Баба Яга на ўроку заалогіі

                                                                                                     Аляксей Якімовіч

БАБА ЯГА НА ЎРОКУ ЗААЛОГІІ

Аповесць-казка

У адной вясковай школе нечакана з'явілася... Баба Яга. Яна прапаноўвае дзецям вучыцца наадварот: нізашто атрымліваць выдатныя адзнакі. Многія яе прапанову сустрэлі на "ўра!" Што адбылося далей, даведаецеся, калі прачытаеце гэтую займальную аповесць.

Для сярэдняга школьнага ўзросту.

Упершыню надрукавана ў кнізе “Эльдарада просіць дапамогі”, выпушчанай

выдавецтвам “Юнацтва”.

Дапрацавана аўтарам у 2019 годзе. Друкаваць у гэтым варыянце.

Якімовіч А. Эльдарада просіць дапамогі : Аповесці : Для сярэд. шк. узросту / Маст. В. А. Макаранка. – Мн. : Юнацтва, 1989. – 236 с. : іл. – (Б-ка прыгод і фантастыкі).

Частка першая

ДЗІВОСЫ, ДЫЙ ТОЛЬКІ!..

У суботу, перад першым урокам...

І ў наш час здараюцца дзівосы. Вы, магчыма, не паверыце мне, ды набярыцеся цярпення, паслухайце, пра што раскажу.

Гэта здарылася ў пачатку восені, калі толькі-толькі пачалася першая чвэрць навучальнага года.

Першым урокам у нас, сямікласнікаў, была заалогія. Як заўсёды, празвінеў званок. Вось-вось на калідор выйдуць настаўнікі, і біялагічка Раіса Пятроўна накіруецца ў наш клас.

Света Мялешка і Іра Кавалевіч -- сяброўкі, якіх і вадой не разліць, -- пільнуюць каля дзвярэй, каб крыкнуць, паведамляючы¸ як надзвычай важную навіну: "Ідзе!" А галасы ў Светы і Іры звонкія. Сёлета іх нават на абласны конкурс запрасілі спяваць.

Пасля гэтага магічнага "Ідзе!" усе мы дружна сядзем за парты, адкрыем вучэбныя дапаможнікі і будзем хутка-хутка глытаць літары, словы, каб хоць крыху зразумець тое, што ўчора дома не паспелі давучыць. А пакуль...

Пакуль, як ужо сказаў вам, Света і Іра пільнуюць каля дзвярэй Раісу Пятроўну, мой сусед па парце Андрэй Налівайка расказвае, як учора з бацькам катаўся на трактары. Андрэй любіць тэхніку. Калі ўбачыць, што трактар ці грузавік паблізу спыніўся, стрымгалоў туды ляціць. Датуль не адыдзецца, пакуль не дадуць праехаць ці не прагоняць. Другое часцей бывае. "Міхась, --  размахвае рукамі Андрэй,  -- я як паехаў, а затым як затармазіў!.. Тата ажно галавою ў шкло стукнуўся... Не верыш?" -- "Веру", -- ляніва адказваю я, пазіраючы на Дзіму Клімовіча, які помпаю надувае футбольны мяч. Сёння пасля ўрокаў мы дамовіліся ў футбол пагуляць. Дзіма -- фізорг нашага класа. Ён і мяч з дому прынёс. Мяне чамусьці вельмі цікавіла, колькі качкоў трэба зрабіць Дзіму, каб надуць мяч. "Напэўна, хопіць сорак. А можа, і не хопіць", -- разважаў я. Каля Дзімы прымасціўся Пеця Тарасевіч. Пра такіх, як ён, кажуць: вада на ім не ўстоіць, а яшчэ залатыя рукі. Любая работа гарыць у яго руках. Вось толькі крыху не пашанцавала яму: з твару да дзяўчынкі падобны. І губы банцікам, і шчокі пульхныя, ружовыя, і валасы кучаравыя, нейкія не хлапечыя.

"Яшчэ раз качні! Яшчэ! Яшчэ!" -- дапамагае Пеця Дзіму. Ажно расчырванеўся, так дапамагаючы.

А на пярэдняй парце, затуліўшы пальцамі вушы, выдатніца Аня Бялько прагна прабягае вачыма старонкі падручніка. На секунду адрываецца, штурхае локцем свайго суседа па парце Сяргея Мазаля: "Зноў мухі лічыш? Чытай". А той, шырока раскрыўшы рот, соладка пазяхае: "Паспею". Сяргею з першага класа ніякая навука ў галаву не лезе. Яго ўжо некалькі гадоў настаўнікі збіраюцца пакінуць на паўторны год, ды, добра папалохаўшы, пераводзяць. Шкадуюць. Сяргееў бацька, як людзі кажуць, паехаў сабакам сена касіць, а маці не дае яму рады. Сяргей неяк хваліўся нам: " Я на лес гледзячы расту". Лянівы ён стаў, гэтак жывучы: на лес гледзячы.

Вось і ўвесь наш клас. Тры дзяўчынкі і пяць хлопчыкаў. Здзівіцеся: мала. Нашу Вароніцкую дзевяцігадовую школу малакамплектнай называюць. У кожным класе па сем-дзесяць вучняў.

-- Ідзе! – кінуўшыся за парту, у адзін голас крыкнулі Света і Іра. А потым, перавёўшы дух, усхвалявана прагаварылі: -- Нейкая цётка да нас ідзе!

-- Праверка. З раёна прыехала, -- выказала здагадку Аня. -- Вы хоць прывітайцеся як вучні.

Забыўшыся пра тое, што трэба давучыць сённяшні параграф, мы выцягнуліся каля партаў.

У клас упэўнена зайшла незнаёмая жанчына. Чамусьці адна, без Раісы Пятроўны. Жанчына спынілася каля настаўніцкага стала і ўсміхнулася нафарбаванымі вуснамі.

-- Што, дзеткі, не пазналі мяне? Я Баба Яга.

Ад нечаканасці мы селі. Разам, быццам хтосьці за нябачную вяровачку ўсіх нас таргануў.

-- Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць, сем, восем, -- тыцкаючы пальцам, стала лічыць гэтая дзіўная жанчына. Потым прамовіла: -- Чатыры дзяўчынкі і чатыры хлопчыкі? Так?

-- Вы Пецю Тарасевіча за дзяўчынку палічылі, -- устаў з-за парты Дзіма Клімовіч. -- Многія так памыляюцца. А вы, напэўна, артыстка, з тэатра прыехалі?

Жанчына села на крэсла, закінула нагу за нагу і паказала пальцам на Пецю.

-- Вунь таго, кучаравенькага, як баранчыка, за дзяўчынку палічыла?

Мы так і паехалі са смеху. Вось гэта цётка, вось гэта артыстка! Умее смяшыць. Нездарма ёй грошы плацяць. Цікава: з якога горада яна да нас прыехала?

Мы смяяліся, а Пеця сядзеў, аберуч абняўшы галаву. Яму хацелася схаваць валасы, як у баранчыка. І яшчэ Аня не смяялася. Што ж, гэтых выдатнікаў цяжка рассмяшыць. Яны любяць толькі сур'ёзнае.

-- Цішэй! – азірнуўшыся, крыкнула Аня.

Мы нарэшце перасталі смяяцца.

-- Хто вы? -- звярнулася да вясёлай жанчыны Аня.

-- Я вам казала: Баба Яга. Страшна?

Аня пабялела, сяброўкі Света і Іра піснулі:

-- Боязна!

-- Казачкі! -- азваўся з-за парты Сяргей Мазоль.

-- Я  і ёсць з казачкі. Ды не з адной. Мяне ў розных казках паказваюць. Вы думалі, што Баба Яга непрыгожая? Была калісьці непрыгожая: і шчокі маршчыністыя, і валасы раскудлачаныя. Усе на мяне пальцам паказвалі, нават у госці не запрашалі. Надакучыла хадзіць непрыгожаю. Пайшла ў касметычны кабінет, слязу пусціла. Тры пластычныя аперацыі мне зрабілі, падфарбавалі, падмалявалі.

-- У Бабы Ягі павінна быць хатка на курыных нагах, -- не вытрымаў Андрэй Налівайка. -- І мятла. Без мятлы і хаткі яна і кроку не ступіць.

-- Зараз убачыце маю хатку.

Жанчына падышла да акна, перагнулася, пазіраючы ўлева, туды, дзе стаяла школьная сталовая. А потым як залямантуе:

-- Яны майго ката за хвост цягаюць!

І бягом з класа, ляпнуўшы дзвярыма. Аж тынкоўка са сцяны пасыпалася.

Мы, вядома, таксама хутчэй да акна. Акно невялікае, а нас усё-ткі васьмёра. Усім не хапае месца. Піхаемся, кожны пнецца наперад. Нарэшце Дзіма Клімовіч і Андрэй Налівайка здагадаліся: на падаконнік залезлі. Адразу стала вальней.

Каля школьнай сталовай, убачылі мы, стаяла сапраўдная хатка на курыных нагах. З коміна нават дымок ішоў. А на саламянай страсе, выгнуўшы спіну, стаяў чорны кот. Малыя з другога класа доўгай жэрдкай паролі гэтага ката. "Ён уцёк ад іх, -- здагадаўся я. -- А цяпер дастаюць са страхі".

"Мяў-мяў", -- выпускаючы кіпцюры, злосна мяўкаў кот.

Да малых падбегла гэтая дзіўная жанчына, вырвала з іхніх рук жэрдку і замахнулася.

-- Вось я вас!

Малыя з віскам пабеглі ў школу.

-- Вось я вас! Пачастую! -- палохала жанчына.

Цяпер мы паверылі, што гэта была сапраўдная Баба Яга.

Фокус-мокус Бабы Ягі

Спацелая, расчырванелая вярнулася Баба Яга ў клас. Сядзім за партамі, як мышы, вачэй з яе не спускаем. А што, калі і на нас з жэрдкаю кінецца?

-- Коціка майго пакрыўдзілі! – сеўшы на крэсла, паскардзілася Баба Яга.

-- Што? -- запытаўся Сяргей Мазоль. -- Не чую.

"Вось напалохаўся! -- думаю. -- Ажно вушы заняло".

Баба Яга ўсміхнулася.

-- Хлопчык, у цябе, відаць, у адно вуха ўлятае, а ў другое вылятае.

Тут яна, як гаворыцца, у самую кропку трапіла. Сапраўды, іншы раз на ўроку настаўнікі так ужо стараюцца, так стараюцца, а Сяргей зусім не хоча іх разумець. Сядзіць і вухам не вядзе.

-- Салевіч, а яна вясёлая цётка, -- таўхануў мяне локцем Андрэй Налівайка. -- У казках пішуць, што нядобрая, злая.

-- Зашмат фантазіруюць у казках, -- пагадзіўся я з Андрэем.

-- Падабаецеся вы мне, -- нечакана прамовіла Баба Яга. -- Я за вамі даўно сачу. Вашы настаўнікі на ўрок ідуць, а я ў печку на мятле спушчуся і слухаю, як чытаеце, як рашаеце. Не падабаецца вам чытаць, не падабаецца рашаць. Вы самыя гультаяватыя ў школе. Малайчынкі. Навошта тая навука патрэбна? Ад яе толькі галава баліць. Дый колькі не вучыся, усё роўна мала. Як ні старайся, а бацькам і настаўнікам не дагодзіш. Пяцёрку на шасцёрку выправіш -- прымушаюць, каб на сямёрку выцягнуў. Пачаў вучыцца на сямёркі -- хочуць, каб васьмёркі прыносіў. А пабегаць калі? А пагуляць? Летам? Лета як адзін дзень прабягае. Хіба паспееш за лета нагуляцца, набегацца?

Мы слухалі Бабу Ягу і пагаджаліся. Правільна яна кажа. І пра адзнакі, і пра адпачынак. Настаўнікі і бацькі хочуць, каб усе мы былі выдатнікамі. І па спевах каб дзясяткі атрымлівалі, і па матэматыцы, і па фізкультуры, і па мове, і па геаграфіі, і па працы... А калі б усе, да адзінага, сталі выдатнікамі, тады яны, напэўна, прыдумалі б новыя адзнакі: дваццаткі, а можа, і трыццаткі. Зусім дыхнуць не далі б. Яны такія.

Быццам зачаравала нас Баба Яга. Ні разу ніколі ніводнага з настаўнікаў мы так уважліва не слухалі. Нават Аня рот разявіла. А Сяргей Мазоль ажно цвіце. Быццам не за партаю сядзіць, а за святочным сталом на свае імяніны. Задаволены, як кот, які ўволю смятаны наеўся.

-- Не слухайце сваіх настаўнікаў, -- працягвае Баба Яга. -- І бацькоў не слухайце. З сённяшняга дня я сама стану вас вучыць. Я буду ставіць адзнакі наадварот. Хто вывучыў урок, таму нуль. А хто не вывучыў, таму дзясятка. Згодныя?

-- Гэта мне вельмі падабаецца, -- падаў голас Сяргей. -- Мама паабяцала, што новенькі веласіпед купіць, калі дзесяць дзясятак прынясу.

-- І сто прынясеш. І дзвесце, калі спатрэбіцца, -- усміхнулася Баба Яга.

-- Можна зусім урокі не вучыць? -- запытаўся Андрэй Налівайка.

-- Можна нават кніжак не адкрываць.

-- Ура! -- закрычаў Андрэй. -- Цяпер я цэлымі днямі з татам на трактары буду катацца.

-- Ура! -- падхапілі мы за ім.

Толькі Аня Бялько прамаўчала. Яна сядзела і моргала вачыма. Напэўна, зусім разгубілася.

-- Крычы "ўра", -- тузануў яе за касу Сяргей.

Мы прыціхлі, пазіраем на Аню.

Аня ўстала і заявіла Бабе Язе:

-- Наш дырэктар Анатоль Лукіч не дазволіць табе адзнакі ставіць наадварот. Ён у нас сур'ёзны.

-- Гэта той, у якога чорныя вусы? Дык я зачаравала яго, -- сказала Баба Яга. -- І настаўнікаў, і вучняў зачаравала. Некаторыя бегалі, над маім катом здзекаваліся, але нядаўна і іх зачаравала. Спяць усе, акрамя нас.

У Ані ажно твар выцягнуўся.

-- Калі так, то і я згодная, -- разгублена прагаварыла яна і села за парту.

А Баба Яга, чаго мы ніяк не чакалі, прытупнула і заспявала:

Туфлі модныя надзела,

                                                    На сто год памаладзела.

                                                    Буду ўсіх за нос вадзіць,

                                                    Каб увесь свет перакруціць.

Мы сядзелі як у ваду апушчаныя. Не верылася ў тое, што яна сказала. Хіба можа быць так, каб уся школа адразу заснула?.. Чаму раптам так узрадавалася Баба Яга? Спачатку расказвала, выхоўвала, а цяпер танцуе, спявае...

-- Штосьці тут нячыстае, -- шапнуў я Андрэю. -- Чуў, як спявае? "Буду ўсіх за нос вадзіць..."

Баба Яга падбегла да мяне. Слых у яе, відаць, як у дзікай кошкі.

-- Нячыстае, хлопчык. Здагадлівы ты. Праўда, зачаравала я вучняў і настаўнікаў, ды праз гадзінку яны прачнуліся б, калі б вы не пагадзіліся вучыцца наадварот. Не падзейнічалі б на іх мае чары. А цяпер настаўнікі будуць доўга-доўга спаць.

-- А вучні? -- не выцерпеў я. -- У мяне брацік Міколка ў другім класе вучыцца.

-- За Міколку не хвалюйся. Твой Міколка ўстане і пабяжыць дамоў а палове трэцяй, калі ў вашай школе ўрокі заканчваюцца. А назаўтра ён у школу не пойдзе. Навошта ісці? Спіць яго настаўніца.

-- Я здагадалася, -- зноў устала Аня. --  Ты наш клас знарок выбрала. Ты ведала, што пагодзімся ні за што дзясяткі атрымліваць. Ведала, што не захочам вучыцца.

-- Ведала. Нездарма столькі ў печцы прасядзела, сажу на сабе выносіла. Вось толькі думала, што з табою прыйдзецца паняньчыцца, пакуль на свой лад перавыхаваю. Але і ты адразу пагадзілася. Малайчынка. Растанцавалася я ад радасці, не вытрымала. І вы не засмучайцеся. Хіба кепска вам? Гуляйце, весяліцеся, мяне слухайцеся. А цяпер пойдзем са мною. Падзівіцеся, як настаўнікі спяць. Пабачыце мой фокус-мокус.

Яшчэ адзін фокус-мокус

Мы пасунуліся за Бабай Ягой. На калідоры было ціха-ціха. Нязвыкла ціха. Я не вытрымаў, зазірнуў у другі клас. Дзе Міколка? Ага, вунь, за партаю. Спіць, паклаўшы галаву на кулачок. І яго настаўніца Ніна Іванаўна таксама спіць, стос сшыткаў абняўшы. Паспела прыйсці ў свой клас... Спяць, не ведаюць, што Баба Яга па школе ходзіць.

Я паціхеньку зачыніў дзверы і пабег за сябрамі. Баба Яга стаяла ў настаўніцкай і запрашала ўсіх:

-- Заходзьце, заходзьце, не саромейцеся.

Сябры-аднакласнікі стоўпіліся каля парога. Я пралез наперад.

-- Вой! -- дзесьці ззаду войкнулі ў адзін голас Света і Іра.

