрызнуўся Валік.

Я заўважыў, што Алік устаў з крэсла i накіраваўся да выхаду. Стасік i Валік бокам-бокам i за iм. Каля дзвярэй Алік шапнуў iм:

-- Цяпер не лезьце. Падумаем, як правучыць.

-- Падумаем, -- сказаў Стасік.

-- Ад нас не ўцячэ, -- хіхікнуў Валік.

Значыць, не даруюць. Абавязкова нешта будзе. Не даходзіць да Дон Кіхота. І навошта ён на ражон лезе? Няхай танцавалі б гэтыя дзесяцікласнікі, няхай галёкалі б. Нагалёкаліся б i разышліся.

Неўзабаве i Дон Кixoт выйшаў з клуба. Я тузануў яго за рукаў.

-- Дон Kixoцiк, не лезь на ражон. Галава гуза шукае?

-- Ты чаго тут круцішся? - накінуўся на мяне Дон Кіхот. -Каму сказаў? Дадому!

-- Ведаеш, што мне Валік аднаго разу расказваў?

 -- Што?

-- Расказваў, як Алік яго i Стасіка навучыў курыць. Даў цыгарэту і сказаў: «Пацягніце па разу». Яны пацягнулі. Кепска ім стала. Алік зарагатаў i пайшоў. А праз тыдзень зноў прычапіўся: «Пацягніце». Аднекваліся, ды Алік стаў смяяцца: «Вы не хлопцы, а бабы ў нагавіцах». Пацягнулі, каб даказаць, што не бабы. Так i прызвычаіліся. Алік спачатку iм сам цыгарэты купляў, а цяпер яны яму купляюць. Алік ix i піва піць навучыў. Ведаеш, як першы раз было? Алік у полудзень, калі поле араў, кубак піва выпіў. У той дзень Валік і Стасік непадалёку круціліся. Паклікаў ix да сябе: «Выпіце і вы паўкубачка». Яны, канешне, пачалі адмаўляцца: «Не будзем. Не будзем». Алік тады са злосцю кінуў: "Загадчыку ўчастка хочаце данесці на мяне?»

--  І выпілі?

-- Выпілі, бо баяліся, што на ix падумае, калі раптам загадчык участка праведае, як ягоны трактарыст на полі палуднуе.

-- Я буду змагацца за ix, -- выслухаўшы, прамовіў Дон Кіхот.

-- За каго? -- не дайшло да мяне.

-- За Стасіка i Валіка. На крывую дарожку яны збочылі.

Я хацеў сказаць, што калі цялё нарадзілася з лысінкай, то з лысінкай i застанецца, але Дон Кixoт штурхнуў мяне ў плечы.

-- Дахаты. На адной назе!

Я адбегся i зноў, як першы раз, назіркам падаўся за iм. Xiбa я мог пакінуць аднаго? Што, калі Стасік, Валік i Алік дзесыці ў цемры стаіліся, пільнуюць?

Да самай хаты правёў Дон Кіхота, крыху пастаяў i паімчаўся дадому.

 

БАТЛЕЙКА ДЫ ІНШАЕ

Так здарылася, што з Дон Кіхотам я не бачыўся некалькі дзён. Узлаваліся на мяне тата i мама. Усё-ткі ў нядзелю позна прыцягнуўся. Загадалі: «Каб з хаты ні нагою». Толькі ў сераду дазволілі пагуляць. Дый не дзіва: у гэты дзень я тры дзявяткі прынёс.

А Дон Кіхот... Дон Кixoт у гэты дзень сядзеў каля хаты на лаўцы, абклаўшыся саломаю.

-- А-а, Санча Панса! -- узрадаваўся, убачыўшы мяне.

-- Дон Кixoт, навошта табе салома? -- здзівіўся я.

Дон Кixoт выняў з кішэні маленькага лялечнага чалавечка, падобнага да даўняга селяніна. У яго былі ільняныя валасы, рудыя вусы, бровы, кірпаты нос, вочы з хітрынкаю. На нагах лапці, сам у доўгім каптане, торба за плячыма, вышываная кашуля.

-- Ведаеш, як яго завуць? -- здалёку пачаў Дон Кіхот.

Я паціснуў плячыма.

-- Не.

Дон Кіхот паглядзеў на мяне і ўздыхнуў.

-- Гэх ты!

І чаго ён уздыхае? Гэтую ляльку па-рознаму можна назваць: i Mixacёмi Базылём, i яшчэ як. Xiбa адгадаеш?

-- Яго завуць Максім, -- сказаў я, каб не ламаць галаву.

-- Не Максім, а Несцерка. Чуў пра такога?

-- Не чуў, -- шчыра прызнаўся я. -- У нашай вёсцы ніводнага Несцеркі няма.

-- Гэх! -- працягла ўздыхнуў Дон Кixoт. -- Несцер­ка -- герой нашых легенд i паданняў, наш нацыянальны герой. Гэта xiтры, дасціпны селянін, які не толькі багацея-пана, але i цара разам з ягонымі баярамі вакол паль­ца мог абвесці. Чуў?

-- Краёчкам вуха.

-- Трэба было не краёчкам слухаць, а двума, -- папракнуў Дон Кixoт.

Неяк няёмка стала. Шмат даўніх герояў ведаю. І з нямецкіх паданняў i казак, i са шведскіх, i з дацкіх, i з арабскix, а пра героя беларускіх паданняў -- Несцерку -- толькі краёчкам вуха чуў.

-- Ты сам Несцерку зрабіў? -- запытаўся я ў Дон Кіхота.

-- Сам.

Во які мой сябар! Не толькі трактар умее рамантаваць, але i розныя лялькі рабіць. Майстар на ўсе pyкi. А не прызнаваўся.

-- І кашулю сам вышыў?

-- Бабку Вольку пaпpaciў. Яна пастаралася.

-- Дон Кixoт, навошта табе Несцерка?

-- Для батлейкі.

-- Для якой яшчэ батлейкі? -- здзівіўся я.

-- Э-э, ды ты нічога не ведаеш. Батлейка -- гэта адзін з відаў лялечнага тэатра, -- прагаварыў Дон Кixoт.

І давай апавядаць. Упершыню я даведаўся, шto быў батлеечны тэатр у Беларусі, што беларуская батлейка ўзнікла прыблізна ў шаснаццатым стагоддзі. Даведаў­ся, што слова «батлейка» мае i такое значэнне: скрынка накшталт невялікага доміка, падзеленая на верхнюю i ніжнюю часткі, у якіх пры дапамозе лялек разыгрывалася драма. Расказаў, што батлеечныя драмы ставілі студэнты i вандроўныя артысты.

-- І ў нас будзе свая батлейка? -- усклікнуў я.

-- Некалі будзе, -- пpaмовіў Дон Кixoт-- Гэта мая даўняя мара. Цяпер некалькі інтэрмедый хачу паказаць.

Я вырашыў удакладніць:

-- Інтэрмедыя -- гэта невялікая сцэнка?

-- Санча Панса, ты нешта ведаеш! -- пахваліў мяне Дон Кixoт.

-- А калі ты ix хочаш паказаць?

-- На днях.

«На днях...» Хлусіць i не смяецца. Каб падрыхтаваць інтэрмедыю, трэба не адзін дзень. Вось у нас у школе настаўнік, бывае, дасць невялікую сцэнку, каб падрыхтавалі на якое-небудзь свята, а пасля цэлы месяц за намі бегае, пpoсіць, каб словы вывучылі. А Дон Кixoт, як відаць, хоча паказаць тыя інтэрмедыі, у якіх лялькі будуць дзейнічаць. Няпроста гэта.

-- Не выйдзе ў цябе, -- сказаў я.

-- Выйдзе,-- прамовіў Дон Кixoт.

Я не стаў з ім спрачацца. Выйдзе дык выйдзе.

-- Для чаго табе Несцерка патрэбны?  пацікавіўся я.

-- Несцерка будзе галоўным героем інтэрмедый.

-- А другім героем?

-- Другім героем будзе Металіст.

Мне здалося, што не пачуў.

-- Металіст?

-- Але, Металіст, які не любіць народную музыку і прызнае толькі цяжкі метал. Несцерка будзе высмейваць яго. Мы i дэкарацыю намалюем, i лялькі зробім. Паклічу малых, Стасіка, Валіка. Няхай Стасік i Валік збоку на сябе паглядзяць. Магчыма, нешта дойдзе. Буду за ix змагацца.

Ну й Дон Kixoт! Не Дон Кixoт, а сапраўдны дзед Усёвед. Ведае і пра батлейку, i пра Несцерку. Значыць, не адступаецца ад свайго, будзе змагацца за Стасіка i Валіка. Хоча, каб збоку на сябе паглядзелі. Ці дапаможа, ці дойдзе? Ix кожны тыдзень у школе на лінейку выводзяць. Настаўнікі так стараюцца, каб дайшло! Пра што толькі iм не гавораць! І пра культуру, i пра гонар, i просяць, i пагражаюць. А яны стаяць ды крыва ўсміхаюцца. У адно вуха ўлятае, а з другога вылятае. Добра таго страшыць, хто баіцца. Няхай працуе, няхай стараецца Дон Кіхот. Можна збоку паглядзець.

-- Давай, падводзь міну! -- падахвоціў я. -- Трэба падцерці нос нашым металістам.

-- Трэба, -- кіўнуў Дон Кіхот.

-- І салома для інтэрмедыі патрэбна? На ёй Металісту захочацца спаць? -- зноў пацікавіўся я.

Дон Кixoт засмяяўся.

-- Санча Панса, я выберу лепшыя саломінкі i зраблю Несцерку брыль --  саламяны капялюш. Такія капелюшы некалі сяляне насілi.

А што, калі крыху дапамагчы яму? Вунь колькі ў яго працы! І брыль трэба зрабіць, i Металіста, i дэкарацыі намаляваць. Вядома ж, Металіст у мяне не выйдзе. Я ў маляванні не такі ўжо вялікі спецыяліст. А лепшыя саломінкі змагу выбраць.

-- Дон Кixoт, -- сказаў я, -- давай дапамагу табе. Лепшыя саломінкі выберу.

-- Саломінкі я і сам выберу. Санча Панса, у цябе якая адзнака па мове?

-- Дзявятка.

-- Цудоўна! -- пpaмовіў Дон Кіхот. -- Напішаш інтэрмедыю.

-- Не змагу. Пасівею, а не змагу, Дон Кіхоцік!

-- Зможаш. У цябе дзявятка.

Дон Кixoт выцягнуў з-пад саломы аркуш паперы, ручку і тыцнуў пальцам, паказаўшы на калодку, на якой звычайна колюць дровы.

 -- Сядай там i пішы.

Што было рабіць? Я ўзяў лісток, ручку і сеў на калод­ку. Анічога ў галаву не лезе. І навошта прызнаўся, што дзявятка па мове? Трэба было схлусіць, сказаць, што чацвёрка альбо тройка. Саломінкі выбіраў бы. З чаго ж пачаць гэтую інтэрмедыю? З чаго? Зараз Дон Кixoт скажа, што мая дзявятка ліпавая.

-- Адным героем маёй інтэрмедыі будзе Несцерка, а другім хто? Дон Кixoт, як ты думаеш? -- не вытрываў я.

-- Думаю, што другім героем можа стаць Драч-металіст.

Я ледзь з калодкі не зваліўся, пачуўшы гэта.

-- Драч-металіст? Птушкі, па-мойму, да такога яшчэ не дайшлі!

-- Драч -- гэта алегорыя. Санча Панса, чытаў байкі Кандрата Крапівы?

-- Не толькі чытаў, але i на памяць вучыў, -- пахваліўся я.

-- У байках Крапівы дзейнічаюць звяры, птушкі, а мы разумеем, што гэта людзі. Так будзе i ў тваёй інтэрмедыі. Дайшло?

-- Дайшло. Як пачаць? -- прамовіў я.

-- Можна так. «Жыў на свеце Драч».

-- Ты пачнеш расказваць за дэкарацыяй, а потым Драча-металіста пакажаш? -- здагадаўся я. -- Так?

-- Так,-- кіўнуў галавою Дон Кixoт-- Не перапыняй. Пачынаю спачатку.

-- Пачынай.

-- Жыў на свеце Драч. Ды сумна яму стала. Захацелася нешта такое паказаць, каб усе птушкі здзівіліся.   

-- Памалей! -- закрычаў я. -- Не паспяваю запісваць.

-- Далей сам прыдумай, -- сказаў Дон Кіхот.

«Прыдумай...» Проста сказаць. Не лезуць думкі ў галаву, хоць ты плач.

-- Не думаецца! -- паскардзіўся я.

Дон Кixoт i вухам не павёў.

-- Паварушы галавою, Санча Панса.

Я наморшчыў лоб, галаву рукамі абхапіў. Думаю, ду­маю... Аж нешта ў носе засвярбела. Не вытрываў i чхнуў:

-- Апчхі!

-- Што з табою? -- уздрыгнуў Дон Кixoт.

-- Ад вялікага думання чханне на мяне напала.

-- Меней чхай, болей думай, -- параіў Дон Кіхот.

Я гучна прамовіў:

-- Можна так: «А калі мне металістам стаць? -- падумаў Драч і давай крычаць на ўсё наваколле. Пачула Курапатка, крыламі замахала: «Перастань, перастань!» Драч не cцixae, дзярэ: «Я металіст! Я металіст!» Уцякла Курапатка, схавалася. Жаўрук азваўся з вышыні: «Годзе, надакучыла!» Драч яшчэ мацней крычыць: «Я металіст!» Паляцеў Жаўрук. Усе-ўсе птушкі паляцелі. Драч адзін застаўся. Сумна яму».

-- Добра прыдумаў! -- пахваліў мяне Дон Кixoт.

Вядома, някепска, што пахваліў. Але ж як далей напісаць? Не лезе новая думка ў галаву, хоць ты яе сілком туды заганяй. «Сумна яму, сумна яму...» -- шапчу адно i тое ж.

Пачуў Дон Кіxot.

-- Санча Панса, далей так напішы. «3'явіўся Несцерка i запытаўся: «Драч, чаму сумуеш?» -- «Птушкам мае спевы не даспадобы,-- адказаў Драч. -- Я спяваў, як металіст, а яны паўцякалі». -- «3апішыся ў птушыную музычную школу. Там розным спевам навучышся»,-- паpaiў Несцерка. Устрапянуўся Драч: «У школу? Ноты вучыць? Дзякую за параду. Лепей металістам бу­ду». І давай зноў крычаць не сваім, дзікім голасам».

-- Годзе, годзе! -- усклікнуў я. -- Цяпер ведаю, як скончыць.

-- Здагадаўся? -- усміхнуўся Дон Кixot.

-- Здагадаўся. Несцерка затуліў вушы i наўцёкі. А Драч i цяпер там сядзіць, крычыць, стараецца: «Я металіст! Я металіст!»

-- Цудоўна! -- сказаў Дон Кixoт. -- Пакуль ты інтэрмедыю пicaў, я брыль зрабіў.

І праўда, зрабіў брыль. Такі ладны, такі прыгожы! Хоць сабе на галаву надзявай.

-- У цябе рукі дужа спрытныя-- пахваліў я Дон Кіхота. А сам з жахам думаю: «Няўжо яшчэ адну інтэрмедыю прымусіць напісаць? У мяне i гэтая выйшла ці то інтэрмедыя, ці то гумарэска, ці то камедыя. Калі зноў пачну пісаць, на ўсю вуліцу расчхаюся. Куры да суседзяў паўцякаюць».

Відаць, пашкадаваў мяне Дон Кіхот.

-- Санча Панса, другую інтэрмедыю сам напішу.

-- Пра птушку ці пра сапраўднага металіста, без алегорыі? -- пацікавіўся я.

-- Пра сапраўднага. Без алегорыі.

-- На сёння ўсё?

-- Яшчэ штосьці пакажу. Насмя-я-е-ешся! Пачакай хвілінку, -- сказаў Дон Кіхот i пайшоў у хату. Неўзабаве выбег з хаты як угарэлы.  У адной руцэ магнітафон трымае, у другой вяроўчыну, да яе кавалак кілбасы прывязаны. За Дон Кіхотам вылецеў чорны кот.

Гляджу ва ўсе вочы. Дон Кіхот да хлява пабег. І кот за ім бяжыць, не адстае. Ну і ну! 3дзяцінеў мой сябар!

Дон Кіхот дабег да хлява, павярнуўся i назад, як сапраўдны спрынтэр. Кот не адстае. Цырк на дроце!

Дон Кixoт спыніўся каля мяне. Кот, канешне, на кілбасу адразу накінуўся. Прысеў каля яе, варкоча -- за вушы не адцягнеш. А ў Дон Kixoтa рот да вушэй.

-- Санча Панса, прабегчыся захацелася! Як у дзяцінстве.

-- Хм, -- чмыхнуў я.

Дон Кixoт пacтавіў на лаўку магнітафон.

-- Санча Панса, моцна цябе здзівіў?

3дзівіў. Што i казаць.

-- Моцна, -- пагадзіўся я. -- А калі смяяцца?

-- Хутка насмяешся.

Я дакрануўся рукою да магнітафона.

-- Даўно купіў?

-- У знаёмага трактарыста ўзяў. Ён у суседняй брыгадзе працуе. Тут розныя запісы ёсць.

Я падпусціў шпільку:

-- Зараз музыку ўключыш, каб кату было весялей кілбасу ecцi?

-- Правільна разважаеш! -- усклікнуў Дон Кіхот і націснуў на кнопку. З магнітафона данесліся ласкавыя гукі скрыпкi. О дзіва! Чорны кот упаў на спіну, задраў угору лапы і стаў ціха варкатаць: "Мур-мур-мур..."

У мяне ажно твар выцягнуўся.

-- Дон Кіхоцік, няўжо кату гэтая музыка падабаецца?

-- Сам бачыш, -- сказаў Дон Кixoт.

-- Ты гэткі фокус Стасіку i Валіку хочаш паказаць?  

-- Пакажам. Няхай падзівяцца.

Някепска прыдумана.  Вось дык Дон КіхотА здавалася, ад няма чаго рабіць  з катом забаўляецца.

-- Увага! -- прамовіў Дон Кіxot. -- Зараз будзе iншая музыка.

Сапраўды, з магнітафона данеслася: «Гэй! Вэй!..»

-- Метал... -- пачаў я, ды не паспеў даказаць, бо чор­ны кот падскочыў, перакуліўся ў паветры i сігануў на плот. А з плота, заенчыўшы, да мяне клубком падкаціўся. «Заскочыць на галаву -- лысы застануся»,-- падумалася.

Я павярнуўся ды нa вуліцу што было моцы.

-- Стой! Выключаю! -- крыкнуў Дон Kixoт і выключыў магнітафон. Ціха вакол. Дзе ж кот? А-а-а, вунь, ка­ля плота, аблізваецца, на мяне пазірае, нібы на кілбасу.

-- Не бойся. Сюды хадзі, -- паклікаў Дон Кixoт. -- Кот супакоіўся.

-- Я не спалохаўся, -- прамовіў я. -- Проста не чакаў, што кот ад металу ашалее.

-- Ты ведаеш, пра што паведамілі навукоўцы з амерыканскага горада Мадзісона? -- звярнуўся да мяне Дон Кiхот. -- Калі каровы слухаюць класічную музыку, то даярка значна больш надойвае малака.  На пяць-дзесяць працэнтаў больш!

-- Якога малака? -- чамусьці не дайшло да мяне.

-- Пускаеш між вушэй! -- папракнуў Дон Кіхот.

-- Здараецца, -- сказаў я. Не прызнаўся Дон Кіхоту, што кот перапалохаў.

 

ЗА ВЁСКАЙ

 

Назаўтра, калі я ішоў у школу, Дон Кіхот сустрэў мяне на вуліцы.

-- Санча Панса, пасля заняткаў зайдзі да мяне. За вёскай, на выгане, інтэрмедыі будзем паказваць. Я сказаў i малым, i Стасіку, i Валіку.

«Пасля заняткаў...» Пасля заняткаў, як кажуць, дзень у разгары. Ён жа на працы павінен быць. Няўжо выгналі, з трактара знялі?

-- На працу не пойдзеш? -- пацікавіўся я.

-- У начную пасылаюць. Перасейваю ячмень, дзе вымак.

Я з палёгкай уздыхнуў. Усё-ткі не выгналі. Малайчына Дон Кixoт. Трымаецца за працу.

-- Для інтэрмедый усё падрыхтаваў?

-- Усё, -- адказаў Дон Кixoт.

Відаць, да апоўначы сядзеў. Вельмі хоча перавыхаваць Стасіка і Валіка. Яму, мабыць, спаць няма калі. Нездарма такі худы.

-- Да пабачэння, -- сказаў я. -- Хутка пакажам інтэрмедыі. Дамо перцу з яблыкам.

Я ледзь выседзеў гэты дзень у школе.

Дон Кixoт чакаў мяне каля хаты бабкі Волькі. Ён сядзеў на лаўцы i, выцягнуўшы шыю, naзіраў на вуліцу. Каля плота стаяла нейкая вялікая рама, абцягнутая кардонам.

-- Што гэта за пудзіла? -- прагаварыў я, паказаўшы на раму.

-- Гэта дэкарацыя для інтэрмедый. Санча Панса, ты, ты!..-- Дон Кіхот не даказаў да канца, махнуў рукою. Канешне, крыўдна чалавеку. Стараўся як мог, а я працу пудзілам назваў. Цікава, што ж ён там намаляваў?

-- Можна тваю дэкарацыю перавярнуць? -- ціха прамовіў я.

У Дон Кіхота прыўзняліся бровы.

-- Як «перавярнуць»?

-- Каб малюнак убачыць.

-- Калі ласка, -- дазволіў Дон Кixoт.

Я перавярнуў дэкарацыю. Някепская, здаецца. Луг, лес, каля лесу трактар стаіць. З такой дэкарацыяй любыя інтэрмедыі можна паказваць.

-- Прыгожа! Проста вочы адбірае, -- стаў расхвальваць я. -- Асабліва трактар прыгожы. Не трактар, а звер. Такі сто пудоў пацягне.

Дон Кixoт расцвіў, быццам мак.

-- Унізе дзіркі, не заўважыў?  нечакана запытаўся.

Сапраўды, унізе дзве вялікія дзіркі прабітыя. Праз такія кот пралез бы.

-- Праз гэтыя дзіркі рукі прасаджу i лялькі буду паказваць, -- растлумачыў Дон Кixoт.

-- Я думаў, што лялькі будуць на нітках, -- сказаў я.

-- Хацеў зрабіць на нітках, ды не выйшла, -- прызнаўся Дон Kixoт. -- Некалі мы зробім як у старажытнай батлейцы. Даю слова.

-- Абавязкова зробім! -- падхапіў я. -- Пакуль i так добра. Галоўнае -- ідэя. Галоўнае, каб нас зразумелі. Хадзем на выган?

-- Не, -- сказаў Дон Kixoт. -- Ката трэба ўзяць.

-- І кілбасу, -- падказаў я.

Думаў, што Дон Kixoт сам панясе ката. А ён яго мне працягнуў.

-- Вазьмі.

Кот пазірае на мяне, выварочваецца, кіпцюры выпускае. Не кот, а ўсурыйскі тыгр.

-- Санча Панса, вазьмі ката!  Чаго стаіш?

-- Узяць? -- здзівіўся я.

-- Вазьмі. Я панясу калонкі i дэкарацыю.

-- Лялькі не забыўся ўзяць? -- стараюся i так i сяк, каб надалей адцягнуць пакуту. А ў галаве круціцца: «Як жа пазбавіцца ката, каб Дон Кixoт не здагадаўся, што баюся?»

-- Узяў! - прагаварыў Дон Кixoт. -- У кішэнях ляжаць.

-- Пакажы.

-- Калі ласка.

Дон Kixoт выняў Несцерку, Металіста i Драча. Драч як Драч. А Металіст з доўгімі валасамі, рознымі жалязячкамі абвешаны.

-- Схавай іх. Ужо наглядзеўся, -- сказаў я.

-- І ката ў кішэню схаваць? -- глянуў на мяне Дон Kixoт. -- Возьмеш нарэшце ты яго?

-- Давай ката ў скрынку з дзіркамі пасадзім, -- прапанаваў я.

-- Давай, -- пагадзіўся Дон Kixoт. -- Будзе маленькая сенсацыя, калі выпусцім.

Ён прынёс скрынку, і мы пасадзілі туды ката.

-- Яму там добра, -- усміхнуўся я.

Выйшлі на вуліцу. У маіх руках скрынка, Дон Kiхот нясе калонкі i дэкарацыю. Сапраўдныя артысты. Добра, што сабакі не стрэліся. Накінуліся б на мяне, калі б ката ўчулі. На шчасце, без асаблівых прыгод дабраліся да выгана. А там малечы сабралася! І Cтaciк з Валікам круцяцца. Крыху воддаль на матацыкле, размаляваным, як навагодняя афіша, Алік сядзіць.

-- Артысты пагарэлага тэатра з'явіліся! -- падпусціў шпільку Cтaciк.

І Валік зубы скаліць.

-- Зараз пакажуць спектакль «Чорт у балоце, Баба Яга на плоце».

-- Сам ты чорт, -- агрызнуўся я.

Дон Кixoт маўчыць, не азываецца. Нібы не чуе. Паставіў дэкарацыю на ўзгорку і мне загадаў:

-- Санча Панса, трымай!

-- Ёсць! -- па-вайсковаму адказаў я.

-- Зараз мы пакажам вам некалькі інтэрмедый, -- аб'явіў Дон Кixoт.

Малыя запляскалі ў далоні, Стасік i Валік зарагаталі, а Алік на сігнал матацыкла націснуў, як бы вітаючы ўсіх нас.

-- Першая інтэрмедыя называецца «Драч-металіст». Пазнаёмцеся з яе героямі.

Глядзяць на нас малыя, вачэй не спускаюць.

Дон Кixoт падняў угору Несцерку i Драча.

-- Вось Несцерка. Гэта наш беларускі селянін, герой нашых паданняў. Ён вельмі разумны i хітры. Самога цара не баяўся. 3 панамі ж і падпанкамі як з роўняй размаўляў. А вось Драч -- птушка. Драч -- герой нашай першай інтэрмедыі. Ён вырашыў стаць металістам, які не хоча ведаць іншай музыкі. Паглядзіце, што з гэтага выйшла.