Сапраўды, было ад чаго войкнуць. Нашы настаўнікі ўсе да адзінага спалі як пшаніцу прадаўшы.

Анатоль Лукіч -- за дырэктарскім сталом, заціснуўшы шарыкавую ручку ў кулаку. Пэўна, нейкі загад хацеў напісаць. У куточку Раіса Пятроўна прыткнулася. Аберуч класны журнал трымае. Нават сплючы з рук не выпусціла. Адразу каля дзвярэй -- два Іваны, як мы называем іх: Іван Макаравіч і Іван Фаміч. Іван Макаравіч матэматык, а Іван Фаміч працу вядзе. Ляжаць поплеч, ні аб чым не дбаюць. А вунь Іна Аляксандраўна, настаўніца мовы і літаратуры, і Ігар Аляксеевіч, настаўнік фізкультуры. За вочы мы іх называем Ігар і Іна. А яшчэ: жаніх і нявеста. Яны самыя маладыя настаўнікі ў нашай школе, першы год, як вышэйшыя навучальныя ўстановы закончылі. Людзі ў вёсцы кажуць, што яны заяву ў сельсавет падалі, вось-вось павінны жаніцца. Паклаўшы на баян галаву, тоненька свішча ў нос настаўнік спеваў Багданчук Андрэй Сямёнавіч, ці скарочана БАС.

Мы стаялі, не варухнуўшыся. Нам здавалася, што настаўнікі прытвараюцца, што разам з гэтай дзіўнай Бабай Ягой за нос нас водзяць. "Зараз устануць, -- думалася, -- і ўся гэтая камедыя скончыцца".

Баба Яга як адгадала нашы думкі.

-- Не бойцеся. Яны не прачнуцца.

Каб даказаць гэта, яна ступіла наперад і... пацягнула Анатоля Лукіча за вусы. Ён нават галавы не павярнуў.

-- Ну, хто з вас за вусы яго патузае? -- засмяялася баба Яга і чамусьці зірнула на мяне.

Я апусціў вочы. Не, ніколі не падымецца мая рука, каб дырэктара школы за вусы патузаць. Сам не разумеў, чаму, але падобнага не мог сабе дазволіць.

-- Спалохаліся? Ніхто вас не пакарае. Дырэктар, мабыць, цягаў вас за вушы? А вы яго за вусы.

Наперад выступіў Сяргей Мазоль.

-- Не лезь! -- схапіў яго за плячо Дзіма Клімовіч.

Сяргей скрывіўся.

-- Баліць. Пусці, мядзведзь.

-- Адпусці! -- зыркнула вачыма Баба Яга.

-- Пусці, -- гучна сказаў я Дзіму. -- Калі што, мы пакажам яму куды Макар цяляты ганяў.

Сяргей падышоў да стала.

-- Дырэктар цягаў цябе за вушы? -- запыталася Баба Яга.

-- Іна Аляксандраўна адзін раз пацягнула.

-- Дык і ты яе пацягні. За нос, напрыклад. Адвядзі душу.

-- Вой! -- войкнулі Света і Іра.

-- Пацягні, пацягні, -- падахвоціла Сяргея гераіня казак.

-- А мне зусім не балела. У Іны Аляксандраўны пальчыкі тоненькія, далікатныя. Мне нават прыемна было. Я тады знарок пачаў дурэць, каб яшчэ раз пацягнула.

-- Малайчына ты, -- неспадзявана пахваліла Сяргея Аня.

А Баба Яга скрывілася і носам зачмыхала.

-- Як вожык! -- засмяяўся Андрэй Налівайка.

-- Чаго ты наперад вытыркнуўся? -- злосна паглядзела на Сяргея Баба Яга.

-- Я хацеў сказаць табе, што непрыгожа чужых мужчын за вусы цягаць. Ты ўсё-ткі жанчына.

-- У клас, кыш у клас! -- замахала рукамі нядобрая гераіня казак.

Мы дружна высыпалі з настаўніцкай.

-- Я ката пакармлю. Крыху пачакайце, -- удагонку нам гукнула Баба Яга.

Ціха, без гоману мы селі за парты. Неяк пагана было на душы. Здавалася б, радуйся: настаўнікі вучыць не прымушаюць, у дзённікі хутка дзясяткі пасыплюцца, дома можна гуляць, колькі захочацца, а ўсё роўна смутна на душы. Падобнага мы ніколі не адчувалі.

-- Да чаго дайшлі! -- першай парушыла маўчанне Аня Бялько. -- З нячыстай сілай звязаліся! Адчувала, што так выйдзе. Прывыклі бібікі біць. Бокам нам гэта вылезе.

-- Сёння ў маёй бабулі дзень нараджэння, -- прагаварыў Пеця Тарасевіч. -- Я да ўсіх урокаў падрыхтаваўся. Сапраўднымі дзясяткамі яе хацеў парадаваць.

-- І я ўсё вывучыла, -- прызналася Света Мялешка. -- Набралася цярпення і вывучыла.

-- Пусціла нам Баба Яга туман у вочы! -- усхапілася Іра Кавалевіч. -- Нам са Светай на абласным конкурсе трэба выступаць. Песню з Андрэем Сямёнавічам трэба парэпеціраваць. Што рабіць? Засыплемся.

-- Вы толькі пра сябе думаеце! -- накінуўся на яе Дзіма Клімовіч. -- Рэпеціраваць, рэпеціраваць!.. У артысткі захацелася! Не думаеце, што ў Андрэя Сямёнавіча сын ва ўніверсітэце вучыцца. Хто яму дапаможа?

-- А хіба я адна вінавата, што ён заснуў? -- заплакала Іра Кавалевіч.

Я сядзеў і скроб патыліцу. Нядобра выйшла. Такога і ў самым горшым фільме не прыдумаеш. І навошта мы пагадзіліся адзнакі наадварот атрымліваць?

Іра марыць удала на конкурсе выступіць. І ў мяне ёсць мара. Я хачу стаць паэтам. Мае вершы Іна Аляксандраўна ў раённую газету насіла. Праўда, не прынялі іх. Сказалі, што рыфма сыраватая. Дык Іна Аляксандраўна паабяцала мне, што дапаможа выправіць рыфму. А цяпер?..

-- Хлопчыкі! Дзяўчынкі! -- усклікнула Света. -- Наш Ігар і наша Іна праз тыдзень у сельсавеце павінны распісвацца. Ігараў бацька дзядзька Аляксей усяго на вяселле панакупляў. А мой брат шаферам у іх. Што будзе! Што будзе!

Света нават рукамі ўспляснула.

-- Жаніцца, жаніцца!.. Пляцеш глупства, -- не вытрымаў Андрэй Налівайка. -- А вось што з нашай школай будзе? Яе яшчэ ў мінулым годзе збіраліся закрыць, бо вучняў мала. Цяпер абавязкова закрыюць. Няма настаўнікаў. Спяць. Іншых да нас не прышлюць. Мая мама казала, што ў другі раён пераедзем, калі школу закрыюць. А я не хачу ў другі раён. Я армію адслужу і назад вярнуся. Я тут прывык жыць.

Нарэшце да мяне дайшло, чаму Баба Яга зрабіла так, каб настаўнікі паснулі. Седзячы ў печцы, яна чула, што школу збіраюцца закрыць. Вось і вырашыла падліць масла ў агонь. Тонка яна разлічыла. Мабыць, закрыюць сёлета школу. Што тады будзем рабіць? У райцэнтр аўтобусам ездзіць? Мы, старшакласнікі, можам ездзіць, вытрымаем. А як брат Міколка? Што, калі зімою дарогу замяце? Па гурбах палезе? Дый навошта ездзіць у горад? У нас прыгажэй. І рэчка, і лес адразу за школаю. Тут, каля лесу, новую вуліцу будуюць. Новыя людзі прыедуць. Зусім весела стане... А калі школу закрыюць? Ці паедуць тады? Не. Вунь і Андрэева маці збіраецца ўцякаць.

-- У горад нас пашлюць вучыцца, -- выказаў уголас сваю думку.

-- Не хачу ў горад. Не хачу да чужых настаўнікаў! -- заенчыў Сяргей Мазоль. -- У горадзе я ніколі з шостага класа не вылезу. Мяне і ў армію не возьмуць. Я пасля арміі ў міліцыю пайду. У сваёй вёсцы ўчастковым стану.

-- Возьмуць цябе ў міліцыю! -- са здзекам прагаварыла Аня. – Гультай! Калі двойкі выправіш?.

-- Возьмуць. Я яшчэ выпраўлю.

У гэты момант адчыніліся дзверы. Мы ўбачылі Бабу Ягу.

-- Вой! -- войкнулі Света і Іра.

-- За дзвярыма стаяла, падслухоўвала, -- здагадаўся Андрэй.

-- Падслухоўвала. Сваім розумам хочаце жыць? Супраць мяне бунтаваць? Зараз пакажу вам яшчэ адзін фокус-мокус.

Баба Яга падскочыла да Пеці Тарасевіча і дзьмухнула на яго з усёй сілы:

-- Фу-у-у-у...

Пецева галава кіўнулася і быццам сама сабою ўпала на парту. Мы пачулі ў цішы, як ён мерна засоп у нос.

-- Спіць! -- усклікнула Іра.

А Баба Яга дзьмухнула другі раз, на Свету Мялешка. І Света Мялешка нахілілася да парты і засапла ў нос.

-- Хай не хваляцца, што ўсе ўрокі вывучылі, -- прамовіла гераіня казак.

А потым... Потым усё адбылося імгненна. Дзіма Клімовіч падбег да класнай дошкі, схапіў мокрую анучку і з крыкам "Бі нячыстую сілу!" шпурнуў у Бабу Ягу.

-- Ну, зараз!.. -- чамусьці нагінаючыся каля маёй парты, праз зубы працадзіла Баба Яга..

Доўга не думаючы, я рэзнуў ёй лінейкаю па ілбе. Баба Яга адскочыла і наставіла рукі, як бы рыхтуючыся кінуцца на мяне.

-- Толькі падыдзі! -- са страху закрычаў я.

Баба Яга ступіла крок наперад, і тут Дзіма Клімовіч, размахнуўшыся, кінуў у яе футбольным мячом. У самую галаву трапіў. Пругкі мяч адскочыў ад галавы і стукнуўся ў шыбіну. Шыбіна звонка дзынькнула і разляцелася на кавалкі.

-- Без нажа зарэзалі! -- галёкнула Баба Яга.

-- Не давайце ёй ачухацца! Не давайце! – кінуўшыся на Бабу Ягу з цыркулем, заверашчэў Сяргей Мазоль.

Баба Яга незвычайна лёгка ўскочыла на падаконнік, з падаконніка скокнула на зямлю і, як сарваўшыся з прывязі, панеслася да школьнай сталовай.

Мы кінуліся да акна і ўбачылі, як яна забегла ў хатку на курыных нагах. Праз хвіліну хатка пакульгала ў лес.

Рашаючы крок

Мы засталіся адны: ні настаўнікаў, ні Бабы Ягі. Пеця Тарасевіч і Света Мялешка соладка спяць. Добра ім, ніякіх думак у галаве. А палове трэцяй усхопяцца і дамоў. А што нам цяпер рабіць? Па пустой школе, як па спячым царстве, сноўдацца? Чамусьці не хочацца. Дамоў ісці? Дома адразу запытаюцца, чаму так рана вярнуліся. Давядзецца казаць пра Бабу Яго, пра тое, што пагадзіліся адзнакі наадварот атрымліваць. За гэта дома нас па галоўцы не пагладзяць. Вось як выйшла: і ў школе, і дома нам няма месца.

-- Што будзем рабіць? -- парушыў маўчанне Дзіма.

-- Я лічу, што ў раён трэба патэлефанаваць, -- нясмела пачала Аня. -- Паведамім, што настаўнікі заснулі.

-- Не, не, не! -- закрычаў Андрэй Налівайка. -- Толькі пусці погаласку -- з розных канцоў вучоныя з тоўстымі партфелямі панаязджаюць. Яны яшчэ ні разу не бачылі, каб настаўнікі як адзін заснулі. Гэта ж сенсацыя веку! Пабяруць настаўнікаў і павязуць з сабою. Стануць вывучаць, даследаваць. Калі нават і прачнуцца, то не хутка адпусцяць. Хто нас будзе вучыць? Закрыюць школу.

-- У мяне знаёмы хлопец у горадзе ёсць, -- падаў голас Дзіма. -- Ён займаецца каратэ. Патэлефаную, каб прыехаў. Ён гэтай Бабе Язе раз рукою, раз нагою, і накаўт. Прымусіць, каб настаўнікаў разбудзіла.

-- Не кліч каратыста, -- запратэставала Іра. -- Баба Яга як дзьмухне, дык і ён засне. Нават нагу не паспее падняць.

-- А я так думаю: няхай яшчэ крыху паспяць настаўнікі, -- азваўся Сяргей Мазоль. -- Ім трэба адпачыць. Яны ж не жалезныя.

Вось дык сітуацыя! Куды ні кінь, усюды клін. Завязала Баба Яга вузельчык. Тоненькімі капронавымі ніткамі яго захліснула. Голымі рукамі, як гаворыцца, яго не развяжаш. Лепей дзесяць урокаў адседзець, чым такое.

Не ведаю, што рабілі б, калі б не Андрэй Налівайка.

-- Не вешайце носа, -- гучна сказаў ён. -- У лес нам трэба ісці. Баба Яга, відаць, непадалёку схавалася. Яна думае вярнуцца сюды. Усё-ткі цікавіць яе, чым закончыцца гэты эксперымент. Хоча, каб сядзелі склаўшы рукі. А мы самі пяройдзем у атаку. Знойдзем яе хатку і ката ўкрадзем. Схаваем дзе-небудзь і з ультыматумам да яе. Так і так, нячыстая сіла, мы табе ката аддамо, а ты нашых настаўнікаў разбудзі.

-- Не пагодзіцца, -- прамовіла Іра.

-- Пагодзіцца! -- крыкнуў Дзіма Клімовіч. -- Вунь як яна свайго ката шануе!

Дзіма моцна паціснуў Андрэю руку. І я Андрэю руку паціснуў, пахваліў:

-- Такіх, як ты, апельсінамі трэба карміць.

Вельмі спадабалася мне Андрэева прапанова. Я даўно марыў адправіцца ў нейкае незвычайнае падарожжа. Каб з прыгодамі, каб ажно дух займала! І вось яно, пачынаецца...

-- Не пайду ў лес, -- заявіла Іра.

-- Не йдзі, заставайся ў класе, -- кажу ёй. -- Хутка Баба Яга прытупае.

-- Вой! -- войкнула Іра. -- Пайду.

-- Я не пайду, -- заўпарціўся Сяргей Мазоль.

Вырашыў і Сяргея напалохаць:

-- Сядзі. Баба Яга як дзьмухне, дык ты разам з партай у трыдзясятым царстве апынішся.

Анічуць не спалохаўся Сяргей.

-- Усё роўна не пайду. Не хочацца. Няхай яшчэ крыху паспяць настаўнікі.

Мы яму  і так, і гэтак, а ён на сваім стаіць.

-- Не пайду. Я Бабы Ягі не баюся.

-- Ты са школы хочаш уцячы, -- нарэшце здагадаўся Дзіма Клімовіч. – Наскрозь цябе бачу. Мы за парог, а ты сабак ганяць. Не выйдзе, рамянём да парты прывяжу.

-- Няўжо прывяжаш?

-- Прывяжу. Ты мяне ведаеш. Я словы на вецер не кідаю.

-- Было не было. Пайду, -- уздыхнуў Сяргей.

-- Партфелі возьмем, -- прапанавала Аня. -- Няхай Баба Яга думае, што мы дамоў пабеглі, што выйшла, як яна хацела.

-- Тады я і мяч вазьму, -- сказаў Дзіма. -- Гэтай нячыстай сіле не вер. Яшчэ прапора.

Мы ўзялі партфелі і выйшлі з класа. Я на хвілінку спыніўся і азірнуўся. Печка, класная дошка, кніжныя шафы, вазоны на шафах -- усё да драбніц знаёмае, блізкае. Упершыню быццам другімі вачыма паглядзеў на ўсё гэта, і чамусьці зашчымела на душы!

Рэзка павярнуўшыся, я пабег за сябрамі. "Вось і зрабілі рашаючы крок", -- падумалася.

Свет не без добрых людзей

Як ужо казаў вам, за школьнай сталовай пачынаўся лес. У гэты лес мы і пайшлі па шырокай, наезджанай калясьмі дарозе. На пяску, у каляінах, засталіся адбіткі курыных кіпцюроў -- сляды, якія пакінула хатка Бабы Ягі. Мы не сумняваліся, што гэтыя сляды прывядуць нас туды, дзе схавалася злая сіла.

Не памятаю, ці доўга так ішлі, бо тут, у лесе, мы як бы забыліся пра тое, што існуе час: секунды, хвіліны, гадзіны. Не ведаю, чаму так здарылася: ці то ад хвалявання, ці то ад жадання хутчэй знайсці Бабу Ягу, ці то яшчэ ад чаго. Час для нас як бы спыніўся.

Наезджаная дарога скончылася, пачаўся стары яловы лес. Ціха, змрочна было тут.

-- Вернемся? -- дрыготкім голасам прагаварыла Іра Кавалевіч.

-- Вернемся, -- падтрымаў яе Сяргей Мазоль.

Дзіма Клімовіч патрос кулаком.