Адразу скажу: спадабалася малым мая інтэрмедыя пра Драча-металіста. Ну i пляскалі яны ў далонькі! Не чакаў гэткага поспеху. А другую інтэрмедыю Дон Кіхот, што называецца, на дзясятку з плюсам паказаў. Вось пра што яна.

Захацелася Металісту, як i Драчу, стаць звышарыгінальным. Начапіў ён на сябе розных гаек, бляшанак і стаў па вёсцы шпацыраваць, каб паказаць, які прыгожы. У бацькоўскую хату не заходзіць, цесна яму там.

Ад смеху зайшліся малыя, гледзячы на яго.

Потым мы з Дон Кіхотам выпусцілі са скрынкі ката. Прыгнуўся бедны кот, вачыма зыркае. А малыя крычаць, задаволеныя:

-- Яшчэ адзін «металіст» з'явіўся!

-- Ён у cвaiм дамку сядзеў!

-- Гэты «металіст»  будзе спяваць!

Я хуценька ўключыў калонкі. Кот упаў на спіну і заваркатаў:  "Мур-мур, мур-мур..."

-- Ой, памірае! -- спалохана ўсклікнуў хтосьці з малых.

-- He пaмipae, а цешыцца, -- прамовіў Дон Кіхот. -- Гэтая музыка яму даспадобы. Зараз пабачыце, што бу­дзе, калі метал загучыць.

І новую музыку паставіўHiбы тры бензапілы адразу ўключылі. Кот як мяўкне, як падскочыць угору i на Стасіка з Валікам кінуўся, бы сабака!..

-- Ой, мама! -- усклікнуў Стасік.

А Валік як заенчыць:

-- Вочы выдзера!

Кот, відаць, i сам перапалохаўся, бо пабег прэч.

-- Куды? Куды? -- закрычаў Дон Кіxot i прыпусціў за ім.

Я таксама нешта крычаў і не заўважыў, як да нас на матацыкле пад'ехаў Алік.

-- Спадабаліся інтэрмедыі? -- звярнуўся ён да малых.

-- Спадабаліся! -- дружна закрычалі яны.

Алік тупнуў нагою.

-- Акыш!

Малыя сціхлі, моўчкі пазіраюць на яго.

-- Я два разы не люблю паўтараць. Акыш! Не блытайцеся пад нагамі!..

Малыя адбегліся, спыніліся воддаль. Алік глянуў на мяне і працадзіў праз зубы:

-- А ты, Санча Панса, чаго стаіш? Акыш!

Прывык горлам браць. Xiбa дасі рады такому, як ён?

Я апусціў галаву і падышоў да дзяцей.

Алік у Стасіка i Валіка пачаў дапытвацца:

-- І вам спадабалася?

-- Не ведаю, -- разгубіўся Стасік.

А Валік адказаў:

-- Добрыя лялькі Дон Kixoт зрабіў. Асабліва Нес­церку.

-- Лялечкі падабаюцца? Малым дзеткам з лялеч­камі пагуляць захацелася! Сёння ж у краме куплю. -- Алік злез з матацыкла, адкінуў сядзенне і дастаў бутэльку.

«У бутэльцы бензін!» -- тахнула ў галаве.

Я не ведаў, што ён думае рабіць, але прадчуваў нешта нядобрае.

Алік працягнуў бутэльку Стасіку.

-- Бяры!

Стасік адступіўся назад.

-- Навошта?

-- Бяры! Два разы не люблю паўтараць.

Стасік абедзвюма рукамі ўзяў бутэльку. Трымае перад сабою, нібы гранату. Алік тым часам выняў з кішэні запалкі і працягнуў іх Валіку.

-- Бяры!

Валік паглядзеў на яго, як баран на новыя вароты.

-- Можа, не трэба?

-- Бяры! Лялькі кінеш на дэкарацыю.

Я ступіў наперад. А ногі як здранцвелыя. Не, не змагу перашкодзіць. Дон Kixoт змог бы, а я не змагу...

-- Палівай бензінам! -- крыкнуў Алік.

Я сеў на траву і закрыў рукамі вочы.

-- Кідай запалку!..  Адыдзіся, бо згарыш, дурань!

Устаць? Кінуцца на ix? Не змагу. Дый позна. Позна ўжо...

-- Дзядулю спалілі! -- заплакаў нехта з малых.

«Дзядулю спалілі...» Несцерку. Я на секунду расплюшчыў вочы. Гарыць зыркае полымя. Алік, Стасік i Валік садзяцца на матацыкл. Алік усміхнуўся. Мароз прабег па маёй скуры...

Я плакаў і ад болю, i ад бяссілля, i ад сораму. Ведаў, што гэты плач назаўжды застанецца ў маёй памяці...

Спалілі Несцерку, селяніна, у якога саламяны брыль, вышываная кашуля, рудыя вусы, вочы з хітрынкаю. Усё згарэла. Усё-ўсё. І вышываная кашуля, i доўгі каптан, i торба -- ягоная спадарожніца. Нічога не засталося.

Я плакаў, плакаў несціхана. Ачнуўся, калі да маёй галавы хтосьці дакрануўся. Падняў вочы -- Дон Кixoт ка­ля мяне стаіць.

-- Яны Несцерку спалілі! – сказаў я праз плач.

-- Ведаю! -- нейкім каменным голасам вымавіў Дон Кixoт. --  Не плач! Мы будзем змагацца.

Я выцер слёзы.

-- Дон Кixoт, што табе з дзяцінства найбольш запомнілася?

-- Што? -- Дон Кixoт глядзеў кудысьці ўдалячынь.

-- Што? -- паўтарыў я.

-- Цяпло суніц.

-- Цяпло суніц?

-- Але, цяпло суніц. Ты аднаго разу пытаўся, як я стаў такі. Тады не ўсё расказаў. Цяпер хочаш паслухаць?

-- Хачу,--  npaмовіў я.

Во што апавёў мне Дон Кіхот.

 

ЦЯПЛО СУНІЦ

 

Колы павольна перамолваюць сухую, выезджаную каляіну, падбіраючы пад сябе затоеную ў маўклівасці лясную дарогу.

Усё жывое зашылася ў цень, толькі авадні не даюць спакою. Як ашалелыя, носяцца ў паветры, хмараю апускаюцца на бліскучую спіну Гнядога, на ногі, лезуць у вочы.

Дзяніска сядзіць высока на сене. Яму добра відаць, як конь у адчаі адмахваецца хвастом, касавурыць слязлівыя вочы.

-- Каб на вас немач, ненажэрныя! – часам усклікае бацька, спрабуючы адагнаць аваднёў альховаю галінаю, лісце на якой, нядаўна зялёнае, сакавітае, на вачах звяла, страціла сваю жывую пругкасць.

Як ні ўвіхаецца бацька, цяжка яму ўратаваць Гнядога. Дзяніску шкада і каня, і бацьку, які ўжо каля гадзіны тупае спякотаю за возам. Удвух, вядома, было б лягчэй бараніцца ад аваднёў, ды вельмі ж добра прымасціўся на сене. Злазіць з воза і таптаць босымі нагамі гарачы пясок не дужа хочацца.

-- Тата, а мо дапамагчы табе? – усё ж не вытрымаў, спытаў хлопчык, зірнуўшы на бацьку з воза.

-- Не трэба, -- махнуў рукою бацька.

А сонца паліць, перасохла ў горле, мучыць смага.

Маці, выпраўляючы іх на сенажаць, наліла трохлітровы слоік вады, але там яны да кропелькі асушылі яго.

-- Піць захацеў? – заўважыў бацька. – Пацярпі крыху. Хутка нап’ешся з ручая ляснога.

Калі глядзець зверху, бацька здаецца малым, нязграбным. Дзяніска бачыць яго прапыленыя, цяжкія кірзавікі і дзіву даецца, што бацька можа мераць імі дарогу, што яму зусім не хочацца залезці на воз, на мяккае сена. Калі шчыра прызнацца, Дзяніска хацеў бы бачыць свайго бацьку не гэткім. Вунь у іншых бацькі на трактарах, грузавіках працуюць, а яго, апрача лейцаў, ніводнага разу нічым і не кіраваў. Хаця б матацыкл прыдбаў. Тады і Дзяніска, з гонарам гледзячы на сяброў, пракаціўся б вуліцаю. Спытаў неяк пра гэта Дзяніска, а бацька сказаў яму:

-- Мне матацыкл не даспадобы. Ты вучыся добра. Табе і куплю.

Не хутка яшчэ тое будзе. Але Дзяніска верыць, што бацька стрымае слова, бо, як кажа маці, на чым ён стаіць, з таго не сыдзе.

Так і вясною было. Грушу-дзічку, якая за прыгуменнем на мяжы расла, у гародчык перасадзіў. Паўдня выкопваў, бо ў сілу ўвабралася, паспела добра ўкараніцца. Потым у гародчыку да поўначы яму капаў.

Маці падыходзіла колькі разоў, прасіла: “Пакінь. Трускалкі загубіш”. Бацька ж казаў упарта: “Там межы заворваць будуць. Прападзе груша”. І суседзі, прыходзячы,  на яму дзівіліся: “Ці не намерыўся ты, Іван, сюды бульбу сыпаць?”

А бацька шпурляў моўчкі зямлю ім пад ногі. І Дзяніска таксама побач круціўся, пакуль маці ў хату не загнала. Карцела спытаць, чаму добрую садавіну бацька тут не пасадзіць, ды пабаяўся, што ўгневае.

Калёсы ж, як цягавіты працаўнік, тым часам адольваюць нялёгкія метры дарогі. Дзяніска паглядае на кучаравы бярэзнік, праз які пралягла высакавольтавая лінія. Крайнюю апору шапкаю пакрыла буслінае гняздо. Самога бусла, праўда, не відаць. Дый дзіва было б, каб сядзеў тут спякотаю.

“Вух, вух!” – нечакана данесліся два выбухі.

За імі – яшчэ два і, счакаўшы, зноў некалькі.

-- Каб дажджу не было, – выказвае ўголас Дзяніска трывожную думку.

-- Гэх ты, – пасмейваецца бацька, – хіба не разабраўся, што карчы рвуць?

Дарога ўжо спадае ў нізіну. Паабапал стаяць, дружна пабраўшыся адна за другую, разгалістыя камлюкаватыя яліны. Сям-там між іх, заціснутыя, адзінока гараць свечкамі каржакаватыя, у плямінах счарнелай кары бярозы.

“Дзінь-дзінь, дзінь-дзінь!” – весела будзячы лясную дрымоту, зазвінелі цуглі.

-- Тпру-у-у! – нацягвае лейцы бацька і, наматаўшы іх за хваінку, што прыткнулася да дарогі, выстаўляе рукі і кажа: – Скачы жвавей. Лясной вады пакаштуеш, а заадно і падсілкуемся.

Дзяніска забірае сетку-клумачак, куды маці напакавала сняданак, і нехаця спаўзае з воза.

У целе млявасць, якая звычайна бывае пасля неспакойнага сну, і няма аніякага жадання ісці куды.

-- Не раскісай, мужчына! – апускаючы Дзяніску на зямлю, падбадзёрвае бацька.

Ледзь прыкметная сцяжынка, аббягаючы стромкія дрэвы, бухматыя лазнякі, вядзе за сабою ў лясную глыб.

Праз які дзясятак крокаў бацька, неспадзявана для Дзяніскі, кленчыць каля купкі кветак.

-- Ты нічога не заўважаеш? – пытаецца ён, не адрываючы ад кветак позірку.

Дзяніска стаіць воддаль. За цалюткае лета паспеў наглядзецца на кветкі.

-- Хіба не бачыш пчолку? – зноў турбуе бацькаў устрывожаны голас.

Перасiльваючы млявасць, Дзянiска ступае на крок бліжэй.

Сапраўды, на жаўтаватай, прыплюснутай да зямлі кветачцы прымасцiлася пчолка, нямоглая, з натапыранымi крыльцамi. 3даецца, ледзьве трымаючыся на гэтым жаўтаватым вяночку, яна чарапахаю паўзе ўкруга. Часам спыняецца, бы прынюхваючыся. Ды гэты вяночак ёй, відаць, не даспадобы. Узмахнула крыльцамi i пераскочыла на другi.

-- Э-э-эх! -- працягла ўздыхае бацька.

І гэтае "э-э-эх" вырываецца нечакана, як сонны дзіцячы крык. Тут перапляліся разам і невыказная турбота,  і адчай, што палоніць душу тады, калі ўсё ідзе насуперак тваім жаданням.

Вочы ў бацькі затканы смуткам і, перш чым адысці ад гэтай адзінокай пчолкі, ён

глядзіць на Дзянiску, быццам чакаючы якое спагады.

-- Пажывы знайсцi не можа. Кветка і тая без дажджу гіне, -- ціха шэпча ён.

Чым далей ад дарогі, тым болей аддае вільгаццю, прахалодаю.

-- І дзе ж тая рачулка? – пакутуе ад нецярплівасці Дзянiска.

А яна, схаваная ў густым арэшнiкy, выблiснула неспадзявана, зачараваўшы мiжволi пагляд. Праўда, невялiчкая. Разагнаўшыся дык і пераскочыць можна. Вады недзе па калена, але чыстая, нават бачны жучок, што стaiўся каля гнiлyшкi, абведзенай зялёнаю раскаю. Крыху воддаль прабег даўганогi павучок, пакiнуўшы на момант рабацiнне-дарожку.

Далей копкаю сена выciццa невысокі зруб. Бяр­веннi, счарнелыя ад дажджоў, дбайнаю рукою шчыльна прыгнаны адно да дрyгoга. Зверху прыцiснула яго да зямлі накрыўка. Крайняя дошка, нядаўна даточа­ная, блiскаціць габляванаю навізною.

-- Тут і прыпынімся, --кіруючыся да зруба, з палёгкаю ўздыхае бацька.

-- Стой! Назад! Узарвешся! – пачуўся гучны крык.

Бацька, які ішоў наперадзе, застыў ад неспадзеўкі.

-- Кладзiцеся!.. Зруб!.. Узарвецца!..

Перш чым Дзяніска паспеў разгледзець бікфордаў шнур, які гадзюкаю затaiўся пад счарнелымі бярвен­нямі і там дыміўся, тлеючы, са злосным шыпеннем, бацька знячэўку тузануў яго за плячо: “Не падыходзь!”, а сам кінуўся да зруба, ірвануў шнур... «Тол закладзены», -- дайшло да Дзяніскi.

З прыбярэжнага алешніку выйшлі два маладыя хлопцы. Адзін высокi, кучаравы, другі менш зграбны. «Тыя, што карчы рвуць», – мільганула думка.

-- Крычу, а ты лезеш. Жыць надакучыла? – нядобра зіркаючы на бацьку, працадзіў праз зубы кучаравы.

-- А ты, паганец, што сярод белага дня вытвараеш? У міліцыю захацеў? -- бацькаў твар збялеў, ніжняя губа дрыжыць ад гневу.

Кучаравы, відаць. узяў сябе ў рукі, сказаў наўмысна абыякава:

-- Гэтае дапатопнае стварэнне ў паветра хацелі пусціць. Было б чаго сварыцца.

-- У паветра?.. Чаму?.. Перад законам адкажаш! – ­бацьку не хапала слоў, не хапала паветра, і ён за­дыхаўся.

-- Ты нас, дзядзька, не палохай законам. Мы яго і самі добра вывучылі. Ніхто за такую старызну ця­гаць не будзе. Iнакш мы не збiраліся б пускаць яе ў паветра. Дый не тваё яно, нічыйнае, можна сказаць, і ты нам не ўказ.

-- Не ўказ? Нічыйнае? Ёсць закон! – бацька сха­піў за грудзі кучаравага.

Спрытна выслізнуўшы з бацькавых рук, кучаравы з сілаю штурхануў бацьку, і той, падаўшыся назад, асеў на зямлю.

-- Ану іх, не звязвайся, -- пацягнуў кучаравага за руку другі хлопец.

Таропка збочыўшы ў кусты, праз хвіліну яны сха­валіся ў гушчары.

На душы ў Дзянiскi разгубленасць, а вочы, дагэ­туль сухія, дапытлівыя, цяпер – два салёныя малень­кія азярцы – з жалем пазіраюць на бацьку.

Бацька падышоў да Дзянiскi і сваёю заскарузлаю, патрэсканаю далоняю пагладзіў яго непадатлівы віхор.

-- Супакойся, Дзяніска.

“Я ўжо супакоіўся”, -- хацеў сказаць Дзяніска, але прамаўчаў.

-- Такі ж выйгралі мы бітву. Уцяклі яны, спалохаліся. Дык падсілкуемся, адзначым перамогу, -- хітра прыжмурыўшыся, засмяяўся бацька.

Смех яго, бездакорна чысты, звонкім рэхам азваўся ў Дзяніскавай душы.

Бацька прыносіць аднекуль берасцяны кубак. Зачарпнуўшы да краёў, працягвае Дзяніску.

-- Пі! Чысцейшай, як тут, не знойдзеш.

Нягледзячы на тое, што вада сцюдзёная, аж зубы заходзяцца, Дзяніска п'е прагна, не адрываючыся, і размяклае, стомленае цела ажывае, поўніцца сілаю.

За ім п'е бацька, спакваля, не спяшаючыся, быц­цам робіць якую важную справу, толькі дробна, хут­чэй за ўсё ад перажытaга, дрыжаць кончыкі пальцаў.

-- Пакажы, Дзяніска, што маці для нас падрыхтавала, -- далонню выцершы вусны, звяртаецца бацька, і сам, відаць, задаволены.

Невялічкія, таўсматыя, як адзін, агуркі, у карыч­невых прожылках скрылікі сала, нарэзаны роўнымі лустачкамі хлеб – усё гэта парадкуецца бацькам на разасланую газету.

Дзяніска, як і бацька, кладзе скрылікі сала на хлеб і есць з агурком. А высокая, парыжэлая на сон­цы трава – пяшчотныя сястрыччыны пасмы – лашчыць вуха, і хацелася б так доўга ляжаць, нікуды не ады­ходзячы, ні пра што не думаючы.

-- Ты, Дзяніска, не ведаеш, чаму я дзічку ў ага­родчык перанёс, -- раптоўна заводзіць гаворку бацька. -- І маці не ведае. А яе мы з дзедам тваім на прыгуменні садзілі. Слабы ўжо ён быў. Кажа: “Хут­ка ўнучак падрасце, няхай ласуецца грушамі. Яны хоць і дзічкі, але не ад’есціся, як у сене паляжаць”. Мудры быў твой дзед, Дзяніска. Вядома, культурная груша альбо яблык смачнейшыя. А з’еў, дык і забыў­ся. А дзічкі – зусім не тое. І на дрэве сядзяць як не да зімы, бы чакаюць, пакуль уся астатняя садавіна не з’есца. Там былі і яблыкі, там і грушы, там і слі­вы розныя. І ўсё смакам вабіць. Дык хіба выбераш што, ацэніш, як трэба. А дзічка – яна адна. Ды адразу, з налёту, яе не з’ясі. Яшчэ клопат патрэбны. Све­жага сена падбярэш, пакладзеш туды грушы, у дзень па дзесяць разоў наведвацца станеш, на смак спрабаваць. А ці кепска пад такой грушай на лаўцы  ў цяньку пасядзець? Тут і ўнукі сядзець будуць, паці­кавіцца каторы, хто пасадзіў яе. А мне тут: «Хай карчуюць. Не будзе страты”. І тыя, -- бацька з агі­даю сплюнуў, -- думаюць, што, разваліўшы зруб, ні­кому ад таго страты не прынясуць, бо, па-іхняму, нічыйны ён, нейтральны, гэта значыць. Маладыя, не разумеюць таго, што зруб здавён людскімі рукамі збудаваны і беражэцца рукамі людскімі. Яны, рукі, не для глуму дадзены. І той, хто зруб тут ставіў, можа, тое і нам падказаць хацеў. Дзяды нашы закону не зналі, а мудра судзілі. Ды ці ёсць на зямлі што нічыйнае? Нават пустка і тая сваё прызначэнне мае. Значыць, патрэбны некаму і рачулка, і дзічка, і ягада, што каля рачулкі расце.

            Падняўшыся, бацька сарваў некалькі суніц-паце­рак, што грэліся побач на сонцы, падаў Дзяніску:

            -- Пакаштуй.

            Дзяніска моўчкі ўзяў спелыя ягады.

-- Заседзеліся мы, Гняды ўжо зачакаўся. У даро­гу пара, а яна ў нас з табою нялёгкая, -- ціха сказаў бацька і рушыў сцяжынкаю.

Ідзе ён спаважна, па-гаспадарску, а за ім Дзяніска басанож крочыць. У роце растаюць прагрэтыя суніцы. І доўга яшчэ, едучы на возе, а, магчыма, і не толькі едучы на возе, будзе адчуваць ён іх цяпло, аддадзенае ці то шчодрым сонцам, ці то бацькавай напрацаванай далонню.

 

МЕХ ЯЧМЕНЮ

 

Увечары мама сказала мне:

-- Міколка, збегай да бабкі Волькі. Яна сёння ў горад ездзіла. Прасіла яе, каб нам бутэльку алею купіла. Забяры.

Вядома, не хацелася бегчы да бабкі Волькі. Вось-вось цікавы тэлевізійны фільм пачнуць паказваць.

-- У сваёй краме не маглі купіць? -- заенчыў я.

-- Няма ў сваім магазіне. Разабралі!

-- Заўтра збегаю!

-- А есці i сёння хочаш? -- заявіла мне мама.

-- Мне алей не патрэбны, -- адказаў я.

-- Табе нічога, акрамя танцаў, не патрэбна! -- накінулася на мяне мама.

«Нічога, акрамя танцаў, не патрэбна...» Быццам я кожны дзень на танцы хаджу. Знайшла танцора! Што ж, лепей прамаўчаць. Пачні спрачацца -- такое пачуеш, што вушы звянуць. Дарослым заўсёды ёсць што сказаць.

Я сxaпiў шапку i выскачыў з хаты. Цішыня на вуліцы. Толькі на балоце жабы крумкаюць ды за вёскай трактар тарахціць. Дон Кixoт працуе, ячмень перасейвае там, дзе вымак. Цяжка яму цяпер. Спалілі і Несцерку, i дэкарацыю. Пад самы дых Алік даў. Хоча, каб усе пад ягоную дудку скакалі. Не супакоіцца, пакуль Дон Кіхота з вёскі не выжыве. Дон Кixoт яму  што бяльмо на вачах.

Я выйшаў на вуліцу. Каля плота, бачу, цёмныя постаці сунуцца. Прыгледзеўся: Алік i ягоныя ад'ютанты -- Стасік i Валік! Мне з імі лепей не сустракацца. Яны скоса ў мой бок пазіраюць. Чаго добрага, дадуць па карку. Xiбa будзеш скардзіцца?

Прысеў у весніцах, пазіраю. А неразлучныя сябрукі ўтрох Алікаў матацыкл пхаюць. Наперадзе -- Алік, ззаду -- Стасік i Валік. Чаму ж яны не едуць на матацыкле, а пхаюць яго? Алік бензін эканоміць? Не з эканомных ён. Здараецца, цэлы дзень па вёсцы гойсае. Сапсаваўся матацыкл? Магчыма. Але ж Алікаў дом ззаду застаўся. Калі б сапсаваўся, то дадому завёў бы.

Я прыўзняўся і ўбачыў, што на багажніку матацыкла ляжыць мех. Што ж яны вязуць у меху?

-- Цяжка. Стаміўся! -- пачуўся Стасікаў голас.

-- І з мяне пот градам коціцца. Хоць вядро падстаўляй, -- азваўся Валік.

-- Перакурым! -- прапанаваў Алік.

Якраз насупраць весніц спынілася гэтая вясёлая кампанія. У мяне кроў прыліла да твару. Я імгненна апусціўся, нібы зверху па шапцы стукнулі.

Алік дастаў цыгарэты.

-- Закурвайце, хлопцы. Мне не шкада.

Закурылі. Мігцяць агеньчыкі ў цемры.

-- Дарагія цыгарэты! Такія не кожны купіць, -- прамовіў Алік.

-- Ага! -- падаў голас Валік. -- У мяне аж у галаве закруцілася, як зацягнуўся.

-- Ты мацней, на поўны рот! -- зарагатаў Алік.

-- Я стараюся, цягну, каб быў поўны рот.

-- І я стараюся! -- пахваліўся Стасік.

Некалькі хвілін яны маўчалі. Толькі агеньчыкі гарэлі, разгараліся. «Эй, табакуры! На адным сонцы анучы сушылі?» -- ледзь не крыкнуў я. Ды стрымаўся. Вушэй пашкадаваў.

-- Гэты Дон Кixoт усюды свой нос суне, -- парушыў маўчанне Стасік.

-- У кожную шчыліну лезе,-- дадаў Валік і, нібы стогадовы дзед, закашляўся: -- Kxixixi, кxixixi...

-- У горле дзярэ? -- зарагатаў Алік.

-- Дзярэ, халера на яго!

-- Перадзярэ, не хвалюйся. А гэтага Дон Кіхота мы навучым як на сабак брахаць. Заўтра як міленькага ў міліцыю павалакуць. Перакурылі? Ну, паехалі. Хопіць мазоліць языкі.

«Заўтра як міленькага ў міліцыю павалакуць...» Выходзіць, плятуць павуціну. Нездарма матацыкл не заводзяць. Не здагадваецца Дон Kixoт, што заварваецца каша. Што ж рабіць? Павярнуцца i пабегчы? Мая хата з краю? Заўтра згару ад сораму. Годзе ix баяцца. Трэба зблытаць ім кар­ты. «Наперад, Санча Панса! Не бойся!» -- падахвоціў сам сябе.

Ціснучыся да плота, я пайшоў за Стасікам, Валікам i Алікам. Неразлучная тройца спынілася каля хаты бабкі BолькiЦixa, без слоў знялі з багажніка мех i панеслі.

Куды ж панясуць? Няўжо ў хату? Не. Мінулі хату, панеслі далей, туды, дзе хлеў, дзе адрына.