-- Я табе вярнуся! Дзесьці за гэтым лесам Баба Яга. У мяне інтуіцыя.

Ён рушыў наперад. Мы пацягнуліся за ім. Патыхала сырасцю, сухое галлё трашчала пад нагамі. Страх міжволі пракраўся ў душу.

-- Вунь сцяжынка! -- гукнуў Дзіма.

Сапраўды, непадалёку вілася вузенькая сцяжынка.

-- Пойдзем па гэтай сцежцы, -- прапанаваў Андрэй Налівайка. -- Яе, відаць, Баба Яга пратаптала. Каму яшчэ тут хадзіць?

-- Пратаптала! -- незадаволена буркнуў Сяргей. -- Ходзім, як сляпыя кацяняты. Так і да канца навучальнага года не знойдзем Бабу Ягу.

Мы збочылі на сцяжынку і шпарка пакрочылі наперад. Сцяжынка вяла кудысьці ўгору.

-- Вось палянка! -- усклікнуў Дзіма.

І праўда, мы выйшлі на невялікую палянку, залітую сонцам. Тры дарожкі цягнуліся ад гэтай палянкі. Адна вяла прама, другая -- налева, трэцяя -- направа...

Мы разгубіліся. Па якой дарожцы цяпер ісці? У якім баку жыве Баба Яга?

Невядома, колькі так стаялі б, тапталіся, калі б... Ды не буду забягаць наперад, раскажу пра ўсё па парадку.

Па дарожцы, якая вяла прама, насустрач нам ішлі мужчыны, барадатыя, светлавалосыя, шырокія ў плячах, у круглых капелюшах з шырокімі брылямі, у доўгіх каптанах, падперазаных вытканымі паясамі, у лапцях. Двое, якія ішлі ўперадзе, на сукаватых кіёчках неслі зрэбныя торбачкі. А трэці -- ён паволі клыпаў ззаду -- трымаў у руках берасцяную дудку.

-- Адкуль яны? Няўжо са старажытнасці? -- здзівілася Аня.

-- Мы не спім? -- ушчыкнуў сябе за шчаку Андрэй Налівайка.

-- Яны, відаць, у музей залезлі, адзенне пакралі і так апрануліся. Баюся! -- прашаптала Іра.

-- Не бойцеся. Гэта тры браты з народнай казкі "Бацькаў дар", -- здагадаўся я. -- Там вось як пра іх напісана: " Жыў на свеце адзін добры чалавек. Было ў яго тры сыны -- два разумныя, а трэці Іван-прасцяк. Разумныя пажаніліся, сем'і завялі, а Іван усё на печы ляжыць, на жалейцы іграе".

-- Міхась, -- тарганула мяне за рукаў Аня, -- ты лічыш, што гэта казачныя героі?

-- А хто ж яшчэ?

-- Выходзіць, што мы ў казачны лес трапілі?

Я не паспеў адказаць, бо мяне апярэдзіў Андрэй:

-- Мы зараз у іх пра ўсё даведаемся.

Мужчыны падышлі бліжэй, прывіталіся:

-- Дзень добры.

-- Добры дзень! -- дружна адказалі мы.

-- Вы з казкі "Бацькаў дар"? -- запытаўся Андрэй.

-- Але, адтуль, -- паважна адказаў мужчына, у якога была самая доўгая барада. -- Я старэйшы брат. Побач са мною -- сярэдні брат, а ззаду -- Іван-прасцяк. Ён у нас з маленства на дудцы іграе. Прычапіўся, як бярозавы ліст, і ходзіць за намі. Надакучыла праганяць.

Іван хітра падміргнуў нам: маўляў, разумнымі сябе лічаць, а без мяне не абыдуцца.

-- Дык мы ў казачным лесе цяпер? -- смела, як у добрых знаёмых, пытаўся Андрэй.

-- Угу, -- паварушыў вусамі старэйшы брат.

-- Баба Яга тут жыве?

-- А як жа! Тут яшчэ жыве Цмок, лясны цар. Ён Бабе Язе дваюрадным дзядзькам прыходзіцца. Магу дарогу да яго паказаць.

-- Нам да Бабы Ягі трэба трапіць. Па якой сцежцы да яе ісці?

-- Патрэба ёсць?

-- Ёсць. Ад знаёмага вестачку хочам перадаць, -- схлусіў Андрэй.

-- За патрэбу плацяць.

Старэйшы брат зняў з кія торбачку, дастаў з яе хлеб, сала і сеў на траву. Малодшыя браты селі побач, узялі па скварцы, пачалі няспешна есці.

-- Дык па якой сцежцы ісці? -- не выцерпеў Андрэй.

Старэйшы брат з'еў скварку, сабраў у жменю крошкі хлеба і кінуў у рот.

-- А пайдзіце за цёмны лес, у зялёныя лугі. На шаўковых мурагах пасецца конь буланай масці. Прывядзіце яго мне. Тады пакажу, якая сцежка да Бабы Ягі вядзе.

"Прывык чужымі рукамі жар заграбаць, -- падумаў я. -- Каня буланай масці, які на шаўковых лугах пасецца, яму захацелася! Зараз скажа, каб залатую рыбку злавілі, каб на пасылках яна яму служыла. Ёсць жа такія на свеце!"

-- Навошта табе буланы конь? Поле араць? -- пацікавілася Аня.

Старэйшы брат ухмыльнуўся.

-- Адвык я поле араць. Няхай іншыя яго аруць. У заморскім царстве малодшая царская дачка залезла на пяты ярус у цераме, села на акенца і абвясціла, што за таго замуж пойдзе, хто да яе на кані даскочыць.

Тут і я не вытрымаў:

-- Да царскай дачкі хочаш даскочыць? У цябе сям'я ёсць. Я гэта добра ведаю. Учора казку чытаў.

-- Пакінулі яны свае сем'і, -- уступіў у размову Іван-прасцяк.

Старэйшы брат парнуў Івана кіем у бок.

-- А ты маўчы! Табе слова не давалі.

-- Можа, ты скажаш, па якой сцяжынцы ісці? -- запытаўся Андрэй у сярэдняга брата.

Той насунуў капялюш на вочы і прагаварыў, не гледзячы на нас:

-- На адным хутары жыве дзед. Схадзіце да яго і вазьміце зрэбную торбачку. Гэтая торбачка чароўная. Як пакладзеш перад сабою і скажаш: "Торбачка, раскаціся, раскруціся, дай піцення, дай ядзення", -- дык адразу ўсё будзе. А як наясіся і скажаш: "Торбачка, скаціся, скруціся, піценне, ядзенне, згарніся", -- і торбачка зноў стане такой, як была.

Вось гэта дык браты! Адзін за другога разумнейшы! Гульма гуляюць, лёгкага хлеба шукаюць. Іх каб да нас, у вёску. Там навучылі б, як працаваць.

-- Пасылаеш, каб ад дзеда торбачку адабралі? -- абурыўся Дзіма Клімовіч. -- Той дзед усё жыццё працаваў, поле араў. Ён заслужыў торбачку, ён цяпер на пенсіі. І вы папрацуйце. Будзе ў вас свая торбачка. І напоіць яна вас, і накорміць.

-- Няма пра што з імі размаўляць, -- кажу. -- Такія зімою лёду пашкадуюць. Пайшлі куды-небудзь.

-- Не куды-небудзь, а прама ідзіце, -- азваўся Іван-Прасцяк. -- Там жыве Баба Яга.

-- Дзякую, -- сказаў я. -- Свет не без добрых людзей.

А старэйшы брат зноў парнуў кіем Івана ў бок.

-- Прасцяк і ёсць прасцяк. Хто цябе за язык цягнуў?

Іван адышоўся і заіграў на дудцы.

-- Ты ім не вер, -- параіў Івану Андрэй. -- Яны цябе прададуць і грошы палічаць.

-- Ідзіце, пакуль не паказаў дзе ракі зімуюць, -- агрызнуўся старэйшы брат.

-- Каб вас Баба Яга ў печ пасаджала! -- пажадаў на развітанне сярэдні брат.

Сустрэча з Цмокам -- пудзілам паганым

Ідзём па сцежцы, смяемся, жартуем. Вельмі здзівілі нас два браты: старэйшы і сярэдні. Такіх тыпаў яшчэ ніколі не страчалі. Як у нас у вёсцы заведзена? Сусед суседу дапаможа і сена прывезці, і агарод узараць. А дарогу паказаць? Любы пакажа, толькі запытайся. Нездарма прыказку прыдумалі: язык і да Кіева давядзе.

Насмяшылі яны нас. Нават Іра павесялела.

-- Гэтых братоў-лайдакоў каб у музей паставіць, -- выказалася яна. -- Каб прыходзілі людзі і дзівіліся.

-- Такія без карысці і палец у ваду не абмочаць, -- дадаў Дзіма.

-- Бародамі па самыя вушы зараслі, а царэўну шукаюць! -- засмяяўся Андрэй. -- Зусім здзяцінелі.

-- Невядома, з кім яшчэ сустрэнемся, -- азваўся Сяргей. -- Каб хоць з чалавекам. А то вылезе якое страшыдла лупатае. У казках усякая ўсячына ёсць.

Толькі прамовіў ён так, чуем: крычыць хтосьці ззаду:

-- Стойце! Стойце!

Мы азірнуліся. Сапраўды, страшыдла лупатае ляціць, даганяе нас. Валасы ў яго, як кудзеля нячэсаная, вусы рэдкія, быццам у ката, тырчаць.

-- Баюся яго! -- заплакала Іра.

Хоць у мяне і ў самога як іголкамі ў пяты кальнула, але вырашыў супакоіць яе:

-- Не бойся. Гэта Цмок з казкі "Пакацігарошак". У яго жалезны язык.

Лепей не ўспамінаў бы пра жалезны язык. Яшчэ мацней заплакала Іра.

-- Баюся! Ён паб'е нас жалезным языком.

-- Не плач, -- кажу. -- Гэты Цмок хоць і дужы, але розуму мае на адну столку. Ён ніколі ў школе не вучыўся. Мы яго вакол пальца абвядзём.

-- Ён, відаць, прымусіць нас жалезны боб есці, -- прагаварыў Андрэй Налівайка. -- У каго ёсць цукеркі?

-- У мяне, -- выцерла слёзы Іра. -- У партфелі ляжаць. Мятныя. Я нават кавалачак цукру ўзяла. Ты Цмока хочаш пачаставаць? Каб не чапаў нас?

-- Няхай пакуль паляжаць. Цмоку і жалезнага бобу хопіць.

Мы здагадаліся, што Андрэй нешта такое прыдумаў, каб Цмока -- пудзіла паганае -- перахітрыць. Ды пытацца пра гэта не было калі. Цмок падляцеў да нас і радасна закрычаў:

-- Я чалавечы дух за сто вёрст чую! Хадзем да мяне.

-- Пусціце нас, дзядуля, -- звярнулася да Цмока Аня. -- Мы спяшаемся.

"І ў Ані душа ў пятках сядзіць, -- падумаў я. -- Цмока -- пудзіла паганае -- дзядулем называе. Вось да чаго дайшло!"

-- Хадзем! -- лыпнуў вачыма Цмок. -- Я блізка жыву. Доўга вас не пратрымаю. Магчыма, сто гадоў. Магчыма, крыху болей.

На сто гадоў да сябе запрашае... Лічыць, што нядоўга гэта. Жартаўнік!..

Цмок збочыў з дарожкі, і мы пасунуліся за ім. А што было рабіць? Не пагадзіцца? У паганага Цмока сіла нечалавечая. Памятаеце, як з Пакацігарошкам дужаўся? "Дзьмухнуў ён -- стаў медны ток". Калі б не пагадзіліся, то ён нас адным пальцам за вуха ды на сонейка. З нячыстай сілай жарты кепскія.

Мы думалі, што Цмок прывядзе да дзівоснага палаца, у якім казачныя багацці ўбачым. Але ж не. Ні палаца, ні казачных багаццяў, як пазней даведаліся, у Цмока не было.

На лясной паляне сіратліва стаяў будан, зроблены з жэрдак, лісця, травы. Непадалёку гарэла цяпельца. У закопчаным чыгунку, які стаяў проста на вуглях, булькатала вада.

-- Вось тут я жыву, -- паказаў Цмок рукою на будан.

-- Ды ў нас куратнікі лепшыя робяць, -- не вытрымаў Сяргей Мазоль.

-- Быў у мяне калісьці палац. З чалавечых касцей збудаваны, чалавечымі касцямі пакрыты... Пакацігарошак яго разбурыў.

Цмок скрывіўся, як з'еўшы чагосьці горкага.

-- Дом сабе пабудаваў бы, -- кажу. -- З бярвення. У лесе жывеш.

-- Вы мне пабудуеце.

"Яшчэ адзін прывык на дарэмшчыну жыць", -- падумаў я і прамовіў:

-- Не ўмеем мы палацаў будаваць.

-- Нічога. За сто гадоў чаму-небудзь навучыцеся.

-- Пан Цмок, -- прагаварыў Андрэй, -- чаму нас жалезным бобам не частуеш? Мы з дарогі, прагаладаліся.

Я няласкава зірнуў на Андрэя. Бач, жалезнага бобу яму захацелася. Цікава: як ён будзе есці той боб? Грызці ці цалкам глытаць?

З-пад ядлоўцавага куста Цмок выцягнуў драўляную міску з жалезным бобам, жменяю зачарпнуў яго і ў рот насыпаў.

"Хрумсь, хрумсь" -- затрашчаў жалезны боб.

Цмок скрывіўся.

-- Зуб баліць. Болей не хачу. Вы частуйцеся.

-- А ў нас ёсць свой боб. Яшчэ цвярдзейшы, -- сказаў Андрэй. Ён расшпіліў Ірын партфель, дастаў адтуль драбок цукру, цукеркі, высыпаў сабе ў кішэню, а потым пачаў вымаць па адной і есці. Мятныя цукеркі хрумсцелі на зубах у Андрэя, як жалезны боб.

У Цмока вочы на лоб палезлі.

-- І зубы табе не баляць?

-- Не-а. Я такога бобу цэлую скрынку магу з'есці.

Цмок раптам усхапіўся і палез у будан. Глядзім -- цягне перад сабою драўляную скрынку. А ў той скрынцы розныя гайкі ляжаць.

-- Во! -- пахваліўся. -- Знайшоў на дарозе.

Я ажно ўздрыгнуў. Няўжо пудзіла паганае прымусіць нас гайкі есці?

Таго б сюды, хто гэту скрынку згубіў. Няхай хрумстаў бы па адной.

-- Я іх на запас трымаю, буду есці, калі зуб перастане, -- паведаміў Цмок. -- Бобу зусім мала засталося.

Мы з палёгкаю ўздыхнулі. "Еш на здароўе, -- думаю. -- Можа, трактарам станеш".

А Цмок, паставіў скрынку і зноў палез у будан. На гэты раз выкаціў вялікую сукаватую калоду.

-- Калі хто-небудзь з вас без сякеры яе пасячэ, без агню спаліць, -- тады ўсіх дамоў адпушчу, -- заявіў.

-- А ты пасячэш без сякеры, без агню спаліш? -- пацікавіўся Андрэй.

-- Я цар лясны. Я толькі мезеным пальцам да яе дакрануся, дык яна рассыплецца на дробныя трэскі. А як дзьмухну, дык ад трэсак і пылу не застанецца.

-- Гэта яшчэ віламі па вадзе пісана, -- сказаў Андрэй. -- А вось мне дык і дзьмухаць не трэба. Глядзі, што з тваёй калодай магу зрабіць.

Андрэй дастаў з кішэні драбок цукру, зняў з цяпельца гаршчок, крыху пачакаў і кінуў цукар у гарачую ваду.

Цмок нахіліўся над чыгунком.

-- Знікае! – неўзабаве крыкнуў. -- Знікае!

Мы здагадаліся, што цукар растае ў гарачай вадзе. Гэткага цуда Цмок ніколі не бачыў.

-- Няхай ведае нашых! -- усміхнуўся Андрэй.

Цмок адышоўся ад гаршка і прапанаваў:

-- Давайце падужаемся.

Андрэй пачухаў галаву. Пэўна, не чакаў гэткага.

-- Што будзем рабіць? -- прашаптаў. -- Ён нас у парашок сатрэ і па ветры развее.

-- Кінемся знянацку, за ногі ўчэпімся і пакоцім, -- кажу ціха.

А Цмок закасаў рукавы, дужацца сабраўся.

-- Пан Цмок, ты спачатку з нашым малодшым братам падужайся, -- паказаўшы на футбольны мяч, нечакана прапанаваў Дзіма. -- Толькі дужайся з ім не рукамі, а нагамі.

Дзіма падкінуў мяч угору і стаў падбіваць яго нагамі, не даючы апусціцца на зямлю.

-- Бачыш, як паслухмяна брат у мяне скача? Паспрабуй і ты так.

Дзіма моцна стукнуў па мячы, і мяч высока паляцеў угору. Цмок падняў нагу, чакаючы, калі мяч апусціцца. І калі мяч падаў на зямлю, з усёй сілы махнуў нагою. Нага прасвістала каля мяча, і нячысцік грукнуўся на спіну.

-- Вой-ё-ёй! -- заенчыў. -- Баліць!

-- Так і нагу можна адарваць, -- пырснула са смеху Аня.

"Падпілавалі яму рогі, -- думаю. -- Болей не захоча дужацца".