Я перабег праз вуліцу, і, прыгнуўшыся, стаў каля плота. Вачэй не спускаю з неразлучнай тройцы. Адчынілі дзверы і кінулі мех у адрыну. Павярнуліся i, нібы здані, назад сунуцца.

Я ўпаў на жывот i запоўз пад лаўку. Ляжу нi жывы нi мёрт­вы. Крокі бліжэй, бліжэй...

-- Аж у горле перасохла! -- здаецца, над самаю галавою пачуўся голас Стасіка.

-- І ў мяне перасохла, -- npaмовіў Валік.

-- Не бойцеся, -- сказаў Алік. -- Заўтра рукі будзем паціраць. Дзейнічаць так, як дамовіліся. Валік, з мехдвара патэлефануеш у міліцыю. Сваё прозвішча не называй. Скажаш, што гэты Дон Кixoт украў мех ячменю. Скажаш, што ў адрыне схаваў. 3 самага ранку патэлефануеш. Няхай цёпленькага забяруць. Не выкруціцца, калі правераць. Усе ведаюць, што ячмень сее.

-- Страшна! -- голас у Валіка задрыжэў.

-- А не страшна будзе, калі даведаюцца, што ты гэ­ты мех са Стасікам з поля цягнуў?

-- Сам навучыў! Сам паказаў, дзе ляжыць!

-- Я адгаваруся. А вось вы...

-- Патэлефаную, не страш!.. Мяне ў турму не пасадзяць?

-- Не пасадзяць. Каму ты патрэбны? Дон Кіхота прыціснуць. Са злом змагаецца... Чысценькі!.. Брудненькім зробім. Не шкадуйце яго. Ён вас вунь як у клубе!.. Перад yciмi... Ну, паехалі. Усё шыта-крыта будзе.

Я высунуў галаву з-пад лаўкі. Тры цёмныя постаці аддаліліся

Мех ячменю прывезлі. Хочуць заявіць, што Дон Кiхот скраў. Капаюць яму. І, мабыць, уваліцца ён туды. Хітра Алік разлічыў – і ўсё-ткі баіцца, дрыжыць. Гэтых ад'ютантаў паслаў, каб ячмень скралі. Каб служылі яму, каб у рот глядзелі, каб кожнае ягонае слова лавілі. Дон Кіхота ў гразь хоча ўтаптаць. Паганец! Не выйдзе. Думаеш, Санча Панса спіць? Санча Панса не спіць, усё-ўсё ведае, не баіцца цябе. Няма страху наперадзе, калі страх ззаду.

Я хацеў паклікаць Дон Кіхота, гэты мех яму паказаць. Ды, памеркаваўшы, перадумаў. Дон Кіхот, вядома, напралом палезе, да Аліка паімчыцца. Алік на ўсю вёску ляманту наробіць. Скажа, што Дон Кіхот знарок да яго чапляецца.

Паразважаўшы, я вырашыў занесці мех да Аліка, на самы парог ягонай хаты пакласці. Каб прачнуўся i паглядзеў. Але не заўсёды выходзіць так, як думаеш. Не змог я падняць цяжкі мех. Не ведаю, што рабіў бы, калі б не згадаў, што за хлявом у бабкі Волькі стаіць самаробны возік на гумавых колах. Так-сяк узваліў мех на возік i пацягнуў па падворку. А сэрца ў грудзях тахкае. Што было б, калі б бабка Волька раптам з хаты выйшла? Цяжка сказаць... Толькі на вуліцы дух перавёў. Цягну, стараюся, а тут, як на тое ліха, цётка Ганна, Андрэйкава маці, насустрач тупаціць.

-- Хто гэта ўначы па вуліцы катаецца? -- спынілася яна каля мяне.

Як гаворыцца, тpaпіў, бы верабей у шапку.

Я нясмела кашлянуў.

-- Міколка, ты? -- пазнала мяне цётка Ганна

-- Я.

-- Што ж ты вязеш, хлопчык?

-- Мяне маці паслала, -- вымавіў я.

-- Куды паслала? Чаго паслала?

Што ж сказаць цётцы Ганне, каб адчапілася?

-- Паслала. Перавезці.

-- Што перавезці?

Я прыкінуўся дурнем.

-- Перавезці!

-- Ну i ну! У гэтых дзяцей анічога не дапытаешся. Яны як шпіёны. Аднаго балота чэрці, -- прамовіла цёт­ка Ганна i пайшла далей.

Я выцер змакрэлы лоб i хутчэй, хутчэй уперад. Вось i Алікава хата. Акно адчыненае, свеціцца. Алік за сталом сядзіць, калонкі ўключыў, свой метал слухае. Пачуе, злыдзень, калі ячмень на парог хаты павязу. Выскачыць на падворак і ў міліцыю пацягне. Ска­жа, што я ячмень скраў.

Я скінуў мех каля веснічак i стаў адступацца назад. Без перашкод зацягнуў возік да бабкі Волькі. А ў галаве адно і тое ж круціцца: што ж зрабіць, каб добра дапячы Аліку, каб як след уцерці нос? Што ж? «Праз акно запіску трэба кінуць, -- нарэшце здагадаўся. --- Нібыта ад Дон Кіхота. Каб падумаў, што Дон Кixoт ведае пра ягоныя хітрыкі». Пачаў пісаць так: «Паважаны Алік...» Хм, паважаны Алік... Што ж выходзіць? Алік Дон Кіхота ў гразь топча, а той яго «паважае». 3акрэсліў слова «паважаны» і хутка напісаў: «Мех ячменю скінуў у вашых весніцах. Ранкам завязі ў свіран. І не жартуй са мною, бо твае жарты бокам табе вылезуць. Дон Кixoт».

Прачытаў адзін раз, другі. Нават самому спадабалася.

-- Малайчына, Міколка! Малайчына, Санча Панса! - усклікнуў я i прыпусціў па вуліцы.

Алік, як i раней, сядзеў каля стала i слухаў метал. Я знайшоў каменьчык, загарнуў яго ў запіску, падкраўся да акна i кінуў на стол. Алік як падскочыць! Hiбыта чорны «музычны» кот. Што далей было, не бачыў, бо павярнуўся i ва ўce лапаткі дадому.

А вось дома... Дома мама па галоўцы мяне не пагладзіла. Добра яшчэ, што тата дэтэктыў глядзеў. Калі ён дэтэктыў глядзіць, то нічога i не чуе, i не бачыць.

-- Алей прынёс? -- запыталася мама, як толькі я адчыніў дзверы.

--Які алей? -- вырвалася ў мяне. І праўда, зусім забыўся, што па алей бегаў.

-- Не ведаеш, які? – прамовіла мама.

Я ўзяўся за клямку.

-- Цяпер пабягу.

-- Зноў на ўсю ноч? -- замахала рукамі мама. -- Дзе цягаўся? Прызнавайся!

Я aпycціў галаву і ціха сказаў:

-- Там хлопцы фокусы паказвалі. Стаў глядзець i пра ўсё забыўся.

-- Зараз бацьку паклічу. Ён табе пакажа фокус! -- напалохала мама.

-- Даруй, -- пpaмовіў. -- Болей не буду.

-- Мый ногі i кладзіся спаць. Не ве­даю, хто з цябе вырасце! -- сказала мама і  ўсхліпнула.

Я падбег і абхапіў яе рукамі за шыю.

-- Мамачка, не хвалюйся! Я добры вырасту. Вельмі добры. Пабачыш!

-- Ідзі. Спаць ідзі, сын!

Я зразумеў, што мама перастала злаваць. Ды ўсё-ткі нядобра было на душы. Запытацца: з-за чаго? Я ж Дон Кіхоту дапамог.

 

ХУСЦІНКІ НА ДЗЕНЬ ВЫЗВАЛЕННЯ

 

Ведаеце, што назаўтра сказаў мне Дон Кіхот?

-- Санча Панса, Алік у мяне прабачэння пaпpaciў. На досвітку прыбег на поле i прамовіў: «Прабач». Болей нi слова не сказаў. Пайшоў, галаву апусціўшы. Казаў я табе, што ён не такі кепскі хлопец, як мы пра яго думаем.

Усё адно лічыць, што Алік някепскі хлопец. Дон Кixoт ёсць Дон Кixoт. Не здагадваецца, чаму Алік прабачэння пaпpaciў. Спалохаўся, пускае туман у вочы.

Што ж, нездарма я ультыматум пісаў. Дайшло да Аліка, завалок ячмень у свіран. Сеў макам. Дон Кіхоту, мабыць, пра гэта не трэба казаць. Расхвалюецца яшчэ. А яму i так амаль кожны дзень дастаецца.

-- Санча Панса, мне прэмію даюць, -- пахваліўся Дон Кixoт.

-- За што? -- усклікнуў я.

-- За добрую працу. У нядзелю ў горад паеду. У бабкі Волькі дзень нараджэння. Кветкі ёй куплю. Паедзеш са мною?

-- Вядома ж! -- узрадаваўся я. -- Даўно ў горад збіраюся. У ціры хочацца пастраляць, семачак на рынку купіць.

Доўга я прасіўся ў мамы, каб пусціла з Дон Кіхотам у горад, i яна ўрэшце дазволіла.

-- Едзь, -- махнула рукою. -- Але доўга не баўся. Сваволя плачам скончыцца. Зразумеў?

-- Зразумеў,-- кіўнуў я. А на душы радасць: паставіў на сваім.

У горад з Дон Кіхотам мы выбраліся з самага ранку. Думалася, што ён мяне павядзе ў цip ці на рынак семачкі купляць. Не. Спыніўся каля крамы, дзе вялікімі літарамі было напісана: «Галантарэя».

-- Сюды зойдзем, -- сказаў ён.

-- Капялюш хочаш купіць? -- засмяяўся я.

-- У галантарэі капелюшы не прадаюцца, -- адказаў Дон Кіхот.

Бач ты! І гэта ведае. Што ж ён збіраецца купіць у галантарэі? Няўжо парасон? Няўжо на працу ў дождж з парасонам будзе хадзіць?

Дон Kixoт адчыніў дзверы i зайшоў у краму. Я пасунуўся за ім. Куды ж, думаеце, накіраваўся мой сябар? У той аддзел, дзе прывабная чарнявая дзяўчына прадавала хусцінкі.

«Гэта ж ягоная знаёмая! -- дайшло да мяне. -- Знарок  прыйшоў да яе. Ну й Дон Кіхот! У цixiм балоце чэрці водзяцца. Зараз з чарнявай тары-бары будзе разводзіць».

Але я памыліўся. Дон Кixoт падышоў да прылаўка і папpaciў:

- Мне тыя xycцінкi, што на верхняй паліцы ляжаць.

Дзяўчына ўсміхнулася.

-- Бардовыя?

-- Бардовыя. Калі ласка.

Xycцінку купляе. Мабыць, бабцы Вольцы на дзень на­родзінаў. Спадабаецца ёй гэткі падарунак. Ведае, як дагадзіць. Малайчына, Дон Кіхоцік!

Дзяўчына ўзяла хусцінку i хутка загарнула яе.

Дон Кixoт стаіць, уважліва пазірае на дзяўчыну. Няўжо з першага погляду закахаўся ў яе?  

-- Малады чалавек, чаму не разлічваецеся?

«Малады чалавек» пачырванеў.

- Яшчэ адну хусцінку. Калі ласка.

Дзяўчына ўсміхнулася, як і першы раз.

-- Мне не шкада.

Зноў загарнула. Дон Кixoт не разлічваецца, маўчыць, як вады ў рот набраў. І дзяўчына маўчыць. Стаяць, адно на аднаго пазіраюць, быццам на спатканні.

- Мне васямнаццаць, -- нарэшце сказаў мой сябар.

Дзяўчына пырснула ў кулак.

-- Вам васямнаццаць гадоў?

-- Яшчэ васямнаццаць хусцінак.

Прадавачка скрывілася, быццам ёй раптам зуб забалеў.

-- Малады чалавек, не жартуйце. Мне няма калі з вамі жартаваць.

Хтосьці ззаду гукнуў:

-- Загарні, не шкадуй! У яго дзяўчат, як жонак у турэцкага султана.

-- Загарніце, -- ціха прамовіў Дон Кixoт.

Дзяўчына буркнула і пачала загортваць xycцінкі. А я глядзеў то на яе, то на Дон Кіхота, анічога не разумеючы. Няўжо сапраўды ў Дон Кixoта ажно дваццаць дзяўчат? Глупства. Ён жа нікуды з вёскі не вылазіць. Напэўна, уciм вясковым жанкам хусцінкі хоча падарыць. Вось будзе дзіва, калі яны ў бардовых хусцінках на вуліцу разам выйдуць! Нехта падумае, што мода такая ў нашай вёсцы.

Дон Кixoт разлічыўся, cxaпiў пакункі i хутчэй на вуліцу. Уздыхнуў цяжка.

-- Штогод даводзіцца вачыма свяціць. Штогод такую пакуту пераношу. Але цярплю.

Я вылупіў вочы.   

-- Няўжо ты i летась дваццаць хусцінак купіў?

-- Дзевятнаццаць.

Штосьці неверагоднае. Кожны год дзевятнаццаць хусцінак купляе! Не хацелася верыць у тое, што нядаўна бачыў на свае вочы. На якое лixa яму гэтулькі хусцінак спатрэбілася? Язык не паварочваецца, каб запытацца.

-- Санча Панса, не здзіўляйся, -- прамовіў Дон Кiхот. -- Сёння дзень вызвалення нашага горада ад фашыстаў. Многія людзі чамусьці не ведаюць пра гэта.

Я азірнуўся. Там i сям ходзяць людзі, усміхаюцца, радуюцца. Вядома, трэба радавацца. Чалавек i нарадзіўся для таго, каб радавацца. Але ж дзень вызвалення!.. Ча­му няма сцягоў на дамах, на вуліцах, дзе мядзяны бляск аркестра, кветкі дзе? Дзень вызвалення горада ад фашыстаў!.. Xiбa гэта не свята?

-- У нашым горадзе жывуць дзевятнаццаць жанчын -- ветэранаў вайны. Я ведаю, як завуць кожную, ведаю, дзе жыве. Дзевятнаццаць хусцінак iм купіў, а дваццатую бабцы Вольцы.

«Дзевятнаццаць хусцінак iм купіў...» Не прызнаўся ў краме, хоць i смяяліся з яго. Усё-ткі дзівак. Трэба бы­ло сказаць, каб усе пачулі.

Хацелася пахваліць Дон Кixoтa, руку яму паціснуць, але я сказаў зусім не тое, пра што думалася:

-- Табе грошай не шкада? Вунь колькі заплаціў!  

-- Іншыя на цыгарэты, на віно не шкадуюць. А я i не п'ю, i не куру. Чаго шкадаваць? Яшчэ зараблю, -адказаў Дон Кixoт.

Мне стала так сорамна, што хоць скрозь зямлю праваліся. Навошта задаў гэтае недарэчнае пытанне Дон Кіхоту? Xiба ўпершыню сустрэўся з iм, xiбa першы дзень яго ведаю?

-- Ты хочаш падпісаць пакункі? -- ціха прамовіў.

-- Канечне. Дапаможаш?

-- Дапамагу! -- усклікнуў я.

Мы селі ў скверыку на лаўку i пачалі падпісваць пакункі. Як? Спачатку прозвішча жанчыны-ветэрана, а потым так: «У дзень вызвалення нашага горада ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў віншуем Вас са святам i жадаем моцнага здароўя. Вашыя нашчадкі».

Я настойваў, каб Дон Кixoт унізе сваё прозвішча напicaўКyпiў жа ён адзін. Але Дон Кixoт заўпарціўся: «Так будзе лепей». Myciў пагадзіцца. 3 ім, самі ведаеце, асабліва не паспрачаешся.

А пасля мы панеслі пакункі жанчынам-ветэранам. У дом не заходзілі, у паштовыя скрынкі апускалі. Можна сказаць, увесь горад абышлі. І што асабліва здзівіла – Дон Kixoт усе адрасы на памяць ведаў, нават у паперку не глядзеў.

Час прайшоў непрыкметна. Калі мы апусцілі апошні пакунак, Дон Кixoт весела прамовіў:

-- Цяпер пойдзем на рынак. Кветкі купляць.

-- І семачкі, -- дадаў я.

-- Можна i семачкі,- пагадзіўся Дон Кixoт.

На рынку я, вядома, адразу семачкі купіў. Чатыры шклянкі. Дзве ў адну кішэню высыпаў, дзве ў другую. І яшчэ торт купіў. Бабцы Вольцы на дзень нараджэння. Мама грошы на торт  дала.

-- Кветкі! Кyпiцe кветкі, -- паклікала нас бабуля, якая сядзела непадалёку.

Што ж, убачыла, што пакупнікі шчодрыя, грошы маюць.

Мы падышлі да бабулі. Побач з ёю ў вядры стаялі прыгожыя цюльпаны.

-- Дарагавата прадаюцца, -- сказаў я, зірнуўшы на цану.

-- А ты, унучак, пасадзі, каб выраслі, тады i цану вызначай, -- выгаварыла мне бабуля. -- Над сваім таварам усякі панам.

-- Нам пяць цюльпанаў, -- сказаў Дон Кixoт.

Бабуля загарнула цюльпаны ў цэлафан. Дон Кixoт разлічыўся, i мы пайшлі далей.

-- Чаму так дорага заплаціў? -- накінуўся я на яго. -- Пагандляваліся б -- танней прадала б.

Дон Кixoт з нейкай асаблівай радасцю прагаварыў:

-- Санча Панса, я апошнія грошы аддаў!

Ну што такому скажаш?

СТРАЛЯНІНА Ў ХАЦЕ

 

Ці быў я шчаслівы ў гэты дзень? Вядома, быў. І стомы, хоць i нахадзіліся, зусім не адчуваў.

На хвілінку забег дадому, папpaciў маму, каб на дзень народзінаў да бабкі Волькі пусціла. Якое дзіва! Адразу ж пусціла. Як цыркуль, ciгaў я па вуліцы, насвістваючы пад нос вясёлы матыў.

Зайшоў у хату, гукнуў з парога «Добры дзень!» i... зніякавеў. За сталом, накрытым святочным абрусам, сядзелі Стасік i Валік.

-- Заходзь, Санча Панса! -- узрадаваўся Дон Кixoт. -- Вось-вось бабка Волька з'явіцца. Пайшла па цукеркі ў краму. Чакаем.

Я зірнуў на стол. Багата на стале. Цюльпаны, торт, напой, тонкімі скрылікамі нарэзана кілбаса. Як доб­ра было б, каб гэтыя Стасік i Валік тут не сядзелі!

-- Санча Панса, заходзь, -- паўтарыў Дон Кіxot.

-- Санча Панса!.. -- зарагатаў Стасік.

-- 3'явіўся не запыліўся! -- прамовіў Валік.

Злосць мяне разабрала. Сядзяць, як гаспадары, рагочуць. Няхай, няхай яны дужэйшыя за мяне. Ды колькі ж можна цярпець? Годзе хадзіць на задніх лапках.

Я падышоў да стала, сеў на крэсла, знарок закінуўшы нагу за нагу. Пакуль не ведаў, што буду казаць, але, як гаворыцца, вырашыў даць iм бой.

-- Санча Панса сёння невясёленькі. Яму мамачка настрой сапсавала,-- чмыхнуў Стасік.

-- Чаго маўчыш? -- лыпнуў на мяне Валік.

-- Яму мову адняло. У нядзелю яму заўсёды мову аднімае! -- зноў зарагатаў Стасік.

-- Хлопцы, чаму вы так? -- не вытрываў Дон Кіхот. -- Тут мы як адна сям'я. Мы ж на дзень народзінаў сабраліся.

-- Але, адна сям'я. А ў той сям'і кот i сабака, -- свае тры грошы ўткнуў Стасік.

Валіку, відаць, спадабаўся ягоны жарт. Ён адкінуўся на спінку крэсла і затросся ад смеху:

-- Кот i сабака!.. Ха-ха-ха... Кот i сабака дружна жывуць. Ха-ха-ха...

Вось каб стукнуць па ножцы крэсла! Няхай ляцеў бы пад стол.

Я абавязкова так зpaбіў бы, калі б не пабаяўся, што, падаючы, Валік-таўстун стол перакуліць.

-- Вы дужыя хлопцы,-- прагаварыў я.

 Стасік задаволена ўсміхнуўся.

-- Не скардзімся. Ёсць сіла.

-- Вам толькі мяхі цягаць, -- спакойна сказаў я.

Стасік адразу перастаў смяяцца, скрывіўся, нібы яму слон на нагу наступіў. Вядома, на злодзеі шапка гарыць.

-- Якія мяхі?

-- Звычайныя. З ячменем, напрыклад.

Cтасік збялеў, а Валік адкрыў рот i зяўнуў, нібы рыба, выцягнутая з вады:

-- А-а-а...

Здавалася, вось-вось лопне з натугі. Дайшло, хоць i галава дубовая.

Я знарок надзьмуў шчокі.

-- Ух i цяжка цягаць мяхі з ячменем!

Валік зноў зяўнуў:

-- А-а-а...

Сядзіць, як курыца на яйках.

Да Валіка падскочыў Дон Кіхот.

-- Што з табою?

Валік замахаў галавою, як конь у гарачыню.

-- Нешта ў горла трапіла. Быццам засела там... Прайшло! Ужо прайшло.

-- Ты пра якія мяхі кажаш? -- спадылба зірнуў на мяне Стасік.

А сам то адною, то другою рукою пот з ілба выцірае, быццам мыецца. Не любяць, калі супроць шэрсці гладзяць. Падціснулі хвасты. Кпіць з мяне надумаліся! Я вам не Дон Кіхот. Лягчэй на паваротках. Не з вашымі лыткамі ў крапіву лезці.

-- Проста так сказаў, -- прамовіў я. Вырашыў да канца не раскрываць свае карты. -- Для параўнання. Разумееце? Каб паказаць, што вы дужыя. Не скажаш жа: «Вам толькі камяні цягаць».

-- Проста так? -- нарэшце з'явіўся голас у Валіка.

-- Чаго вочы вытрашчылі? -- працягваю, перайшоўшы ў наступленне. -- Грошы ў вас пазычыў?

-- Проста так, -- сказаў Стасік.

Цяпер i я даў волю смеху:

-- Ха-ха-ха... Вы проста так, i я проста так! Ха-ха-ха... Усё ў нас сёння проста так.

-- Ха-ха-ха...-- падхапілі за мною Стасік i Валік.

І Дон  Кіxot усцешыўся.

-- Вось весела! Малайцы! Ха-ха-ха...

Я на Стасіка i Валіка пазіраю, смяюся. Яны на мяне зыркаюць i смяюцца. А Дон Кіхот, на нас гледзячы, радуецца. Мне прыемна, што напалохаў Стасіка i Валіка. Яны стараюцца не паказаць, што трасуцца ад страху. А Дон Кixoту здаецца, што нам весела. Цешыцца...

-- Хлопцы, хлопчыкі, -- прагаварыў Дон Кіхот, паціраючы рукі, -- я калонкі ўключу, класічную музыку паслухаеце.

Стасік з Валікам усталі з-за стала.

-- Куды вы? -- кінуўся да ix Дон Кixoт. -- Няўжо дамоў сабраліся? Пабудзьце. Класіку паслухаеце.

Ледзь не цалуе, ледзь не абдымае сваіх непрыяцеляў.

-- На стале чагосьці не стае, -- нечакана заявіў Стасік.

-- Угу,-- пацвердзіў Валік.

-- Чаго? Чаго? -- захваляваўся Дон Кixoт.

Я рот адкрыў, слухаю.

-- Яечні не хапае, -- ухмыльнуўшыся, сказаў Стасік.

-- Пра гэта i я хацеў сказаць, -- кіўнуў галавою Валік.

-- Вы любіце яечню? -- усклікнуў  Дон Кіxot.

Стасік аблізнуўся.

-- Яшчэ як!

-- Будзе яечня. Зараз газ уключым i падсмажым, -- паведаміў Дон Кіхот.

-- Давай на пліце падсмажым, -- прапанаваў Стсік. -- Калі пліта ці печка гарыць, у хаце ўтульней. Мы пры стале сядзім, а ў печцы дровы трашчаць!..

-- Можна і на пліце, -- пагадзіўся Дон Кіхот.

Пайшлі яны на кухню, а я ў пакоі застаўся. «Яечні ім захацелася! Няхай смажаць. Калі яечні наядуцца, то менш торту з'ядуць», -- думаю. А сам то з аднаго боку торт калупну, то з другога.

Раптам Валік выкаціўся з-за парога, як з патэльні блін. У руках талерку з яечняй трымае. Падскочыў да мяне.

-- Пальчыкі абліжаш!

А за ім Дон Кixoт ідзе, хваліць:

-- За вушы не адцягнеш!

Радуецца, як малы.

Стасік дык на крэсла ceў, зірнуў на мяне, як воўк на авечку, і сказаў:

-- Трашчаць дровы ў пліце, патрэскваюць!..

Пра ячмень яму хацеў нагадаць, а бабка Волька тут як тут. На галаве новая хусцінка, у руках вялікі пакунак. Сама, здаецца, на дзесяць гадоў памаладзела.

-- Гасцей з ycix валасцей! Цукерак вам прынесла. Частуйцеся. За гасцямі i нам добра.

-- Цукеркі мы ў талерку пакладзём i на стол паставім, -- прапанаваў Дон Кіхот.

-- Я талерку прынясу! -- ускочыў Стасік.

-- Прынясі, унучак, -- кіўнула бабка Волька.

Стасік збегаў на кухню, прынёс талерку, паставіў яе на стол і прагаварыў:

-- Сыпце. Усе ўлезуць. 3'ямо.

І так на мяне зірнуў, што млосна стала. «Прыкідваецца добранькім!-- падумалася. -- Як воўка нi кармі, ён усё ў лес глядзіць».

Дон Кіxot узяў у бабкі Волькі пакунак і цукеркі ў талерку пачаў класці, стараючыся, каб прыгожа выйшла. А мы пазіраем, стаіўшы дыханнне.

І тут на кухні як гром з яснага неба: бах! Hібы з вінтоўкі стрэлілі.

Бабка Волька ўсклікнула:

-- Ой!

Мне здалося, што Стасік усміхнуўся ў рукаў. Ды пра гэта не было калі думаць, бо на кухні яшчэ двойчы бабахнула: бах! бах!