Напэўна, так і было б, калі б Сяргей Мазоль Цмока не падцкаваў:

-- Цар лясны, наш малодшы брат цябе пакрыўдзіў. Трэсні яму па ілбе. Другою нагою.

Твар у Цмока наліўся чырванню.

-- І трэсну! Я яму зараз так трэсну, што на кавалкі разваліцца!

Цмок устаў, крыху пакульгаў па паляне, а потым, як вецер, панёсся на мяч.

-- Што будзе! Што будзе! -- затуліла твар рукамі Іра.

-- Галаву ён сабе скруціць, -- адзначыў Сяргей.

Ён як у ваду глядзеў. Цмок з разгону наступіў нагою на мяч і, нязграбна выгнуўшыся ў паветры, бразнуўся вобзем. Ажно лісце з дрэў пасыпалася.

-- Костачкі! Бедныя мае костачкі! -- застагнаў.

-- А ты з намі хацеў дужацца! -- з пагардаю прамовіла Аня. -- Малодшага брата не адолееш!

-- Хто вы?

-- Мы дзеці Пакацігарошка, -- кажу. -- Таго самага, які цябе па самыя вушы ў медны ток увагнаў.

-- Я тады в-вылез з м-меднага току. Не бу-бу-бу...

-- Чаго разбубукаўся? -- нахмурыўся Дзіма. -- Хопіць табе добрых людзей на дарозе запыняць.

-- Не бу-бу-бу... Не буду. Я ў самы г-гушчар уцяку.

Падхапіўшыся, Цмок панёсся ў глыб лесу. Толькі пяткі заблішчалі.

-- А я думала, што ён нас у рабства забярэ, -- прызналася Іра.

Дзіма ўзяў у рукі мяч і пагладзіў яго, як жывога.

-- Малайчына! Выратаваў нас, браток.

Як мы льва напаілі

Мы вярнуліся на сцяжынку, хацелі ісці далей, ды Сяргей Мазоль заўпарціўся:

-- Надакучыла па лесе бадзяцца. Казачныя героі ні стуль ні ссюль вылазяць. Не падабаюцца яны мне. Усё. Не пайду далей.

Сеў на пяньчук і пазяхае.

-- А ты хіба лепшы за гэтых казачных герояў? -- накінулася на яго Аня. -- Аброс двойкамі, як дзед барадою.

-- Калісьці выпраўлю, -- круціць носам Сяргей. -- А цяпер пасяджу. Штосьці на сон морыць. Думаю, што і мяне Баба Яга зачаравала.

-- Баязлівец ты, -- не выцерпела Іра. -- Цябе Цмок так напалохаў, што, мабыць, ажно лыткі трасуцца.

"Ажно лыткі трасуцца..." Гэткага мы яшчэ не чулі. Малайчына Іра. Так яму і трэба.

-- Я баязлівец? Ты сама баязліўка! Хто ўсю дарогу стогне ды вохкае? -- перакрыўляючы Іру, Сяргей тоненька запішчаў. -- Вой, баюся! Вой, страшна!

Мы думалі, што Іра, як звычайна, пакрыўдзіцца, заплача. Відаць, хацела заплакаць, ужо і ніжняя губа задрыжала, ды стрымалася.

-- Я баялася. Раней баялася. Вечарам адна заставацца ў хаце баялася, мышэй баялася. А цяпер я амаль не баюся. І хутка зусім не буду баяцца. Я хачу, каб нашы настаўнікі хутчэй прачнуліся, каб школу не закрывалі. А ты...

-- Ну, хопіць! Рассакаталася, як сарока на гняздзе! -- прамовіў Сяргей і першы пакрочыў па сцяжынцы.

Мы пайшлі за ім. Спрэчка закончылася нечакана, як і пачалася. А магло б быць і горай.

Сцяжынка вяла праз маладзенькі сасоннік. Свяціла сонца, на душы было лёгка і радасна. І ісці было лёгка. Сцяжынка спускалася з узгорка -- толькі ногі перастаўляй.

Нечакана яна павярнула налева, і мы ўбачылі такое, што міжволі прымусіла нас спыніцца.

Пры студні, прыкуты заіржавелымі ланцугамі, сядзеў вялікі калматы леў. А яму з ручая, які цёк непадалёку, людзі насілі вёдрамі ваду. Адзін нясе ваду, а астатнія адпачываюць, на сонейка пазіраюць. Потым той, хто прынёс, другому вядро аддае, садзіцца і на сонейка пазірае. А леў ажно на заднія лапы становіцца, людзей падганяе:

-- Піць хачу. Хутчэй. Піць!..

-- З якой яны казкі? -- пацікавіўся Дзіма Клімовіч.

-- Ды з той самай, адкуль і тры браты, -- кажу. -- З казкі "Бацькаў дар". Там так пра гэта гаворыцца: "Ёсць у адным царстве, у адной краіне, за сінімі марамі, за высокімі гарамі леў. Сядзіць ён пры студні, дванаццаццю ланцугамі прыкуты. А яму, як дзень, так ноч дванаццаць работнікаў ваду са студні цягаюць, леў усю яе выпівае і ўсе хваробы і з народу, і са скаціны ў сябе ўбірае".

-- А чаму яго пояць дзевяць работнікаў, а не дванаццаць? -- пацікавілася Аня.

Я прыгледзеўся. І праўда, не дванаццаць, а дзевяць. Дый ваду чамусьці не са студні цягаюць, а з ручая. Штосьці тут не так.

-- Трох работнікаў леў з'еў, -- выказала здагадку Іра. -- Самых лянівых. Ён неўзабаве і астатніх з'есць. Вунь як павольна соваюцца. Працуюць як мокрае гарыць.

-- Зараз даведаемся, што ў іх здарылася, -- прагаварыў я.

Мы спусціліся ўніз і падышлі да работнікаў.

-- Добры дзень, -- прывіталіся.

-- Дзень добры, -- пачулі ў адказ.

Я ступіў наперад.

-- Чаму ўдзевяцёх працуеце, паважаныя?

-- Тры браты з намі ваду насілі, -- сказаў работнік, да самых вачэй зарослы чорнаю барадою. -- Папрасіліся, каб па арэхі пусцілі. Мы, вядома, пусцілі, спадзяваліся, што і нам прынясуць. А яны як пайшлі зранку, дык як у балота праваліліся. Не ведаем, ці дачакаемся.

"Цяпер іх сюды і бізунамі не загоніш", -- падумаў я. Ды не сказаў пра гэта работнікам. Навошта людзям душу расцвельваць? Яны і так як сонныя поўзаюць.

-- Са студні ваду бралі б, -- кажу. -- Са студні бліжэй.

-- Пустая. Няма вады ў студні. Усю леў выпіў. Там цяпер толькі жабы крумкаюць.

-- Дзядзька, -- падышоў бліжэй Андрэй, -- адвязалі б вы гэтага льва. Чаго ён сядзіць, як сабака на прывязі? Няхай сам ваду піў бы.

-- Трэба, каб мы насілі. Леў ваду з ручая выпівае і ўсе хваробы і з народу, і са скаціны ў сябе ўбірае. Сама Баба Яга нам так сказала.

Баба Яга сказала... Вось шкодніца. І гэтых цёмных людзей узбаламуціла. Адарвала ад сям'і, ад зямлі. Хоча, каб усё наадварот рабілася. Нездарма спявала, што ўвесь свет перакруціць.

-- Дзядзька, дзе жыве Баба Яга? – новае пытанне задаў я работнікам.

-- Усё ходзяць, усё пытаюцца! -- няласкава прамовіў барадаты работнік. -- А нам рабі. Тысячу гадоў ільва поім, ніяк не напоім.

-- Зараз мы напоім, -- падаў голас Дзіма. -- Вы адпачніце.

Барадаты работнік усміхнуўся.

-- За гэта вялікае дзякуй скажам.

Не спадабалася мне, што Дзіма пагадзіўся ваду насіць.

"Выскачыў, як Піліп з канапель, -- падумалася. -- Так  мы і да ночы не знойдзем Бабу Ягу".

Пакуль я гэтак разважаў, Дзіма скамандаваў:

-- Ланцужком станавіцеся. У шапку не спаць. Каб без затрымкі ваду адзін аднаму перадавалі.

Дзіма стаў каля ручая, за ім -- Іра, потым -- Андрэй, далей -- Сяргей і нарэшце я. Мне выпала стаяць каля самага льва.

-- Калі ўволю не дасі вады, то за нагу цябе ўкушу, -- чалавечым голасам сказаў леў.

У мяне пот на ілбе выступіў. Што ж рабіць? Укусіць гэты звяруга. Адным вядром яго не напоіш.

-- Пачынаем! -- гукнуў Дзіма.

-- Пачакай! -- галёкнуў я. -- Аднаго вядра мала. Трэба яшчэ два. Будзе хутчэй.

-- Можна і тры. У нас вёдраў хапае, -- прагаварыў  барадаты работнік і, выцягнуўшы з куста тры вядры, аддаў Дзіму.

Дзіма зачэрпнуў ваду і перадаў Іры, Іра -- Андрэю, Андрэй -- Ані, Аня – Сяргею, Сяргей -- мне.

Я паставіў перад львом вядро.

-- Пі!

Леў пацягнуў ротам і адразу выжлукціў паўвядра, другі раз пацягнуў -- да кропелькі асушыў.

Скасавурыў вочы.

-- Мала.

-- Бяры, -- падаў Сяргей другое вядро.

-- Пустое забяры, -- напомніў я.

Леў зноў два разы пацягнуў ротам і забарабаніў хвастом па студні.

-- Мала!

Добра, што Сяргей трэцяе вядро падаў. Інакш леў здзейсніў бы пагрозу: укусіў бы мяне за нагу.

-- Пі, каб цябе качкі затапталі!

-- Не лайся! -- бліснуў вачыма леў і імгненна выжлукціў ваду.

У мяне рукі анямелі гэтыя вёдры без перадыху падаваць, а леў п'е і з мяне вачэй не зводзіць.

-- Вось гэта прорва! -- выцер пот з ілба Сяргей. -- Лье, як у бочку.

-- Як у цыстэрну, -- паправіў я Сяргея.

Цяжка сказаць, колькі вёдзер вады ён выпіў. Я спачатку лічыў. Да двухсот далічыў, а потым заблытаўся. Дый не дзіва. У мяне перад вачыма кругі пайшлі. Але і леў, заўважыў, стаў піць памалей.

-- Хутчэй, хутчэй! Ён здаецца! – узрадаваўся я.

Добра, што гукнуў. У маіх сяброў адразу сілы прыбавілася. Вёдры ажно замільгалі ў руках.

-- Дай адпачыць. Будзь чалавекам. Я табе падару што-небудзь, -- ціха звярнуўся да мяне леў.

-- Не падлізвайся, -- кажу. -- Мы не збіраемся тут тысячу гадоў сядзець.

-- Мы цябе так напоім, што лопнеш, -- буркнуў Сяргей.

Леў упаў на бок і хвост адкінуў.

-- Усё. Болей не хачу.

Да нас падбеглі работнікі, акружылі, рукі паціскаюць, віншуюць. Быццам на свята якое.

-- Далі вы яму жару!

-- Вунь які жывот пругкі! Ледзьве дыхае.

-- Мы тысячу гадоў яго поім, ніяк не напоім.

-- Працуй дружна -- не будзе грузна, -- параіў я работнікам.

А Дзіма дык цэлую прамову распачаў:

-- Вы тысячу гадоў лапцем ваду ад берага адганялі. Думаеце, што людзям дапамагалі? Падманула вас Баба Яга. Цяпер хваробы дактары лечаць. Лепей зямлю аралі б, хлеб сеялі б.

-- Няўжо падманула? -- не паверыў барадаты работнік.

-- Яна не толькі вас, але і нас падманула, -- прызналася Аня. -- Шукаем яе, каб правучыць.

-- Мы і самі думалі, што пустое робім, -- цяжка ўздыхнуў барадаты работнік. -- Абрыдла нам гэтая работа. Ну проста самі рукі апускаліся. Але сумленне не дазваляла пакідаць. Абнасіліся, на вераб'іных харчах сядзім. І дома хлеб з мякінаю ядуць. Дамоў пойдзем. Поле ўзарэм, збажыну пасеем, пірагоў напячэм, вас у госці запросім.

-- А я куды? -- зароў леў.

-- У лес ідзі, -- параіла Іра.

-- Дванаццаццю ланцугамі я прыкуты. Не бачыце? Цар лясны Цмок мяне прыкаваў.

Да студні наблізіўся Дзіма і пакратаў ланцугі.

-- Ды яны даўно паржавелі, гнілыя! Зараз мы цябе раскуём. У вас ёсць молат? -- запытаўся ён у работнікаў.

Барадаты работнік пайшоў у кусты і прынёс вялікі молат.

-- Мне яго, напэўна, не падняць, -- вінавата ўсміхнуўся Дзіма.

-- Сам раскую. Я калісьці ў кузні для асілкаў паліцы каваў. На дванаццаць пудоў і болей, -- сказаў барадаты работнік і, размахнуўшыся з-за пляча, гахнуў па ланцугах раз, другі.

Леў са страху ажно прысеў. Але і гнілыя ланцугі на кавалкі рассыпаліся.

-- Вось і ўсё, -- з палёгкай уздыхнуў барадаты работнік. -- Бяжы ў лес, цар звяроў.

Леў пачухаў лапаю за вухам.

-- Не хачу ў лес. Не прывык у лесе жыць. Загіну там. Я прывык, каб мяне паілі, кармілі.

-- Вось да чаго цябе Баба Яга давяла! -- паспачувала Іра.

Леў апусціў калматую галаву.

-- Што мне цяпер рабіць? Лепей я на ланцугах сядзеў бы.

Бываюць жа такія дзівакі на свеце! Яго з путаў вызвалілі, а ён зноў у путы просіцца.

-- Ды не скуголь ты! -- з пагардаю прагаварыў Дзіма. -- Табе катом трэба было нарадзіцца.

Мне стала шкада гэтага няшчаснага льва. Я вырашыў дапамагчы яму.

-- Ты куляцца ўмееш? – запытаўся.

-- Умею, -- махнуў галавою леў.

-- І танцаваць умееш?

-- Умею. Навучылі работнікі.

-- А праз вогнішча зможаш пераскочыць?

-- Змагу.

-- А дзецям лапу будзеш падаваць?

-- Буду.

-- Тады ў цырк ідзі. У цырку з такімі задаткамі цябе з рукамі... Не, з нагамі адарвуць, -- паправіўся я.

-- І накормяць, і напояць?

Я ўсміхнуўся.

-- І накормяць, і напояць. Вядома, поседам сядзець, як тут, не будзеш. На арэне давядзецца выступаць. Ідзі ўверх па гэтай сцяжынцы. Як выйдзеш з лесу, табе кожны хлопчык і кожная дзяўчынка скажа, дзе знаходзіцца цырк. Зразумеў?

-- Усё зразумеў, -- адказаў леў.

Мы развіталіся з ім, потым паціснулі ўсім работнікам рукі і разышліся. Леў паклыпаў па сцяжынцы ўверх, мы пайшлі налева, а работнікі падаліся дамоў: поле араць.

Музыка-чарадзей і яго скрыпка

Ідзём няспешна і бачым: сядзіць каля сцежкі хлопец і на скрыпцы іграе. Сам прыгожы: ружовашчокі, светлавалосы. На вышыванай сарочцы васількі цвітуць. А скрыпка, быццам жывая, гаворыць. Дрэвы і кусты замерлі -- лістком не варухнуць, хмаркі на небе прыпыніліся -- слухаюць, зайка каля елачкі прысеў, вушы натапырыў.

-- Дзівосы, дый толькі! -- выказаўся Андрэй Налівайка. -- Дзе ён так іграць навучыўся?

-- У музычнай школе, -- сказаў Сяргей Мазоль. -- Уцёк адтуль, бо надакучыла. Цяпер па лесе ходзіць, іграе.

-- Вярзеш абы-што, -- папракнула Іра. -- Гэта ж музыка-чарадзей!

Так, цяпер і мы здагадаліся, што гэты незвычайны хлопец -- казачны музыка-чарадзей, які па свеце ходзіць, добрых людзей весяліць, а ліхім панам без нажа сэрца рэжа.

Музыка-чарадзей заўважыў нас, устаў, прывітаўся.

-- Дзень добры. Хто вы і адкуль, дазвольце пацікавіцца?

-- Ідзём мы з-за зялёных лясоў, -- неяк па-казачнаму пачала Аня. -- Бабу Ягу шукаем. Хочам правучыць яе, каб зла добрым людзям не рабіла.

-- Тваімі вуснамі толькі мёд піць, -- прамовіў музыка-чарадзей.

-- Ха-ха-ха... Мёд піць!.. – зарагатаў Сяргей Мазоль. -- Ха-ха-ха... Яе вуснамі мёд піць!..

Дзіма Клімовіч таўхануў Сяргею кулаком у бок.

-- Сціхні!

А Сяргей весяліцца:

-- Ха-ха-ха... Дзіўна ён гаворыць!..  Ха-ха-ха...

-- Перакладчык табе патрэбен? -- узлаваўся Андрэй Налівайка. -- Спадабалася яму, што мы Бабу Ягу шукаем. Вось і гаворыць.

-- Спадабалася, што Бабу Ягу шукаем!.. Ха-ха-ха...

Андрэй яшчэ болей рассмяшыў Сяргея. Ажно прысеў ён, рагочучы.

-- Сціхні! Каму кажу? Вось як дам нагою, дык на хвойку заскочыш, -- напалохаў Дзіма.

Нарэшце дайшло да Сяргея. Адразу перастаў смяяцца. Як вады ў рот набраў.

Падышоў да яго музыка-чарадзей і пацікавіўся:

-- Чаму ты так звонка смяяўся?

-- Ён радаваўся, што цябе, музыку-чарадзея, сустрэў, -- апярэдзіў Сяргея Андрэй Налівайка.

-- У небяспечную дарогу вы выправіліся, -- прагаварыў музыка-чарадзей. -- І мне з вамі трэба пайсці. Магчыма, мая дапамога спатрэбіцца.

А Сяргея як хто за язык пацягнуў:

-- Што ты са сваёю скрыпкаю зробіш?

-- Паказаць? -- запытаўся музыка-чарадзей.

-- Пакажы.

Музыка-чарадзей узняў скрыпку і рэзнуў полечку. Я адчуў, што мае ногі быццам самі сабою заскакалі. Схапіўся за калені, каб стрымаць. а яны ўсё роўна скачуць. "Дзе маё ні прападала!" -- думаю. І давай нагамі перабіраць. А затым пачаў спяваць:

Танцуй, Мацей,

                                                          Не шкадуй лапцей.

Думаеце, што толькі са мною так сталася? Я хоць адзін танцаваў. А вось Сяргей дык Іру падхапіў і давай каленцы выкідваць. Дый частушку завёў, нават цікавейшую, чым я:

Патанцуем, паспяваем,

                                                    Бабу Ягу адшукаем.

                                                    Дзверы ў хатцы падапрэм,

                                                    А ката дык забярэм.

А побач Андрэй Аню круціць, спявае:

Эх, Баба Яга,

                                                             Касцяная нага,

                                                             У чужое проса

                                                             Не сунь свайго носа.

Дзіму, як і мне, не дасталося пары. Дык ён адзін упрысядкі пусціўся.

Музыка-чарадзей іграе, а мы танцуем, як ашалелыя. Калі б хто гэта на відэакамеру запісаў і ў школе паказаў, то ўся школа ад смеху покатам качалася б.

Нарэшце зжаліўся над намі музыка-чарадзей, скончыў іграць. Мы, вядома, адразу перасталі танцаваць. Сорамна нам стала. Так сорамна, што хоць скрозь зямлю праваліся.

-- Бачылі, што можа мая скрыпачка? -- усміхнуўся музыка-чарадзей.

Дзіма таўхануў Сяргея локцем у бок.

-- Усё з-за цябе!

Маўчыць Сяргей, як язык праглынуў.

-- Вы хоць у школе пра гэтыя танцы не расказвайце, -- прашаптаў Андрэй Налівайка. -- Згарым ад сораму.

А Іра, відаць, знарок, каб пазлавалі, заявіла:

-- Я скажу, каб вас у танцавальны гурток запісалі.

-- Хадзем, -- буркнуў Дзіма. -- Не на танцпляцоўку прыйшлі.

Апусціўшы вочы, мы пацягнуліся па сцяжынцы.

Гульня ў хованкі

Прайшлі сто метраў, не болей -- насустрач дзядок тупае. Тоўсценькі, кругленькі, як мячык. На галаве ў яго залатая карона, а на кароне каштоўныя камяні гараць, пераліваюцца. Пад пахаю тоўстую кнігу трымае.

-- І цар-чараўнік тут! -- усклікнуў музыка-чарадзей. -- Зараз прапануе вам у хованкі пагуляць.

-- Гэты цар з казкі "Сіняя світа налева пашыта"? – вырашыў удакладніць я.

-- Адтуль. Перахітрыў дзяцюк Сіняя світа цара-чараўніка. Памятаеце? Птушка Нагай яму дапамагала. Перакінула яго ў пярынку, узяла пад крыло, занесла ў царскі палац і палажыла соннаму цару за пазуху. І сам цар шукаў Сінюю світу, і ягоныя слугі шукалі, ды не знайшлі.

-- І тады цар адпісаў яму сваю палавіну царства?

-- Спачатку адпісаў, а потым адабраў. Вы лепей не звязвайцеся з ім.

Цар-чараўнік падбег да нас і адразу прапанаваў:

-- Давайце ў хованкі пагуляем.

-- Некалі нам, -- стаў адмаўляцца Дзіма.

А цар яму паперку пад нос суне.

-- Распішыся.

-- Я зусім пісаць не ўмею, -- схлусіў Дзіма.

-- А ты крыжык пастаў. Калі схаваецеся ад мяне, паўцарства вам, а не -- галава з плеч. Пастаў крыжык.

-- Не патрэбна нам ваша паўцарства, -- азвалася Аня. -- Ідзіце сваёю дарогаю.

Цар-чараўнік ажно плячамі перацепнуў.

-- Няўжо не патрэбна?

-- Не па-трэб-на! – разам крыкнулі мы.

Думалі, што цяпер гэты назола адчэпіцца ад нас, што, як казала Аня, пойдзе сваёю дарогаю. Ды памыліліся.

Цар-чараўнік нечакана заплакаў. Вялікія, як боб, слёзы каціліся па яго шчоках, мачылі бараду.

-- Не шкадуеце вы мяне! Старога чалавека не шкадуеце, пакрыўдзілі! Вы кепскія. Вельмі кепскія.

"Вырашыў слязьмі нас праняць, -- здагадаўся я. -- Не скокам, так бокам. Хітры гэты дзядок, вой хітры! З ім вуха востра трэба трымаць".

Я хацеў папярэдзіць сяброў, каб не паддаваліся на яго хітрыкі, але Аня нечакана сказала ні ў пяць ні ў дзесяць:

-- Давайце пагуляем. Толькі не плачце.

У цара-чараўніка адразу слёзы высахлі, твар ажно засвяціўся ад радасці.

Дастаў з кішэні гусінае пяро.

-- Распішыцеся.

Мы думалі, што Аня перавядзе на жарт, і на гэтым усё скончыцца. А яна паважна, як які прафесар, узяла гусінае пяро і распісалася. Цар-чараўнік ажно падскочыў, цешачыся.

-- Ад мяне Сіняя світа хаваўся. Ён стаяў перада мною добрым малайцом, па двары бег чорным сабалём, пад вароты бег белым гарнастаем, па полі бег шэрым зайцам. Забег на вялікі луг у трыдзявятае царства і перакінуўся ў тры кветкі розных колераў, але яго я знайшоў. У другі раз забег за трыдзевяць зямель, у трыдзясятае царства, перакінуўся ў рыбу-акуня і схаваўся ў мохавым балоце -- і там яго знайшоў. Вы ад мяне таксама не схаваецеся. Бачыце чароўную кнігу? -- цар-чараўнік паказаў на тую тоўстую кнігу, якую трымаў пад пахаю. -- Гэтая кніга ўсё-ўсё ведае. Яна мне ўсё-ўсё раскажа. Што ж будзе? Як думаеце?

-- Крыху пагуляем і разыдземся, -- сказаў Сяргей.

Цар тоненька захіхікаў.

-- Галовы вам паадсякаю.

Ну й дзядок! Ну й пярэварацень! Спачатку слязьмі заліваўся, а цяпер на сёмым небе ад радасці. І навошта мы спыніліся? Няхай сам ад сябе хаваўся б. Усё з-за Ані. Пагуляць ёй захацелася...

Цар-чараўнік гучна шчоўкнуў пальцамі і пацёр рукі.

-- Хавайцеся.

Я хацеў бегчы ў гушчар, знайсці там якое дупло, залезці ў яго і да самай ночы не вылазіць. Дзіма, Андрэй і Іра таксама, заўважыў, нарыхтаваліся навастрыць лыжы. Галава з плеч -- гэта не жартачкі. Але Аня спыніла нас.

-- Пачакайце. не разбягайцеся.

Яна расшпіліла партфель і дастала тэрмас.

"Апошні раз чаем хоча напаіць", -- нявесела падумаў я.

-- Я з ручая вады набрала. Запас бяды не чыніць, -- чамусьці пахвалілася, адкруціўшы крышку.

-- Жывой вады? -- ажно напяўся цар-чараўнік.

-- Звычайнай, -- усміхнулася Аня. А затым спыталася ў нас: -- Хлопчыкі, у каго сцізорык з сабою ёсць?

-- У мяне, -- прамовіў Андрэй.

-- Зрэж, калі ласка, бярозавую галінку.

Паціснуўшы плячыма, Андрэй наблізіўся да маладзенькай бярозкі, коса зрэзаў галінку і падаў Ані.

Мы не разумелі, навошта ёй спатрэбілася гэтая галінка. Цара-чараўніка па спіне пасцёбаць, каб глупствам не займаўся? Дык для яго трэба было б зрэзаць не тонкую галінку, а добрую ляшчыну. Каб скура пісягамі пакрылася. Інакш не дойдзе да яго.

Тым часам Аня ўзяла галінку, зрэзаным канцом апусціла ў тэрмас з вадою, крыху патрымала і асцярожна выняла.

-- Глядзі, -- паказала цару-чараўніку. -- На зрэзаным канцы кропелька.

-- Кропелька! -- шмаргануў носам цар.

-- А хутка кропелькі не стане, знікне. Ты хацеў, каб мы схаваліся. Спачатку адгадай, куды кропелька схаваецца. Згодны?

-- Згодны. Гэта я і без чароўнай кнігі адгадаю, -- не зводзячы вачэй, цар-чараўнік пазіраў на кропельку, якая крышталікамі пералівалася на сонцы.

Нечакана кропелька знікла.

-- Дзе яна? -- усклікнуў цар-чараўнік.

-- Шукай, -- сказала Аня. -- Сам прыдумаў гульню.

Цар-чараўнік выхапіў з Аніных рук галінку і стаў хутка-хутка круціць яе.

-- І тут няма! І тут няма. Куды падзелася кропелька?

Схамянуўшыся, разгарнуў кнігу, паклаў на траву і, укленчыўшы, пачаў чытаць, смешна, як заяц, перабіраючы губамі.

 Устаў, як збянтэжаны Саўка.

-- Пра кроплю ў чароўнай кнізе не напісана. Яшчэ раз у ваду апусці.

-- Можна яшчэ раз, -- пагадзілася Аня.

Цяпер цар-чараўнік кроплю далонямі закрыў. Напэўна, каб у бяздоннае неба не паляцела.

-- Няма! -- крыкнуў. -- Зноў знікла. Дзе ж яна?

-- Здаешся? -- пацікавілася Аня.

Цар-чараўнік сарваў з галавы карону і кінуў вобзем.

-- Прапала кароўка -- няхай прападае і вяроўка! Прыйдзецца аддаць гэтым злыдням паўцарства! І чароўная кніга мне не дапамагла.

-- Супакойся, -- прамовіла Аня. -- Тваё паўцарства няхай у цябе застаецца. На чароўную кнігу спадзяваўся? Законы прыроды трэба ведаць. Фізіку. Перад фізікай твая чароўная кніга нішто. Хочаш даведацца, дзе кропля?

-- Але!

-- Няма яе.

-- Зусім няма? -- не паверыў цар-чараўнік.

-- Зусім няма. Яе паглынулі капіляры дрэва, а потым па гэтых капілярах вада паднялася да лісця і выпарылася ў прастору.

-- Давай яшчэ ў што-небудзь пагуляем, -- прапанаваў цар-чараўнік.

-- Мае загадкі адгадай, -- сказала Аня.

Цар-чараўнік сеў на траву, скрыжаваўшы ногі.

-- Загадвай.

-- Якое значэнне маюць пругкія валаскі на падэшвах ног зайца?

-- Яны ў яго, каб іголкі ў падэшвы не калоліся, -- хуценька адказаў цар.

-- Пругкія валаскі аслабляюць сілу ўдару ў час скачка.

Цар-чараўнік пачухаў бараду і скрывіўся.

-- Яшчэ загадвай.

-- Для чаго лісе патрэбен вялікі хвост?

-- Каб зімою сляды за сабою замятаць.

-- Не так. Хвост дапамагае лісе рэзка паварочвацца. Ён у яе быццам паветраны руль.

-- Яшчэ адну!

"Вось ліпучка, -- падумаў я. -- Трэба ўцякаць ад яго. Ён тут нас да самага вечару пратрымае".

-- Чаму пялёсткі руж нават пасля моцнага дажджу застаюцца заўсёды сухімі? -- запыталася Аня.

-- Іх сонца высушвае.

-- Не адгадаў. Пялёсткі руж маюць масляністае рэчыва. Дзякуючы яму яны не змочваюцца вадою.

Цар-чараўнік усхапіўся і тупнуў нагою.

-- Я вас не адпушчу! Я вас у сваё царства забяру!

-- Мы гэтак не дамаўляліся, -- кажу. -- Хіба ты забыўся пра сваё царскае слова?

-- А вы няправільна гулялі са мною. Не адпушчу!

Не ведаю, што было б, калі б не музыка-чарадзей. Паглядзеў ён на цара і прагаварыў:

-- Я ваўкоў у лес прагнаў, чарцям і ведзьмам даў рады. Знайду месца і для цябе, цара-падманшчыка.

Узняў ён скрыпку, павёў смыкам па струнах -- задрыжэў, закалаціўся цар-чараўнік як асінавы лісцік, потым закруціўся бы ваўчок, узняўся і паляцеў над самымі дрэвамі.

-- Цяпер ён сюды толькі праз сто гадоў вернецца, -- скончыўшы іграць, паведаміў музыка-чарадзей. -- Вось і спатрэбілася вам мая скрыпачка, дапамагла. А вы мне не верылі. Давайце развітаемся. Добрыя людзі мяне чакаюць.

Музыка-чарадзей развітаўся і пайшоў паціхеньку. А мы ўсё стаялі і глядзелі, пакуль ён не знік у гушчары.

Што параіў нам Ох

Аня села на яловы пень і цяжка ўздыхнула.

-- Ох і замучыў мяне гэты цар!

Толькі так яна сказала -- выскачыў з-пад пня маленькі дзядок з сівою барадою.

-- Чаго клікала мяне, гаспадынька?

Спалохалася Аня, зуб на зуб у яе не трапляе.

-- Я-я-а не к-клікала. Я-я-а а-адпачываю.

-- Клікала, -- стаіць на сваім дзядок. -- Я добра чуў, як сказала: "Ох".

-- Дык гэта ж Ох з казкі "Ох і залатая табакерка", -- здагадаўся я.

Дзядок прычасаў пальцамі сівую бараду.

-- Правільна. Я людзям дапамагаю. Але ўжо тысячу гадоў ніхто мяне не выклікаў. Апошні раз сюды сіраціна Янка, леснікоў сын, з пярэстым катком прыходзіў. Залатую табакерку яму даў.

Узрадаваўся я. Так узрадаваўся, што і выказаць немагчыма. Неўзабаве Ох загадае Бабе Язе, каб нашых настаўнікаў разбудзіла. Яго толькі трэба папрасіць, і ён усё-ўсё зробіць.

-- Дык што вы ад мяне патрабуеце? – падаў голас Ох. -- Можа, варанай капусты вам прынесці? Можа, пірагоў ці бульбы ў мундзірах? Каралеўскі палац для вас магу пабудаваць і жалезны мост да яго вылажыць. Залатую карэту з шасцю коньмі магу даць.

-- Не патрэбен нам палац. Нам і дома някепска жывецца, -- сказала Іра.

Паківаў галавою Ох.

-- Такіх дзівакоў я яшчэ не сустракаў. Ад каралеўскага палаца адмаўляюцца!

-- Нам настаўнікаў трэба разбудзіць, -- азваўся Андрэй. -- Шкада іх. Дый школу закрыюць. Баба Яга знарок зрабіла, каб нашы настаўнікі паснулі. Загадайце ёй, каб разбудзіла.

-- А-а-а! -- працягла вымавіў дзядок. -- Вы з тае школы, дзе настаўнікі заснулі! Чуў нядаўна, як Баба Яга хвалілася Цмоку, што вашу школу закрыюць. Але ж і вы вінаватыя. Урокаў не хочаце вучыць.

-- Вінаватыя, -- апусціў галаву Дзіма Клімовіч. -- Дапамажыце, калі ласка.

Ох бездапаможна развёў рукамі.

-- Не змагу. І жалезныя масты ўмею будаваць, і каралеўскія палацы. А ўрокаў  не змагу вывучыць. Я ў школу не хадзіў. Раней школы былі толькі для багатых. Самі ведаеце.

-- Вам не трэба вучыць урокаў, -- сказаў я. -- Вы Бабе Язе загадайце. Яна спалохаецца вас і разбудзіць настаўнікаў.

-- Не ўмею загадваць. Я толькі ўмею рабіць. Работнік я, а не пан.

-- Дык што вы нам параіце?

-- Адкрыйце кнігі і вучыце ўрокі. Калі вывучыце ўсё-ўсё, што вам настаўнікі на сёння задалі, то яны адразу прачнуцца. Ад радасці. Спадуць чары Бабы Ягі, а сама яна ў балота ўпадзе, загрузне там. Вы пачуеце, калі ў балота праваліцца. Магутны пошчак пойдзе па лесе, усе лісцікі, травінкі-былінкі здрыгануцца. Тады вы дамоў спяшайцеся. Спяшайцеся, на ўрокі не пазніцеся. А іншай рады няма. І больш каб без патрэбы не клікалі мяне. Я стары, цяжка мне наверх вылазіць.

Ох прамовіў гэтак і знік. Быццам і не было яго.