Бабка Волька, як i першы раз, усклікнула:

-- Ой!

-- Стра-ля-юць! -- працягла вымавіў я.

-- Бах! Бах! Бах! -- пачулася некалькі разоў.

-- Бабка Волька, у вашай печцы снарады ляжаць! -- крыкнуў Стасік.

-- Снарады? -- бабка Волька так i села на крэсла.

-- Вы тут заставайцеся, а я на кухню! -- гукнуў Дон Кіxot.

Бабка Волька (не ведаю, адкуль у яе сіла з'явілася) ускочыла з крэсла і схапіла яго за рукаў.

-- Не пушчу! Заб'е!

Усё-ткi вырваўся Дон Кixoт – і маланкаю на кухню. Ну i мы ўсе за ім. Xiба ўседзіш? А на кухні -- бах-ба-бах, бах-ба-бах!..

Дон Кixoт адчыніў дзверцы ў пліце. Што ж, думаеце, там убачылі? Ампулы з лекамі. Некаторыя разарваліся. Вось яны i стралялі так гучна.

-- Пліту разарве! -- падняла крык бабка Волька.

Дон Кіxot адштурхнуў нас, cxaпiў вядро з вадою і плюхнуў у пліту раз, другі. Пякучы дым папоўз па хаце...

-- Акно, акно адчыніце! -- папрасіла бабка Волька.

Я адчыніў акно. А дым, нібы бязлітасны змей, сцелецца i па столі, i па падлозе.

-- Бабка Волька, вы ампулы ў пліту кінулі? -- запытаўся Дон Кixoт.

-- Я іх не купляла! -- замахала рукамі баб­ка Волька. -- Я не памятаю, калі ў доктара была. Мне нi адзін зуб ніколі не балеў.

-- 3апрасілі на дзень нараджэння, а самі страляніну ў хаце распачалі! -- папракнуў Стасік.

-- Гэта яны салютавалі нам, -- са здзекам падхапіў Валік.

-- Не думала я, што так будзе! Не думала! -- пляснула рукамі бабка Волька.

Стасік i Валік павярнуліся і выйшлі з хаты. Як гаворыцца, i дзякуй не сказалі, i ў руку не плюнулі.

 

НЕЧАКАНАЯ РАЗГАДКА

 

 

Мінула некалькі дзён. Я не забыўся пра тую страляніну ў хаце. Хто i чаму? Вось якія два пытанні не давалі мне спакою. Бабка Волька сама кінула ў пліту ампулы? Не. Казала ж, што нават у доктара не была, не купляла іх. Дон Кіхот купіў, кінуў? Але навошта яны яму? На працу ходзіць, як усе, ані разу не хварэў. Хто яшчэ ў той дзень быў у хаце? Стасік i Валік. Яны кінулі? Здаецца, не. Спачатку за сталом сядзелі, потым з Дон Кіхотам яечню смажылі. Цi маглі тады кінуць ампулы ў пліту? Заўважыў бы Дон Kixoт. Дый пабаяліся б пры iм. Яны любяць шкодзіць цішком. А калі б нават не пабаяліся, калі б тады кінулі, то ампу­лы, напэўна, раней сталі б рвацца, яшчэ да таго, як бабка Волька ў хату прыйшла. Выходзіць, няма вінаватых? Такога не можа быць. Ампулы ў пліту не самі заскочылі.

Дык хто? Хто ж кінуў? Хто ўсім нам у душу напляваў? Так шчасліва пачынаўся дзень! І жанчын-ветэранаў павіншавалі, i торт купілі, i кветкі. Душа проста радавалася, спявала. А пасля... Нават не хочацца ўспамінаць пра тое, што было пасля. Яшчэ пашанцавала Дон Кixoту. Іншая гаспадыня сказала б, што ён вінаваты, вытурыла б з хаты, не разбіралася б. А бабка Волька крыху павойкала ды супакоілася.

Але не супакоілася мая душа. Такога, як цяпер, ніколі не адчуваў. Кулакі проста самі сабою сціскаліся.

Я зноў i зноў прыгадваў той дзень, пракручваючы ў памяці, як гэта робяць вопытныя разведчыкі ў фільмах.

Значыць, усе разам сядзелі за сталом, пасля Дон Кixoт, Стасік i Валік адправіліся на кухню. Прыйшла бабка Волька, Дон Кіxoт паклаў у талерку цукеркі. У талерку... Хто ж яе прынёс?.. Хто з кухнi прынёс талерку? Стасік?.. Так, Стасік. Ён паставіў та­лерку на стол, а вочы бегалі як у злодзея. Ці не здалося мне? Не, не здалося. Ён нават усміхнуўся ў рукаў, калі першы раз стрэльнула. Усміхнуўся. Радаваўся. Яшчэ перад гэтым сказаў з'едліва: «Трашчаць дровы ў пліце, патрэскваюць...» Прадчуваў, што будзе. І чаму я раней не ўспомніў гэта? От галава!

Выходзіць, ix работа -- Стасіка i Валіка. Падрыхтавалі падарунак на дзень нараджэння! Дон Кіхот ра­даваўся, лічыў, што перавыхоўваюцца... Камень за пазухай прынеслі. Алік навучыў, калі даведаўся, што Дон Кіxot на дзень народзінаў кліча. Самі не дадумаліся б.

Яны! Толькі яны напаскудзілі. Але ж як даказаць?  У ix запытацца? Не прызнаюцца. Сябрам прыкінуцца? Не выйдзе. Пасля гэтай страляніны i блізка да сябе не падпусцяць.

Жыццё ў вёсцы ішло сваім парадкам. Не ведаю, ці даказаў бы я, што Стасік з Валікам ампулы ў пліту кінулі, калі б не выпадак.

У суботу пасля заняткаў я iшоў да Дон Кixoтa. Бачу: цётка Ганна каля хаты свайго Андрэйку валтузіць. Трымае за каўнер i на ўвесь голас крычыць:

-- Ты ўзяў?

Андрэйка трапечацца.

-- Не!

-- Узяў! Прызнавайся!

-- Не браў! -- пусціў слязу Андрэйка.

-- Два пачкі ў шуфлядзе ляжалі. Куды яны падзеліся?

-- Не ведаю.

-- Прызнавайся, злыдзень!

-- Не браў! -- заенчыў Андрэйка.

-- Пачакай. Яшчэ дабяруся да цябе! -- прамовіла цёт­ка Ганна i, буркаючы пад нос «узяў, а не прызнаецца», пасунулася ў школу мыць калідоры.

Я наблізіўся да Андрэйкі.

-- Выкруціўся, жэўжык?

Андрэйка выцер слёзы. Вочы свецяцца. А нядаўна ж плакаў, як бабёр.

-- Выкруціўся!

-- Значыць, не прызнаўся?

-- Не.

-- А што ўзяў?

Андрэйка прыжмурыў вочы.

-- Не скажаш маме?

Я стукнуў сабе кулаком у грудзі.

-- Не скажу!

-- Нагніся. Шапну на вушка.

Я хуценька нагнуўся.

-- Уколы ўзяў.

У мяне аж дыханне перахапіла.

-- Што, Андрэйка? Што?

-- Уколы. Мама два пачкі ў аптэцы купіла.

Я нейкую хвіліну глядзеў на яго i моргаў вачыма. Потым выдыхнуў:

-- Навошта яны табе спатрэбіліся?

-- Стасік пaпpaciў. Сказаў, што сцізорык дасць, але не даў. Ён жулік.

-- Жулік. Яшчэ які жулік! – кіўнуў я галавою. -- Ты, Андрэйка, не вер яму.

-- Не буду, -- паабяцаў Андрэйка. -- Маме не скажаш?

-- Не скажу. Не бойся.

-- Я паляцеў! -- усміхнуўся Андрэйка i пабег, падскокваючы.

Усё-ткi яны: Стасік, Валік i Алік. Нягоднікі! Што ў ix цяпер на душы? Няўжо кошкі не скрабуць?

Апусціўшы галаву, я паволі цягнуўся па вуліцы.

-- Санча Панса, ау! -- раптам данёсся да мяне вокліч.

Я ўзняў галаву. Стасік стаіць, лёгкі на ўспамін. Быццам з-пад зямлі выскачыў. Глядзіць нахабна, хвігай носа не дастаць.

-- Санча Панса, чаму ты такі перапалоханы? Ці не ад страляніны нядаўняй?

Цвіце, свеціцца. Трымае хвост трубою.

-- Не твайго носа палоса! -- з выклікам прамовіў я.

Стасік ступіў на крок бліжэй. Вочы халодныя, працінае, нібы вострымі льдзінкамі.

-- Несцерку сустрэнеш -- прывітанне перадай!

-- Якога Несцерку? -- не зразумеў я.

-- Дон Кіхота. Твайго начальніка.

Я адступіўся назад.

-- Ён мне не начальнік.

Стасік патрос кулаком перад самым маім тварам.

-- І чаго ты выслужваешся перад ім? Ты, ты!..

Я не вытрываў i на ўсю вуліцу гукнуў:

-- Чаго тыкаешся? Я з табою свіней не пacвіў. Ён табе што-небудзь кепскае зрабіў? Ён вораг табе? Вораг?

Стасік, відаць, спалохаўся, бо азірнуўся.

-- Трымай язык за зубамі. Я цябе папярэдзіў. Блін зраблю. Запомні!

-- Баюся цябе, як воўк ягняці! -- ледзь раскрываючы вусны, прашаптаў я.

Стасік засунуў рукі ў кішэні, павярнуўся i пайшоў, задраўшы галаву.

Я паглядзеў яму ўслед і прагаварыў:

-- Не дарую!

 

ПОМСТА

 

Як я вырашыў адпомсціць Стасіку, Валіку i Аліку? Ведаў, што ў суботу яны начуюць у Аліка на гарышчы, на сене спяць. А ў нашай школе ў кабінеце біялогіі ёсць шкілет чалавека. Яго ўвечары задумаў паставіць у Аліка на гарышчы. Яны палезуць на гарышча, а там  шкілет. Перапалохаюцца, немаведама што ім здасца. Няхай згадаюць страляніну ў хаце, няхай успомняць і пра Несцерку, і пра мех ячменю. Няхай падрыжаць. Потым, канечне, шкілет у школу занясу. Але як вынесці яго са школы? He папросіш жа ў дырэктара: «Дайце, калі ласка, на адну ноч  ваш шкілет». Можна геаграфічную карту папрасіць, нават глобус. А шкілет? Яго, відаць, за ўсю гicторыю школы ніводнаму вучню не давалі на дом. Што заставалася зрабіць? Самому ўзяць. Так, каб не бачылі. У меху прынесці.

Я прыйшоў дадому i стаў шукаць мех. У адрыне ўсё перарыў, нават у хаце. Ёсць мяхі, ды невялікія, на пяцьдзясят кілаграмаў. У такія шкілет не ўлезе. Нарэшце ў каморку заглянуў. І адразу пашанцавала. За куфрам, які калісьці вынеслі з хаты, убачыў вялікі белы мех з зялёнымі палоскамі. Яго, відаць, мама пашыла. Пасля кінула i забылася.

Я згарнуў мех, узяў пад паху i пацёпкаў у школу. Нязвыклая цішыня ў школе. Толькі цётка Ганна калідор швабраю старанна шаруе.

-- Добры дзень, -- прывітаўся, хоць сёння ёй вочы прамазоліў.

-- Настаўнікі даўно дома, а яны ўсё ходзяць! -- незычліва прамовіла цётка Ганна.

«Hacтаўнікі даўно дома...» Мне гэта якраз i трэба. Як жа забраць шкілет чалавека? Сказаць цётцы Ганне, што біялагічка папрасіла, каб ёй прынёс? А ці паверыць? Магчыма, паверыць, а магчыма, i не. Яшчэ патэлефануе біялагічцы, запытаецца.

Што ж прыдумаць? Што?.. Цётка Ганна хутка памые калідор, замкне дзверы i дамоў адправіцца. Тады ўсё прапала.

-- Чаму ты з мехам прыйшоў? -- зірнула на мяне цётка Ганна.

Я разгубіўся.

-- Лопуху трусам хачу нарваць.

-- Цэлы мех?

-- Прывык у мех рваць.

-- Дык ірві на двары. Чаго па школе поўзаеш? Тут лопух не расце.

-- Ваш... Ваш Андрэйка плача! -- вырвалася ў мяне. Відаць, таму, што часта бачыў, як сырасць разводзіць гэты хлопчык. Адклалася ў галаве.

 -- Мой Андрэйка плача?

-- Плача, як бабёр. На выгане.

Праўду кажуць: калі пачаў хлусіць, то ўжо не спынішся. Вось і ў мяне цяпер. Словы з рота нібы самі сабою вылятаюць. Hiбыта  хто за язык цягне.

-- Плача. Яго, напэўна, пакрыўдзілі. Можа, пабілі.

-- Ён, злыдзень, заўсёды плача, калі што-небудзь кепскае зробіць. Ратуецца слязьмі!

-- Відаць, ратуецца, -- пагадзіўся я. -- Моцна плача!

-- Пабягу! Пагляджу! Спакою не дае. Яму хоць галаву прабі, а ён усё роўна сваё права будзе правіць.