-- Гэта не сон? -- працёр вочы Сяргей Мазоль.

-- Не сон, -- сказала Аня. -- Вымайце кнігі. Урокі будзем вучыць.

Мы расшпілілі партфелі, дасталі кнігі, а Сяргей, як звычайна, заўпарціўся:

-- Не хочацца вучыць.

-- Расшпіляй партфель, -- крануў яго за плячо Дзіма Клімовіч. -- Я цябе ў барані рог скручу.

А Сяргей на гэты раз і Дзімы не спалохаўся.

-- Хоць у казіны рог сагні -- усё роўна не буду. Не хочацца.

Дзіма развёў рукамі: маўляў, нічога не зробіш, яму хоць кол на галаве чашы.

-- Ты хочаш стаць міліцыянерам? – наблізілася да Сяргея Іра.

-- Хачу.

-- Але ж настаўнікі спяць.

-- Ну і няхай яшчэ паспяць. Хіба ім кепска?

-- З Бабай Ягой лягчэй ваяваць, чым з табою, -- у роспачы прагаварыла Іра. -- Хіба не разумееш, што школу могуць закрыць? Даведаецца хто-небудзь, што настаўнікі спяць, патэлефануе ў раён, і ўсё. А цябе ніхто за міліцыянера не возьме, пакуль школу не закончыш. Дык будзеш вучыць?

-- Буду, -- выціснуў з сябе Сяргей.

Усё-ткі малайчына Іра. Хутка Сяргея пераканала, паслухаўся яе. Відаць, нездарма яны ўдвух танцавалі, калі музыка-чарадзей на скрыпцы іграў.

Сеўшы пад дрэвамі, мы пачалі старанна вучыць урокі. Прайшло колькі хвілін. Глядзім -- Сяргей носам клюе. Нездарма пра такіх, як ён, кажуць: спіць над кнігаю.

-- Прачніся! -- таўханула Сяргея ў плячо Іра.

Сяргей узняў галаву і пазяхнуў.

-- Не лезе навука ў галаву.

-- Улезе, -- заўважыла Аня. -- Вучы старанна!

-- Усё роўна нічога не выйдзе з гэтай задумы.

-- Чаму не выйдзе?

-- А Света Мялешка і Пеця Тарасевіч у класе спяць.

-- Яны ўсё вывучылі. Забыўся, як хваліліся? Баба Яга таму і дзьмухнула на іх, каб заснулі. Са злосці.

-- Што ж, трэба вучыць, -- мусіў пагадзіцца Сяргей.

Цяпер Іра побач з ім села. Ён вочы заплюшчыць, а яна яму кулачком у бок. І, ведаеце, дапамагло. Раптам чуем: пошчак пайшоў па лесе, лісцікі, травінкі-былінкі здрыгануліся.

-- Ура! -- крыкнуў Андрэй Налівайка. -- Баба Яга ў балота правалілася.

-- Ура! -- падхапілі мы за ім.

Ускочылі і бягом па сцяжынцы. Глядзім -- ускраек засвяціўся. Мы з усіх ног -- наша школа стаіць, а каля школы дырэктар Анатоль Лукіч пахаджвае. Непадалёку на лаўцы Ігар Аляксеевіч і Іна Аляксандраўна сядзяць, размаўляюць аб чымсьці.

-- Дык мы былі каля самай школы, -- здзівіўся Дзіма.

-- Казка. У казках усякае бывае, -- кажу яму.

-- Бяжым! Ужо, напэўна, званок празвінеў, -- захвалявалася Аня.

Мы дружна выбеглі з лесу.

-- А вы чаму спазніліся? -- спыніў нас каля дзвярэй Анатоль Лукіч.

-- Ён нічога не ведае, -- прашаптаў Андрэй. -- Расказаць?

-- Не трэба, -- прыціснула палец да вуснаў Аня.

-- Ігар Аляксеевіч! Іна Аляксандраўна! -- паклікаў Анатоль Лукіч. -- І вы на ўрок ідзіце.

Усміхнуўшыся, мы пабеглі ў клас.

Частка другая

СЯБРЫ ПАЗНАЮЦЦА Ў БЯДЗЕ

Дзіўны госць

Пасля таго як мы сустрэліся з казачнымі героямі, прайшоў тыдзень. Ні слова анікому пра гэта ніводзін з нас не сказаў. Праўда, у Сяргея Мазаля язык свярбеў. Вельмі хацелася яму пахваліцца, хацелася, каб даведаліся, які ён смелы і дасціпны. "Я раскажу, я раскажу", -- штодзень бубніў пад нос. Нарэшце Іра Кавалевіч не вытрымала: "І пра тое, што пад скрыпку музыкі-чарадзея танцаваў, таксама раскажаш?" Сяргей адразу язык прыкусіў. І да ўрокаў стаў рыхтавацца. Мы таксама стараліся, падручнікаў з рук не выпускалі. Чаму так змяніліся, запытаецеся? Усё-ткі было страшнавата. А што, калі зноў які нячысцік у школу завітае? Невядома, што на гэты раз прыдумае. Прыблізна так разважаў цяпер кожны з нас.

Але на гэтым казачная гісторыя не закончылася. Вось як пачаліся новыя прыгоды.

У суботу я прыбег са школы, ранец, як звычайна, кінуў пад стол. Няхай паляжыць да нядзелі, яму таксама патрэбен нейкі адпачынак.

-- Мама, -- гукнуў, -- есці давай! Галодны! Зубы аж ляскаюць.

Мама чамусьці на дыбачках падышла да дзвярэй і зачыніла іх на зашчапку. А твар у яе нейкі не такі, як заўсёды: ці то кіслы, ці то пахмурны. Не разабраць адразу.

Я спачатку падумаў, што з татам пасварылася. У іх часам такое здараецца: зранку пасварацца, а вечарам мірацца.

-- Што сёння варыла? -- гучна запытаўся.

-- Цішэй! – прамовіла мама.

І такімі спалоханымі вачыма паглядзела на мяне! Такімі спалоханымі, што перадаць немагчыма.

Мне ажно не па сабе стала.

-- Мамачка, што здарылася?

Я адчуў, як міжволі задрыжаў мой голас.

Мама прыціснула палец да вуснаў.

-- Цішэй. Ён пачуе і зноў сюды прыпрэцца.

Твар у мяне, напэўна, стаў круглы, як мяч, бо я спачатку набраў у рот паветра, а ўжо потым выдыхнуў:

-- Хто прыпрэцца?

-- Ён! -- ледзь не са стогнам вымавіла мама.

-- Хто ён? -- прагаварыў, ледзь варушачы вуснамі.

-- Шар-ла-тан, -- па складах прамовіла мама.

-- Шарлатан? – перапытаў я і чамусьці пад стол зазірнуў.

-- Але, шарлатан, падманшчык, па-іншаму, -- пачала хутка-хутка тлумачыць мама. У яе быццам другое дыханне з'явілася. -- Ён спачатку трапіў да бабкі Веркі, пытаўся, у якой хаце школьнікі ёсць. Бабка Верка да нас яго накіравала. Прыходзіла нядаўна. Ці быў, цікавілася. Вой і напалохалася яна! Дый у мяне яшчэ ногі дрыжаць, да сябе ніяк не дайду.

Я глядзеў на маму шырока раскрытымі вачыма. Незвычайна пачынаецца завязка. Нейкі махляр, прыблуда ў нашай вёсцы з'явіўся. Цікавіўся, дзе школьнікі жывуць. Чаму так? Чаму?..

Мне вельмі хацелася знайсці яго, паназіраць за ім: здалёку, непрыкметна, як гэта робяць дэтэктывы ў прыгодніцкіх фільмах.

-- Мама, а які ён? У што апрануты? -- пацікавіўся, ціснучыся да дзвярэй.

-- Не пушчу! І за парог не пушчу! -- адпіхваючы мяне, замахала рукамі мама. -- Дома сядзі.

-- Ну, буду сядзець, -- неахвотна пагадзіўся. -- А ўсё-ткі: які ён?

-- Дзіўны, -- коратка адказала мама.

"Дзіўны..." Штосьці тут не так. А ці не палохае мяне мама? Знарок, каб з хаты не выходзіў, каб урокі вучыў. На гэта яна здатная. Як памятаю, заўсёды нечым мяне страшыць. Калі быў яшчэ зусім малы, дык казытухай страшыла. Казала, што тая казытуха ў жыце жыве, што дзяцей ловіць і казыча. Слухаў я маму, слухаў і аднойчы пайшоў у жыта казытуху шукаць. Захацелася паглядзець на яе. Да самага вечару праблукаў у жыце. Ледзь знайшлі мяне там.

-- Мамачка, ты не хлусіш?

-- Праўду кажу. Дзіўны ён. Убачыў праз акно, што трактар па вуліцы едзе, -- і за ложак. Хавацца! Я ўхапілася за каптан і назад цягну. Што было б, калі б хто зайшоў у хату і ўбачыў, што чужы мужчына за ложкам хаваецца?.. Я цягну, а ён вырываецца, крычыць: "Жалезны Цмок паехаў!.."

Я на хвіліну ўявіў, як мама цягне таго шарлатана, і не вытрымаў, засмяяўся.

-- Чаго смяешся? -- нахмурылася мама.

-- Смешна, -- кажу. -- Ты цягнеш, а ён, як пацук, вырываецца.

-- Табе смешна, а мне не, -- пакрыўдзілася мама. -- Ледзь выцягнула яго. Потым ён на кухню зайшоў. Убачыў, што газ гарыць, і ў крык: "Дракон! Агнём плюецца!" Датуль не супакоіўся, пакуль газ не выключыла. Капусту ставіла варыць. Так і не зварыла. Пра ўсё забылася.

-- Хіба ён шарлатан? – сказаў я. -- Проста дзівак. І ўсё. Вырашыў пасмяяцца, пацешыцца.

Мама пацягнула за ручку дзвярэй, каб упэўніцца, ці добра зачынены, і зноў зашаптала:

-- Я потым здагадалася, што ён знарок такія конікі выкідваў. З панталыку мяне хацеў збіць, каб сцібрыць што-небудзь. Вочы ў яго, як у сапраўднага злодзея, па ўсіх кутках бегалі.

А калі гэта?.. Калі?.. Не, напэўна, не. Я адагнаў здагадку, якая пранеслася ў галаве.

-- І апрануўся так, каб з панталыку збіць, -- працягвала мама. -- Лапці на нагах, нагавіцы зрэбныя...

-- А барады ў яго не было? -- вырвалася ў мяне.

Мама падазрона глянула на мяне.

-- А ты адкуль ведаеш?

Цяпер я быў упэўнены, што гэты дзіўны госць, які так напалохаў маму, -- работнік. Той работнік, які са сваімі сябрамі тысячу гадоў льва-небараку паіў. Ён жа абяцаў, што пірагамі нас пачастуе. Вось і прыйшоў, каб да сябе запрасіць. Ды хіба скажаш пра гэта маме?

-- Цяпер усе дзівакі бароды паадпускалі, -- знайшоўся, як адказаць.

Мама згодна кіўнула галавою.

-- Так. Ледзьве з хаты яго выпхнула.

А я ажно трымцеў ад хвалявання. Розныя думкі, крыху блытаныя, адна за адною мільгалі ў маёй галаве.

Работнік у вёсцы. Селянін-работнік з'явіўся. Бач, трактара спалохаўся. Што ж, ні трактара, ні газу ён у вочы не бачыў... Мама лічыць, што з панталыку яе хацеў збіць... Назаўжды і маме, і яму гэты дзень запомніцца... Значыць, прыйшоў, каб да сябе запрасіць. А можа, зусім не на пірагі? Можа, іншая патрэба ёсць? Сярод белага дня прыйшоў, хоць і было страшна. Чаму? Чаму шукаў нас, сваіх знаёмых?..

Цяжка адказаць на гэтыя пытанні. Трэба сустрэцца з работнікам. Ён дзесьці тут, непадалёку. Магчыма, каля школы, каля лесу. У лесе яму спакойна. Сядзіць ды назірае зводдаль. Як жа сустрэцца з ім? Як?.. Не пусціць мама на двор, калі праўду скажу. Прыйдзецца хлусіць. Што ж прыдумаць, каб пусціла?

-- Мамачка, -- прамовіў я, -- ты дарэмна спалохалася. Ён у спектаклі ролю селяніна іграе. Дарэвалюцыйнага селяніна. Вось і вырашыў праверыць, ці добра іграе, ці падобны на старажытнага селяніна. Знарок прыйшоў у нашу хату.

Мама зайшла на кухню і села на табурэтку. Я прытупаў за ёю.

-- Мамачка, ён артыст. Артысты дзівакі. Не верыш?

Мама абхапіла рукамі галаву.

-- Міхасёк, у мяне галава ажно расколваецца. Схадзі да бабкі Веркі. У яе ёсць таблеткі ад галавы. Прынясі.

Я спачатку не паверыў, што так пашчасціла. Нядаўна мама рукі настаўляла, трымала, каб не ўцёк. А цяпер сама на двор выпраўляе.

-- Схадзі да бабкі Веркі! -- паўтарыла мама.

-- Добра. Схаджу. Я хутка вярнуся. А ты пакуль на галаву мокры ручнік пакладзі.

На двор я вылецеў як на крылах. Хутчэй! У школу хутчэй! Да лесу. Галоўнае -- з работнікам сустрэцца. А затым на адной назе павярнуся -- і да бабкі Веркі.

Складаная сітуацыя

На школьным двары я ўбачыў Дзіму Клімовіча. Вядома, узрадаваўся. Усё-ткі удвух весялей селяніна-работніка шукаць.

Мне хацелася, каб Дзіма першы падышоў да мяне, каб запытаўся, чаму з'явіўся тут. Я, канешне, спачатку крыху павадзіў бы яго за нос, а потым усё па парадку расказаў бы. Ды Дзіма быццам не заўважаў мяне. Высока падымаючы ўгору калені, ён бегаў кругамі па школьным двары.

Што ж, кожны свой гонар мае. Я сеў на лаўку. А сядзець зусім не хацелася. "І калі ж ён набегаецца?" -- думаю. Нарэшце не выцерпеў, паклікаў:

-- Дзіма, хадзі сюды.

-- Не магу, -- пачуў у адказ. -- У мяне трэніроўка.

Што ж рабіць? Ён, відаць, не хутка закончыць сваю трэніроўку. Бегае як заведзены.

-- Можа, хопіць насіцца? -- гукнуў.

-- Не. Яшчэ паўгадзінкі пабегаю.

Хіба мог я гэтулькі чакаць? Усхапіўся з лаўкі -- і за ім. Бягу ззаду і расказваю:

-- Селянін-работнік да нас у вёску прыходзіў. Нядаўна быў у нашай хаце. Маму так напалохаў, што і цяпер у яе ногі дрыжаць.

Дзіма як пачуў гэткае, дык адразу пра сваю трэніроўку забыўся. Спыніўся як укопаны, на мяне пазірае.

-- Няўжо прыходзіў той работнік, які льва паіў?

-- Той, Дзіма. Той самы. Ён за ложак хаваўся, а мама яго за каптан трымала... Маме галава разбалелася, па таблеткі мяне паслала.

-- За ложак хаваўся?

Я заўважыў, што ў Дзімавых вачах загарэліся дзве іскрынкі-смяшынкі.

-- Хаваўся! -- кажу. -- Убачыў, што трактар па вуліцы едзе, і пабег хавацца. Спалохаўся. Падумаў, што гэта жалезны Цмок.

-- А-а-а! -- працягла вымавіў Дзіма і, азірнуўшыся, прашаптаў: -- Як ты думаеш: дзе ён цяпер?

-- Думаю, што дзесьці тут, у лесе.

Дзіма пацягнуў мяне за рукаў.

-- Пайшлі.

Вядома, мне вельмі хацелася цяпер жа, не адкладваючы, пайсці ў лес. Але мама!.. Яна чакае, калі таблеткі прынясу. Спадзяецца...

-- Дзіма, мяне мама па таблеткі паслала, -- напомніў сябру. -- Як потым ёй у вочы пагляджу?

Дзіма пачухаў патыліцу.

-- Так, складаная сітуацыя...

-- Дык я пабягу па таблеткі, а потым назад. Я хутка. Адна нага тут, другая там.

-- Невядома, ці адпусціць цябе маці.

-- Невядома! -- з горыччу прамовіў я.

Цяжка сказаць, што мы прыдумалі б, калі б я не ўбачыў свайго браціка, другакласніка Міколку. Ён са школы выходзіў.

-- Міколка! -- паклікаў яго.

Міколка падышоў да нас, спыніўся насупраць і... нечакана заплакаў. Плакаў ён не па-сапраўднаму, а, як кажуць, сілаю выціскаючы з сябе слязу.

-- Кепскую адзнаку атрымаў? -- выказаў я здагадку.

-- Не-а. Пасля ўрокаў сядзеў, -- зарумзаў Міколка. -- Па чытанню. Я толькі крышачку запнуўся, а настаўніца мяне пасля ўрокаў пакінула.

-- Усе пасляўрочнікі кажуць, што толькі крышачку запнуўся, -- па-філасофску зазначыў я.

Міколка спадылба паглядзеў на мяне.

-- Не скажаш маме?

Задаволены, я ажно рукі пацёр. Усё-ткі шанцуе мне сёння.

-- Міколка, -- пачаў знарок строга, -- маме галава баліць, ажно расколваецца. Расхвалявалася яна. Яшчэ і ты яе парадуеш!

-- Я не хацеў...

"Вось дзівак, -- падумаў я. -- Каму хочацца, каб пасля ўрокаў пакідалі? Гэткія добраахвотнікі яшчэ не сустракаліся ў маім жыцці".

-- Я крышку запнуўся, -- цягнуў, не спыняўся Міколка.

-- Цаца, цаца! -- пагладзіў яго па галаве Дзіма і дадаў: -- Хоць валасы доўгія, але розум кароткі.

-- Не смейцеся! -- мацней захліпаў Міколка. -- Не скажаш маме?

Я падміргнуў Дзіму: маўляў, сачы. Неўзабаве мой Міколка на ўсё пагодзіцца, вяроўкі з яго можна будзе віць.

-- Сам не ведаю, што з табою рабіць, -- развёў рукамі.

-- Не кажы. Я за цябе падлогу ў суботу памыю. У суботу твая чарга падлогу мыць. Я сам памыю, пабачыш.

Нарэшце я вырашыў парадаваць брата:

-- Не скажу, не бойся. Толькі ты цяпер да бабкі Веркі сходзіш. Папросіш, каб таблетак ад галавы дала. Маме занясеш. Добра?

-- Добра.

Міколка шчасліва ўсміхнуўся і пабег падскокваючы, як кураня.

-- Перадай маме, што я ў школе затрымаўся! -- гукнуў яму наўздагон.

-- Добра!

-- А ўсё-ткі нецікава было б на свеце жыць, калі б не было такіх малых, як твой Міколка. Не засумуеш з імі, -- задуменна прагаварыў Дзіма.

Я паглядзеў на Дзіму і сказаў:

-- Калісьці і мы былі такімі.

Правёўшы вачыма Міколку, мы з Дзімам павярнуліся і пакрочылі ў лес.

Нечаканая навіна

Як і тады, калі шукалі Бабу Ягу, цёпла грэла сонца, у паветры ляталі лёгкія павуцінкі.

Мы прайшлі па дарозе метраў дзвесце і спыніліся.

-- Давай пагукаем, -- прапанаваў Дзіма. -- Можа, пачуе нас работнік.

-- Давай, -- пагадзіўся я.

-- Дзядзька работнік! -- першы гукнуў Дзіма.

Пачакалі, азіраючыся. Ціха вакол.

-- Дзядзька селянін! -- штосілы гукнуў я.

Зноў цішыня.

-- Цяпер удвух гукнем, -- звярнуўся да Дзімы.

-- Давай.

Як мага набраўшы ў лёгкія паветра, мы дружна крыкнулі:

-- Дзядзь-ка ра-бот-нік, дзе вы-ы-ы?.. Дзе вы-ы-ы?..

"Ы-ы-ы…" -- пераклікаючыся, панеслася па лесе рэха.

-- Няўжо ён у казку пайшоў? -- уздыхнуў Дзіма.

-- Я тут, -- неспадзявана пачулася ззаду.

Мы імгненна павярнуліся.

З-за невялікай кашлатай елачкі выглядваў знаёмы барадаты работнік. Той, які льва раскаваў.

-- Ура! Знайшлі дзядзьку работніка! -- не стрымаўся я.

-- Вы мяне дзядзькам Тодарам клічце, -- адрэкамендаваўся работнік.

-- Дзядзька Тодар, да нас ідзіце, на дарогу, -- паклікаў Дзіма.

Азіраючыся, дзядзька Тодар выйшаў на дарогу.

"Даў бы драла, калі б убачыў, што трактар едзе", -- падумалася мне.

-- Тады, каля студні, я нават не пазнаёміўся з вамі. Сустрэліся і разышліся, -- усё азіраючыся, прагаварыў дзядзька Тодар.

-- Мяне зваць Міхась, а майго сябра -- Дзіма, -- паведаміў я. -- А вы чаму за елку схаваліся?

Дзядзька Тодар цяжка ўздыхнуў.

-- Каб ведаў, што тут такое робіцца, ніколі не пайшоў бы. У нас не соладка, а ў вас яшчэ мудрэй. Жалезны Цмок проста па вуліцы бегае.

-- Дык гэта трактар! -- усклікнуў Дзіма. -- Ён замест каня зямлю арэ. Прычэпяць плугі і цягне. Цмока ў нас спрадвеку не было. Цмок толькі ў вас, у казцы, аціраецца.

-- Няўжо тое страшыдла-трактар плугі цягае? -- не паверыў дзядзька Тодар.

-- У нас яшчэ і камбайн ёсць, -- пахваліўся я. -- Ён жне і малоціць. У вас малоцяць цэпам, а ў нас -- камбайн. Лёгка і хутка.

-- Шчаслівыя вы, -- пазайздросціў нам дзядзька Тодар. -- А я моцна напалохаўся. Думаў: пасяджу тут да вечара, пачакаю, а як крыху суцішыцца, зноў у вёску падамся. Патрэбныя вы мне.

"Добра, што знайшлі яго, -- думаю. -- Вось каб ноччу прыйшоў ды ў наша акно пастукаў! Мама, напэўна, здранцвела б, як толькі яго бараду ўбачыла б".

-- Дзядзька Тодар, штосьці здарылася ў вас? – задаў пытанне Дзіма.

-- Здарылася, хлопчык. Адгадаў ты. Цмок -- цар лясны, пудзіла паганае, -- у музыкі-чарадзея скрыпку ўкраў. Не жадае, каб музыка-чарадзей добрых людзей весяліў, радасць ім дарыў. А без скрыпкі музыка-чарадзей як былінка на ветры. Не стала ў яго сілы. Цмок згроб яго ды з сабою пацягнуў. Дзесьці закаваў, голадам хоча замарыць. Няма нашага заступніка. Плачам мы, як дзеці малыя. Рукі апусціліся, і ногі падкасіліся. На вас адно спадзяванне. Вы льва напаілі. Няўжо паганага Цмока не адолееце?

-- Дык мы яго ў лес прагналі! -- нагадаў я. -- Ён паабяцаў, што ў гушчары будзе сядзець.

Горкая ўсмешка прабегла па вуснах дзядзькі Тодара.

-- Такім, як Цмок, паабяцаць, што раз плюнуць. Яны шмат чаго наабяцаюць -- толькі вушы развесь. Вылез з гушчару, калі даведаўся, што вы дамоў пайшлі. Цяпер нам помсціць. Нездарма людзі кажуць: як выбіўся ў паны, так і дзверы нагою стаў адчыняць.

Не спадзяваўся я, што гэткае пачую. Няўжо зноў з Цмокам давядзецца сустрэцца? Цяжка сказаць, ці адолеем цяпер. У яго сіла нечалавечая, ды яшчэ чарадзейная скрыпка ў руках. А што ў нас? Кемлівасць. Вось і ўсё. Так, невядома, ці зможам Цмока перамагчы.

Дзіма як адгадаў мае думкі.

-- Дзядзька Тодар, -- сказаў ён, -- папрасіце Цмока, каб музыку-чарадзея адпусціў.

-- Хутчэй бусел жарабя народзіць, як ён гэта зробіць, -- спахмурнеў дзядзька Тодар.

Я зірнуў на Дзіму.

-- Дапаможам?

Дзіма некалькі секунд стаяў моўчкі, а потым з сілаю рассек паветра рукою.

-- Ах, паганка! Ах, мухаморына! Ашукаў! Нас ашукаў. Канешне, дапаможам. Мы яго, мы яго!..

-- Навучым, як на сабак брахаць, -- дакончыў я за Дзіму.

-- То пайшлі. Кожная хвілінка дарагая, -- сказаў дзядзька Тодар.

Ужо ўтрох мы пайшлі па лясной дарозе.

Як мы Цмоку зуб вырывалі

Наезджаная калясьмі дарога скончылася. Пачаўся яловы лес.

-- Ужо ў казцы мы, -- ціха прамовіў я.

-- Угу, -- выдыхнуў Дзіма.

Дзядзька Тодар збочыў на вузенькую сцяжынку. Мы моўчкі пацягнуліся за ім. Неўзабаве выйшлі на палянку, дзе некалі сустрэлі трох братоў.

-- Не натаміліся? Мо прысядзем? -- прапанаваў дзядзька Тодар.

-- Прысядзем, -- сказаў Дзіма.

Мы селі на траву. Не ведаю, пра што думалі дзядзька Тодар і Дзіма, а вось у мяне думкі былі невясёлыя. Успомніў маму. Напэўна, сядзіць, чакае, калі вярнуся дамоў. Ведала б, што мы тут, у казцы, -- прыбегла б. Абавязкова прыбегла б. І Цмока не збаялася б. Дзе цяпер ён, страшыдла, пудзіла паганае? Мабыць, сядзіць на пні ды на скрыпцы іграе. Ён іграе, а маме галава баліць. Няхай наадварот было б.

Я лёг на траву і заплюшчыў вочы. Хацелася адагнаць благія думкі, ляжаць проста так, адпачываючы. Але адпачыць не прыйшлося. Здалёку, дзесьці з гушчару лесу, данёсся нейкі стогн ці нават енк. Гэткага стогну мне не даводзілася чуць. Спачатку чулася глухое: у-у-у... Затым рэзка пераходзіла на пісклівую ноту: а-а-а...

Я ўскочыў як падсмалены. Дзядзька Тодар і Дзіма таксама ўсхапіліся.

-- Што гэта? -- навастрыў вушы Дзіма.

Я паціснуў плячыма, а дзядзька Тодар няўпэўнена прагаварыў:

-- Можа, звер які ў пастку трапіў?

Стогн чуўся ўсё выразней і гучней. Тое, што стагнала, відаць, набліжалася да нас. У мяне чамусьці засвярбелі падэшвы. Ці не таму, што хацелася ірвануцца, каб далей быць ад гэтай палянкі. Ледзь стрымліваў сябе.

Да майго пляча дакрануўся Дзіма.

-- Міхась, ты не баішся?

Я і вокам не змаргнуў.

-- А чаго мне баяцца?

-- А мне крыху не па сабе, -- прызнаўся Дзіма.

За павароткай, заўважылі мы, штосьці мільганула.

-- Яно на палянку ідзе, -- дрыготкім голасам прагаварыў Дзіма.

І тут на палянку выйшаў... Хто б, вы думалі? Наш стары знаёмы -- пудзілае паганае -- Цмок. Яго шчака была перавязана белаю хусцінкаю. Абедзвюма рукамі ён трымаўся за гэтую шчаку і, не сціхаючы, войкаў-стагнаў.

Убачыўшы нас, Цмок спыніўся. Адступіў крок, а затым, падскочыўшы, зноў залямантаваў:

-- У-у-у, а-а-а!..

Мяне як лёдам абдало. “Ён нас зараз праглыне", -- са страхам думаў я.

Цмок неспадзявана бухнуўся на калені.

-- Даруйце! Я больш не буду! -- на ўвесь лес закрычаў.

Мы адразу пасмялелі.

-- Цішэй, пан Цмок, -- паморшчыўся Дзіма. -- Чаму абвязаўся хусткай? З вайны вярнуўся? Га?

-- Крычыш, як быццам цябе рэжуць, -- са здзекам прамовіў я.

-- Зуб баліць, -- вытрашчыў вочы Цмок.

-- Баліць? -- нібыта здзівіўся я.

-- Так баліць, што хоць у прорву кідайся.

-- А чаго ты жалезны боб грыз? -- накінуўся на Цмока Дзіма.

-- Бо хацелася. Дапамажыце. Выратуйце!

Да Цмока наблізіўся дзядзька Тодар, сціснуў пальцы ў кулак і сваім вялікім, як бохан хлеба, кулаком патрос перад самым носам нячысціка.

-- Скрыпку аддасі?

-- І скрыпку аддам, і смык. А-а-а...

-- Скажаш, куды музыку-чарадзея пасадзіў?

-- Скажу. Усё скажу! У-у-у... Ратуйце мяне.

Мы з Дзімам адышліся ўбок.

-- Што будзем рабіць? -- запытаўся Дзіма.

-- Думаю, што трэба вырваць гэтаму злыдню зуб. Потым ён як шоўкавы стане.

-- Чым вырвеш? Рукамі? Вось каб былі якія-небудзь пласкагубцы! Учапіліся б удвух і вырвалі б.

-- Ёсць іншы спосаб...

Я дастаў з кішэні кавалак тоўстай жылкі. На вуду яе хаваў, на шчупакоў.

-- Бяры, -- працягнуў Дзіму.

Дзіма ўзяў жылку і ўсміхнуўся.

-- Адным канцом прывяжам да зуба, а другім -- да дрэва? Так?

-- Так, -- згодна кіўнуў я галавою. -- А затым па спіне кіем. Рванецца, сам сабе зуб вырве. Іншага ратунку няма.

На гэтым закончыўся наш кароткі кансіліум. Мы наблізіліся да Цмока.

-- Вы мне дапаможаце? -- з надзеяю глянуў на нас Цмок.

-- І скрыпку аддасі, і музыку-чарадзея адпусціш? -- пацікавіўся Дзіма.

-- Усё зраблю, што загадаеце. Я тры ночы не спаў.

-- Разяў рот, -- загадаў Дзіма.

-- Навошта?

Дзіма тупнуў нагою.

-- Разяў!

Цмок шырока-шырока разявіў рот і выцягнуўся, як лазіна. Галава ў яго калацілася, рукі дрыжэлі.

Дзіма стаў на дыбачкі і зірнуў у рот.

-- Ніколі зубы не чысціў! -- паківаў галавою.

-- Што? -- не зразумеў Цмок.

-- Не штокай. Разяў рот! -- крыкнуў Дзіма.

Цмок зноў хуценька разявіў рот.

Гледзячы на іх, я ажно заходзіўся ад смеху. А Дзіма адным канцом прывязаў жылку да хваінкі, на другім канцы зрабіў вузельчык і стаў чапляць яго за балючы зуб.

-- Хутка ты? -- не выцерпеў Цмок.

"Вутка ты", -- выйшла ў яго. Вядома, з разяўленым ротам не проста слова вымавіць. А Дзіма чамусьці ўзлаваўся.

-- Самы ты вутка, -- сказаў і, кінуўшы жылку, адышоўся ўбок.

Цмок, як і першы раз, бухнуўся на калені.

-- Ратуй!

-- Сёння ты як рахманая авечка, а нядаўна зверам быў, -- заўважыў дзядзька Тодар.

-- Паспрабуй яшчэ раз, -- звярнуўся я да Дзімы.

-- Замучыў ён мяне, -- узяўшы ў рукі жылку, паскардзіўся Дзіма.

На гэты раз ён усё-ткі накінуў на зуб вузельчык, заціснуў яго, адышоўся ўбок і загадаў Цмоку:

-- Бяжы.

Той вытрашчыў вочы.

-- Як? Я прывязаны!

-- Ірваніся, каб зуб вылецеў. Толькі не ўцякай ад нас. Мы цябе і на краі свету знойдзем.

-- Не пабягу, -- заўпарціўся Цмок.

-- А калі я яму па рэбрах дам? Можна? – выказаў жаданне дзядзька Тодар.

-- Можна, -- кіўнуў галавою Дзіма.

-- Не, не, не, не! -- спалохаўся Цмок.

-- Вось пачастую! Я цябе так пачастую, што навек запомніш!

Цмок не стаў чакаць, калі дзядзька Тодар яго пачастуе. Усхапіўся, прыгнуўся, як спрынтэр, а потым панёсся, ірвануўшыся. Усё гэта адбылося імгненна. Я нават вокам не паспеў маргнуць.

Дзіма падбег да хваінкі і падняў жылку. На жылцы матляўся вялікі клык.

-- Усё-ткі вырваў! -- прагаварыў са здзіўленнем.

-- А сам дзе? Куды ён пабег? -- разгубіўся я.

У глыбіні лесу было чутно, як трашчала галлё.

Спаборніцтва ў падхалімажы

-- Уцёк! -- выдыхнуў Дзіма.

-- Цяпер яго і са свечкаю не знойдзеш, -- развёў рукамі дзядзька Тодар.

Так, у другі раз падмануў нас Цмок, у другі раз, як гаворыцца, аб адзін і той жа камень спатыкнуліся.

-- Развесілі вушы, яго абяцанкам паверылі, -- выказаў Дзіма ўслых тое, пра што падумаў кожны з нас. -- Так нам і трэба.

-- Паспяшаліся мы, -- сказаў дзядзька Тодар. -- Няхай спачатку скрыпку прынёс бы, музыку-чарадзея адпусціў, а ўжо потым зуб вырывалі б.

-- Што будзем рабіць? -- запытаўся я.

-- Па лесе прайдуся, -- прамовіў дзядзька Тодар. -- Можа, непадалёку схаваўся нячысцік.

Дзядзька Тодар пашыбаваў у лес, а мы з Дзімам засталіся на паляне. Час цягнуўся нясцерпна нудна.

Я парушыў маўчанне.

-- У самым пачатку нам не пашанцавала. Значыць...

-- Паслухай, -- перапыніў мяне Дзіма. -- Здаецца, чуюцца музыка і песні.

Я прыслухаўся. Сапраўды, непадалёку быццам на дудцы ігралі, і песня чулася. "Ох, пёсік, ох, пёсік, ох, пёсік, наш Барбосік", -- напружыўшыся, разабраў словы гэтай песні.

-- Пра нейкага Барбосіка гарлапаняць, -- кажу Дзіму. -- Чуеш?

-- Чую. Ходзяць дзівакі па лесе.