Цётка Ганна выбегла са школы. А я, азірнуўшыся, як злодзей, у кабінет біялогіі шмыгануў. Паваліў шкілет на падлогу -- і ў мех. Hoгі ўлезлі, а рукі... То правая, то левая не лезе. Разагнуўся на хвілінку. Ну й змакрэў! Відаць, больш, чым тады, калі на возіку ячмень вёз. Змахнуў з ілба пот i зноў за сваю працу ўзяўся. Нарэшце ўмясціў шкілет, закінуў мех за плечы i з ycix ног на двор. Выскачыў на вуліцу і трушком-трушком.

-- Міколка, пачакай! -- пачулася ззаду.

Ад страху здалося, што нехта з настаўнікаў даганяе. Я шпарчэй прыпусціў. Як там кажуць? Горш, калі баішся: i ліха не мінеш, i надрыжышся. Так і ў мяне выйшла.

-- Міколка, пачакай! Куды ляціш?

Азірнуўся -- дзядзька Тодар, загадчык вытворчага ўчастка, на возе едзе, гнядога коніка паганяючы.

-- Тпру-у-у! -- спыніўся каля мяне. -- Залазь на воз.

-- На свaix двух прайдуся, -- пакруціў я галавой. -- Вам, мабыць, на поле трэба?

-- Дадому еду, -- весела сказаў дзядзька Тодар. -- Па дарозе нам. Сядай. Падвязу.

«Сядай. Падвязу...» Залезь -- пачне распытваць. Што? Адкуль? Куды? Дарослыя гэта любяць. Але здзівіцца, калі не сяду. Як у нас разважаюць? lcцi добра, а ехаць яшчэ лепей.

-- Сядай! Чаго топчашся?

Уздыхнуўшы, я паклаў мех са шкілетам ззаду, а сам сеў каля дзядзькі Тодара.

-- Но! -- махнуў пугаю дзядзька Тодар i пачаў: -- Miколка, што табе такое вялікае ў школе далі?

Як жа змахляваць, каб паверыў? Цяжка, ой як цяжка махляваць!

-- Што ў меху? Пахваліся.

-- Робат, -- сказаў я i павесялеў.

-- Робат? Сапраўдны?

-- Сапраўдны. Мы яго ў школе зрабілі. Ды не вельмі... Не вельмі слухаецца нас. Гэтыя, як ix… каманды не жадае выконваць. Настаўнікі папрасілі, каб падвінціў.

-- Падкруціў? -- паправіў мяне дзядзька Тодар.

-- Але, падкруціў. Розныя гайкі каб падкруціў.

Лепей не казаў бы, што робат у меху ляжыць. Зарупіла дзядзьку Тодару паглядзець, які ён, гэты робат.

-- Міколка, пакажы!

-- Па тэлевізары часта паказваюць. Xiбa не бачылі? -- сказаў я дапытліваму загадчыку ўчастка.

А ён мне ў адказ:

-- Па тэлевізары чужыя паказваюць, а тут, можна сказаць, свой. Пакажы! Чаго нос задзіраеш?

Не, не адчэпіцца. Вунь як вочы гараць! І сам аж трымціць, аж падскоквае. Нічога не зробіш. Трэба паказваць.

Я крыху расхінуў мех.

-- Дзівіцеся.

-- Лысы! -- усклікнуў дзядзька Тодар.

-- А як жа! -- прамовіў я. -- У робатаў валасы не растуць.

-- У такога яны ніколі не вырастуць, -- скрывіўся дзядзька Тодар. -- Міколка, болей не паказвай яго, бо конь спалохаецца, панясе.

Далей дзядзька Тодар ехаў моўчкі. Hi слова не сказаў.

-- Тпру! -- спыніў каня каля нашай хаты. -- Злазь, Міколка. І свайго робата хутчэй забірай.

Я саскочыў з воза і закінуў мех за плечы. Але ў гэты дзень мне не вельмі шанцавала. Як знарок, мама з хаты выйшла.

-- Маруся, твой Міколка робата са школы прынёс! -паведаміў ёй загадчык участка.

-- Якога робата?

-- Лысага. Но-о-о! -- свіснуў пугай дзядзька Тодар.

Мінуўшы хату, я рвануў  у адрыну. Думаў, што схаваюся. Але мама мяне i там знайшла.

-- Міколка, якога робата ты прынёс?

Зараз i яна пачне: «Пакажы. Пакажы, не хавай». Як у ваду глядзеў.

-- Міколка, пакажы. Не хавай у меху.

-- Мама, не трэба. Спалохаешся, калі пакажу, -- ледзь чутна прагаварыў я.

-- Пакажы. Не спалохаюся.

-- Мо не трэба?

-- Пакажы!

Я паставіў шкілет чалавека на ногі, прыхінуў да сцяны і сцягнуў мех.

-- Ой! -- войкнула мама, закрыўшы твар рукамі.

Спалохалася. Яшчэ не цёмна, а спалохалася. Што калі Алік, Стасік i Валік увечары ўбачаць гэтае страшыдла? Відаць, адзін за адным  пападаюць з лесвіцы, як даміно.

-- Міколка, што гэта?

-- Шкілет чалавека. Ты не бойся, -- cyпакоіў я маму. -Яго першакласнікі паламалі, а настаўніца папpaciла мяне, каб адрамантаваў.

-- Міколка, у школе яго рамантуйце, -- прагаварыла мама i накіравалася на двор.

А ў мяне на душы стала цяжка. Я сеў на парог i заплакаў. Гарачыя слёзы цяклі па шчоках, спаўзалі на падбародак. Я выціраў ix рукамі, а яны ўсё цяклі. Няма з каго спаганяць, калі сам вінаваты. Горка было мне. Я ж ніколі не хлусіў гэтулькі, як сёння. Усім-усім, каго ні сустрэў. Горка, цяжка... Раз няпраўда цi ашука, а сумленню на век мука.

Доўга сядзеў i плакаў. А ўвечары... Увечары закінуў мех са шкілетам за плечы i агародамі панёс да Аліка.

 

СПРЭЧКА З ДОН КІХОТАМ

 

Гэтым вечарам я здзейсніў задуманае. Але асаблівай радасці не адчуваў. А вось выказацца хацелася. Вельмі доўга нaciў у сабе тое, што было на душы. Я пайшоў да Дон Кіхота. Убачыўшы мяне, ён, як заўсёды, радасна ўсклікнуў:

-- А-а, Санча Панса!

-- Выйдзем на хвілінку, -- папрасіў я.

-- Пачакай, пачакай! -- замітусіўся Дон Кixoт. Ён адчыніў шуфляду i... дастаў Несцерку. Саламяны брыль, вышываная кашуля, доўгі каптан, торба праз плячо, рудыя вусы, вочы з хітрынкаю. На якую секунду падумалася, што Несцерка не гарэў, абліты бензінам, што застаўся. Але я адагнаў гэтую думку. Цудаў, як вядома, не бывае.

-- Новага Несцерку зpaбіў? -- запытаўся.

Бровы ў Дон Кixoтa сышліся на пераноссі.

-- Чаму новага? Несцерка жывы i будзе жыць, пакуль мы ўсе жывём.

Так, будзе жыць. У легендах, у паданнях. У маёй душы. У душы Дон Кіхота. Мы пранясём яго, зберажом, як людзі некалі зберагалі агонь, той маленькі вугельчык, які, разгараючыся, даваў цяпло.

-- Доўга стараўся?

-- Стараўся! --- прамовіў Дон Кіхот. -- У нас неўзабаве будзе свая батлейка. Цяпер нам не толькі інтэрмедыі, але i цэлыя п'есы патрэбныя. Дапаможаш напісаць?

-- Выйдзем на хвілінку,-- у другі раз пaпpaciy я.

-- Нешта па сакрэце скажаш? -- здагадаўся Дон Кiхот. -- Тут кажы, не бойся. Бабка Волька да суседзяў пайшла.

Я сеў на табурэтку.  

-- Можна i тут.

-- Ну, ну, -- падахвоціў мяне Дон Кixoт.

-- Ведаеш, -- пачаў я, -- быць бычку на лычку, а кароўцы на вяроўцы.

-- Што? -- наставіў вуха Дон Кixoт.

-- Сёння Аліку, Валіку i Стасіку бокам нахабства вылезе. Ад страху заікамі стануць.

-- Чаму?

-- Я да Аліка на гарышча шкілет зацягнуў. Яны палезуць на гарышча, а перад iмi шкілет, быццам прывід. Як мяркуеш, спалохаюцца?

-- Які шкілет? Дзе ты яго выкапаў? -- скорагаворкаю прагаварыў Дон Кіхот.

-- Шкілет чалавека, -- усміхнуўся я. -- У школе ўзяў, у кабінеце біялогіі. Нядаўна на гарышча да Аліка за­цягнуў. Там Алік, Стасік i Валік кожную суботу начуюць.

Дон Кіxot cxaпiў мяне за плячо.

-- Не жартуеш? Не хлусіш?

-- Перавыхоўваю ix. Ты па-свойму, а я па-свойму. Паглядзім, у каго выйдзе лепей, -- сказаў я.

-- А ты ведаеш, што яны, што яны!..

-- Ведаю,-- перапыніў я Дон Кіхота. -- Жывыя застануцца.

Дон Кixoт ураз пачырванеў. Вось-вось, здавалася, закрычыць, затупае нагамі. Не. Сеў на табурэтку.  

-- Санча Панса, няможна так. Разумееш?

-- Ім можна, а нам не? -- са злосцю прамовіў я. -Няхай падціснуць хвасты.

-- Так не дакажаш. Трэба словам. Каб зразумелі. Агню агнём не загасіш.

Я не стрымаўся. Toe, што насіў на душы, прарвалася.

-- А ты ведаеш, што яны табе хацелі зрабіць? Не здагадваешся? Ходзіш, як сонны. Вочы пратры!

Дон Кixoт aпycціў галаву.

-- Санча Панса, i ты з мяне смяешся?

Я зразумеў, што яму  цяпер балюча. Так балюча, як мне было нядаўна.

-- Дон Кixoт, даруй, -- прагаварыў я. -- Язык без касцей. Алік, Cтaciк i Валік цябе ў гразь хацелі ўтаптаць. Мо не трэба казаць?

-- Кажы.

І я распавёў, як Стасік, Алік i Валік падкінулі мех ячменю, як я завёз гэты мех да Аліка, як кінуў на стол запіску. І пра ампулы расказаў. І пра тое, што сёння Стаciк пагражаў мне.

-- Ты сапраўдны Санча Панса! -- пахваліў мяне Дон Кixoт.

-- Цяпер усё ведаеш! -- узрадаваўся я. -- На гарышча трэба было зацягнуць не адзін шкілет, а тры!

  - Не,-- пачуў я ў адказ. -- Чаго сабе не хочаш, таго i другому не зыч.

Не чакаў я, што так скажа мой сябар. Зноў палыхнула ў душы. І я, не стрымаўшыся, крыкнуў:

-- А ты?.. Памятаеш, як ты з кулакамі накінуўся?

      -- Кaлі? -- не зразумеў мяне Дон Кixoт.

 -- Калі яшчэ ў школе вучыўся. Калі твой сябар табе няправільнае рашэнне падсунуў.

Думаў, што Дон Кixoт пачне апраўдвацца, пачне даказваць, што не мог зрабіць інакш. Тады i я сказаў бы, што іначай не мог.

А ён сказаў:

-- І я спароў гарачку.

Цяжка, вельмі цяжка з ім спрачацца.

-- Дон Кixoт, ты не бойся, -- прамовіў я. -- Яны моцна не спалохаюцца. У ix нервы жалезныя.

-- Я здыму адтуль той шкілет! -- крыкнуў Дон Кixoт i, усхапіўшыся, выбег з хаты.

Шкадуе. Ix, сваіх ворагаў, шкадуе. Шкілет з гарышча хоча зняць. Дзівак! Які ж ён дзівак!

Паціснуўшы плячыма, я ўстаў з табурэткі i выйшаў на двор. Што гэта? У весніцах дзве постаці, нагнуўшыся, быццам  валтузяць кагосьці.

«Стасік i Валік Дон Кіхота б'юць! Ён на зямлі ляжыць!» -- тахнула ў галаве.

-- Нягоднікі! -- што моцы крыкнуў я, сам спалохаўшыся свайго голасу.

Стасік i Валік ірвануліся і зніклі ў цемры...

...Дон Кixoт ляжаў каля веснічак. Я aбxaпiў яго за плечы, дапамог прыўзняцца. Ён устаў на адно калена.

-- Табе баліць? Баліць?  крыкнуў у самае вуха Дон Кіхоту.

-- Санча Панса, яны весніцы дротам перагарадзілі. Я спатыкнуўся і ўпаў.

-- Табе баліць? Дон Кixoцiк, табе баліць?

-- Я буду змагацца за ix. Буду! Санча Панса, ты дапаможаш мне? -- сказаў Дон Кixoт.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Змест

 

Незвычайныя запіскі

Як я стаў Санча Панса

Не заўсёды хваляць, калі дапамагаеш

Споведзь Дон Кіхота

У клубе

Батлейка і іншае

За вёскай

Цяпло суніц

Мяшок ячменю

Хусцінкі на дзень вызвалення

Страляніна ў хаце

Нечаканая разгадка

Помста

Спрэчка з Дон Кіхотам