-- Давай схаваемся. Яшчэ прычэпяцца да нас. Прымусяць, каб разам з імі спявалі.

-- Давай схаваемся, -- адразу падтрымаў мяне Дзіма.

Мы хуценька забеглі ў лес і схаваліся за елкай. Тое, што неўзабаве ўбачылі, напэўна, ні ў адным фільме не паказвалі, нават фантастычным.

На паляну выйшлі тры браты з казкі "Бацькаў дар" і... сабака. Мы спачатку падумалі, што гэта не сабака, а нейкі пан ці падпанак. І не дзіва. Ішоў ён на двух нагах, як звычайна ходзяць усе людзі. А на нагах -- бліскучыя боты з вострымі, загнутымі насамі. На галаве -- капялюш з доўгім гусіным пяром. Яшчэ нагавіцы з лампасамі і, як у якога генерала, малінавая шаўковая сарочка, акуляры. Ідзе, быццам шклянку вады на галаве нясе. Але ж сабачы хвост, сабачая пыса!..

Гнуткім лазовым дубцом сабака час ад часу сцябаў двух старэйшых братоў, якія крочылі ўперадзе. Ды яшчэ злосна шчэрыўся: "Спявайце! Гр-р-р-р, г-р-р..."

І старэйшыя браты, тулячы плечы, заводзілі тую песню, якую мы пачулі, калі яшчэ былі на паляне:

Шаноўны, шаноўны!

                                                      Над намі ты галоўны.

                                                      Ох, пёсік, ох, пёсік,

                                                      Ох, пёсік, наш Барбосік.

Крыху ззаду клыпаў малодшы брат -- Іван-прасцяк. Ён іграў на дудцы.

-- З якой казкі гэты сабака? -- прашаптаў Дзіма.

-- Не ведаю.

-- Ты ж усе казкі ў бібліятэцы перабраў.

-- Я люблю чытаць чароўныя. А сабака з казкі пра жывёл.

-- Чаму браты дазваляюць яму так здзекавацца з іх?

-- Не ведаю.

Што я мог сказаць Дзіму, калі і сам нічога не разумеў. Сядзеў натапырыўшы вушы, каб ні слова не прапусціць.

-- Шукалі торбачку, якая і напоіць, і накорміць, царэўну з трыдзявятага царства шукалі, -- прамовіў Дзіма. -- Дашукаліся, валацугі.

-- Высока лятаеш -- нізка сядзеш, -- адзначыў я.

-- Стойце! -- раптам гыркнуў сабака.

Старэйшыя браты спыніліся. Іван-прасцяк перастаў іграць, прыхіліўся да хваіны.

Сабака сцёбнуў у паветры дубцом.

-- На-пра-ва-а!

Старэйшыя браты павярнуліся направа.

-- Кру-гом!

Браты павярнуліся кругом. Спрытна так...

-- Натрэніраваліся! -- пырснуў я ў кулак.

Дзіма далонню заціснуў мне рот.

-- Цішэй. Паглядзім, што далей будзе.

Старэйшы брат пераступіў з нагі на нагу.

-- Дазвольце адпачыць!

-- Хоць хвілінку, -- папрасіў сярэдні брат.

Сабака сцёбнуў у паветры дубцом.

-- Цяпер па плану падхалімаж. Пачынайце. Чаго насы павесілі?

-- Ты -- хутканогі, -- першы пачаў старэйшы брат.

-- Ты -- самы прыгожы, -- падхапіў сярэдні.

-- Ты -- самы разумны, -- знайшоў патрэбныя слоўцы старэйшы.

Незадаволены, сабака ашчэрыўся.

-- Хопіць. Надакучыла. Чуў. Новую песню прыдумалі б, ці што.

-- Я ведаю новую песню, -- ступіў наперад старэйшы брат.

-- Пра мяне? -- пазяхнуў сабака. – Надакучыла!

-- Не. Пра музыку-чарадзея.

Сабака, падалося нам, усміхнуўся.

-- Давай.

Старэйшы брат адною нагою ступіў наперад, другую адставіў назад, рукі чамусьці заклаў за спіну і загарлапаніў:

У музыкі-чарадзея,

                                                        Што паны завуць зладзеем,

                                                        Пан Цмок скрыпку адабраў,

                                                        А яго да студні прыкаваў.

-- Гэта мне падабаецца, -- вільнуў хвастом сабака. -- Хоць і няскладна для песні, але словы добрыя.

Старэйшы брат усміхнуўся. Можна было падумаць, што яму далі гаршчок з залатымі манетамі.

-- Шагам марш! -- гыркнуў сабака.

Іван-прасцяк зайграў на дудцы, а старэйшыя браты пакрочылі, спяваючы:

У музыкі-чарадзея,

                                                        Што паны завуць зладзеем...

Калі яны схаваліся ў лесе, мы выскачылі на паляну.

-- Да студні музыка-чарадзей прыкуты. Чуў? -- таргануў мяне за рукаў Дзіма.

-- Трэба хутчэй яго ратаваць! Хутчэй! Дзе дзядзька Тодар падзеўся? -- у роспачы прагаварыў я.

Мы ўжо не думалі ні пра трох братоў, ні пра іхняга камандзіра сабаку. Адно круцілася ў галаве: музыка-чарадзей да студні прыкуты. Кепска яму, магчыма, памірае. Трэба ратаваць яго.

Ледзьве дачакаліся дзядзьку Тодара.

-- Няма Цмока. Згінуў страшыдла, -- паведаміў ён нам.

-- Не да яго цяпер! -- усклікнуў я. -- Музыка-чарадзей да студні прыкуты.

-- Загіне там, загіне! Пабеглі, хлопчыкі, -- сказаў дзядзька Тодар і першы, не чакаючы нас, прыпусціўся па сцяжынцы. Па той, якая вяла прама.

Каля студні

Дзядзька Тодар бег як сапраўдны спартсмен. Дзіма не адставаў ад яго: трэніроўка дапамагала. А я дык зусім знясілеў.

-- Заўважыў гэта Дзіма, паўшчуваў:

-- Чаго сапеш, як салявы мех? Хутчэй не можаш?

"Няўжо, -- думаю, -- за іх горшы?" Сціснуў зубы, пабег хутчэй. І нібы другое дыханне з'явілася. Лёгка стала. За якую хвіліну дагнаў і Дзіму, і дзядзьку Тодара. Вось што значыць узяць сябе ў рукі.

Нарэшце ўбачылі студню, ручай. Спыніліся, азіраючыся. Дзе ж музыка-чарадзей? Няўжо выдумаў старэйшы брат, што ён да студні прыкуты? А можа, Цмок сюды прыходзіў, з сабою яго забраў?

Не, дарма мы трывожыліся. Музыка-чарадзей ляжаў за студняй. Тоўсты ланцуг цягнуўся ад студні да яго рук.

Убачыўшы нас, музыка-чарадзей усміхнуўся, паспрабаваў прыўзняцца, ды не змог, зноў упаў на бок.

-- Гэта вы? -- ледзь чутна прагаварыў. -- У мяне каторы дзень у роце макавай расінкі не было.

Дзядзька Тодар схапіў берасцяны кубак, які стаяў каля студні, падаў мне.

-- Міхасёк, вады прынясі.

Я стрымгалоў паляцеў да ручая, зачэрпнуў чыстай, як сляза, крынічнай вады і кінуўся назад.

Дзядзька Тодар трымаў музыку-чарадзея на каленях, быццам малое дзіцё. Я ўкленчыў каля іх, паднёс кубак да рота музыкі-чарадзея. Музыка-чарадзей стаў піць прагна, вялікімі глыткамі. Вада сцякала па барадзе, капала на сарочку, а ён не заўважаў гэтага.

-- Дзякую -- потым прамовіў, апусціўшы галаву. -- Я быццам упершыню смак вады адчуў. Ведаеце, якая яна салодкая, вада наша!

Дзядзька Тодар дастаў з-за пазухі штосьці завязанае ў чыстую хусцінку. Разгарнуў яе, і мы ўбачылі лусту чорнага жытняга хлеба.

-- Еш, -- падаў музыку-чарадзею. -- У цябе адразу сілы прыбавіцца.

Музыка-чарадзей вінавата ўсміхнуўся.

-- Рук не падыму. Ланцуг цяжкі.

Дзядзька Тодар паказаў рукою на купку кустоў, якія раслі каля ручая.

-- Там ляжаць молат і зубіла!

Цяпер пабег Дзіма. Праз хвіліну вярнуўся, несучы невялікі молат і зубіла. Дзядзька Тодар пасадзіў музыку-чарадзея на траву, узяў у Дзімы молат, зубіла і пачаў біць па тоўстым металічным абручы, які сціскаў рукі музыкі-чарадзея. Мы з Дзімам пераглянуліся. Дзядзька Тодар заўважыў гэта і растлумачыў:

-- Маё зубіла з асаблівай сталі зроблена.

Ланцуг упаў на зямлю. Музыка-чарадзей узняў угору рукі і радасна ўсклікнуў:

-- У мяне нібы крылы з'явіліся!

-- Еш, -- напомніў дзядзька Тодар.

Музыка-чарадзей узяў лусту хлеба.

-- Аерам пахне, -- прамовіў.

-- Еш, -- паўтарыў дзядзька Тодар. -- Яго ў печы на аеры пяклі.

Музыка-чарадзей адкусіў кавалак.

-- Што з табою здарылася, хлопча? Як ты трапіў у рукі гэтага нячысціка? -- пацікавіўся дзядзька Тодар.

-- Пераняў мяне на дарозе, прычапіўся як смала: "Дай хоць разок смыкам пацягнуць. Дай. Мо падабрэю я".

-- Не дапаможа музыка таму, у каго душа чорная, -- заўважыў дзядзька Тодар.

Музыка-чарадзей кіўнуў галавою.

-- Пашкадаваў я яго. А ён мяне скруціў і прыкаваў да студні .

"Будзеш тут замест ільва сядзець", -- сказаў на развітанне.

У мяне міжволі сціснуліся кулакі. Калі б цяпер убачыў Цмока, то, не раздумваючы, кінуўся б на яго. Няхай скруціў бы, як музыку-чарадзея, няхай, але хоць раз добра стукнуў бы. Каб сіняк на ўвесь твар.

Дзядзька Тодар устаў і прагаварыў з горыччу:

-- Ёсць жа такія! З адной губы ў іх і горача і сцюдзёна. Лісцем сцелецца, а ўкусіць цэліцца.

-- А вы, выходзіць, шукалі мяне? -- азваўся музыка-чарадзей.

-- Шукалі, але не знайшлі. Дык людзі мяне пасланцом да нашых малодшых сяброў адправілі.

Дзядзька Тодар кіўнуў галавою ў наш бок.

Мы з Дзімам зачырванеліся. “Нашых малодшых сяброў..." Гучыць незвычайна і прыемна.

-- Сказалі людзі: "Яны Цмоку рогі скруцяць. Ідзі, Тодар. Ты іх добра ведаеш". Вось і прывёў да нас у казку. Сустрэліся мы з Цмокам. Сам да нас прывалокся. Зуб нячысціку забалеў. Так забалеў, што ледзь на хвойкі паганы Цмок не чапляўся. Укленчыў перад намі: "Дапамажыце. І скрыпку аддам, і музыку чарадзея адпушчу..." Вылечылі!..

-- І тады ўцёк? -- здагадаўся музыка-чарадзей.

-- Уцёк. Вось ты нядаўна казаў, што ў цябе нібы крылы з'явіліся. Але крылы і ў малога птушаняці ёсць, ды лятаць яно не ўмее, бо яшчэ неапераныя. Так і ты без скрыпкі, як з крыламі неаперанымі.

Музыка-чарадзей узняў галаву.

-- Я знайду сваю скрыпку. Цяпер пайду і знайду.

Дзядзька Тодар цяжка ўздыхнуў.

-- Куды табе цяпер? Спачатку сіл набярыся.

-- Дзядзька Тодар, мы з Міхасём знойдзем Цмока. Мы забярэм у яго скрыпку, -- уступіў у гаворку Дзіма.

-- Забярэм! -- падтрымаў я Дзіму.

-- Пачакаем, калі наш музыка-чарадзей паправіцца. Тады разам пойдзем Цмока шукаць, -- сказаў дзядзька Тодар.

-- Вы заставайцеся тут, з музыкам-чарадзеем. Нельга яго аднаго пакідаць. А мы ўсё-ткі пойдзем, -- запярэчыў Дзіма.

-- Невядома, што Цмок цяпер задумвае, -- дадаў я.

Дзядзька Тодар хвіліну памаўчаў, а затым прамовіў:

-- Відаць, ваша праўда, хлопчыкі. Ідзіце.

Мы з Дзімам пераглянуліся і ўсміхнуліся. Усё-ткі настаялі на сваім.

Дзядзька Тодар моцна абняў нас і пажадаў на развітанне:

-- Шчасліва вярнуцца.

-- Не хвалюйцеся. Хутка вернемся, -- упэўнена прагаварыў Дзіма.

Мы рушылі ўверх па сцяжынцы. Туды, дзе мог схавацца Цмок.

Калі не музыка, не бяры скрыпкі ў рукі

Ужо потым мы зразумелі, што знайсці Цмока будзе нялёгка. Лес, як гаворыцца, вялікі і шмат сцежак у ім натаптана. Паспрабуй адшукай тую, якая вядзе да Цмокавага будана.

-- Вось каб былі ўказальнікі, падобныя на тыя, што ў нас каля дарог стаяць! – кажу Дзіму. -- Падыходзіш і чытаеш: Цмок -- пяцьсот метраў, Баба Яга -- адзін кіламетр, Цар-чараўнік -- трыста метраў. Не блудзілі б па лесе.

-- Гэтыя нячысцікі павырывалі б твае ўказальнікі, -- адказаў Дзіма. -- Не спадабалася б ім, што кожны дарогу да іх ведае.

-- Павыкідалі б, -- пагадзіўся я. -- Вось каб спецыяльны компас мець! Націснуў на кнопку, і стрэлка паказвае, дзе, напрыклад, Цмок хаваецца. Чаму такі компас ніхто не прыдумае?

Дзіма незадаволена чмыхнуў носам.

-- Ты яшчэ пафантазіруй.

-- І пафантазірую, -- загарэўся я. -- Вось каб мець чарадзейны ветрачок! Крутнуў, а ён спыняецца і паказвае, куды трэба ісці.

Дзіму, відаць, надакучыла мая балбатня.

-- Не пляці глупства. Прыглядвайся, мо Цмокаў след на зямлі заўважыш.

-- Слядоў тут шмат, -- заўважыў я. -- І ўсе яны падобныя. Як пазнаць, які з іх Цмок пакінуў? Панюхаць? Але ж я не сабака.

Дзіма спыніўся і схапіў мяне за плячо.

-- Міхась, давай зловім таго сабаку, які трыма братамі камандуе. Прымусім, каб да Цмока завёў. Ён знойдзе Цмокаў след і завядзе.

Сапраўды, някепска прыдумаў Дзіма. "Зловім сабаку..." Напэўна, дзесьці тут ён. Але ж і тры браты з ім. Што, калі за сабаку заступяцца? А ці заступяцца? Мабыць, не. Ім гэты сабака як скула ў боку. Вунь як муштруе! Хутка да непрытомнасці іх давядзе. Яшчэ падзякуюць, што пазбавілі ад яго.

-- Дзіма, ён нас не ўкусіць?

Мой аднакласнік з пагардай паглядзеў на мяне.

-- Нейкага сабаку з дубцом спалохаўся! Забыўся, як у чужыя сады па яблыкі лазілі? Там ты сабак не баяўся.

І праўда, лазілі. І праўда, не баяўся. А ў нас у вёсцы нават аўчаркі ёсць. Дый усе яны на чатырох нагах бегаюць. Гэты ж толькі на дзвюх. Ад такога можна ўцячы, калі што.

Гэтак разважыўшы, я павесялеў.

-- Мы яго абавязкова зловім, -- сказаў, падбадзёрваючы сябе і Дзіму. -- Ён нас як міленькі да Цмока завядзе. А заўпарціцца -- знімем нагавіцы з генеральскімі лампасамі і дубцом пачастуем.

Дзіма зарагатаў, задаволены.

-- Мы яго ўсё роўна пачастуем, хоць і завядзе. Няхай не камандуе людзьмі.

Мы хацелі ісці далей, ды пачулася знаёмая песня:

Шаноўны, шаноўны!

                                                      Над намі ты галоўны.

                                                      Ох, пёсік, ох, пёсік,

                                                      Ох, пёсік, наш Барбосік.

Дзіма ўзяў мяне за руку і пацягнуў у кусты.

-- Схаваемся, Міхасёк! Калі яны падыдуць да нас, выскачым. Знянацку Барбоса захопім. Браты, думаю, адразу наўцёкі кінуцца.

-- А ён не пабяжыць за імі?

-- За ногі схопіш.

"Хітранькі, -- думаю. -- Я на сабаку кінуся, а ён у кустах адседзіцца".

-- А ты? Што ты будзеш рабіць? -- пытаюся.

-- Я адразу за табою выскачу. Я Барбосу рамянём рукі звяжу.

-- Лапы, -- паправіў я Дзіму.

-- Ну, лапы, -- прамовіў ён.

Мы прыселі за кустом, цікуючы. На сцяжынку выйшлі тры браты і Барбос.

"Аць-два, аць-два", -- камандаваў сабака.

"Аць-два, аць-два", -- у такт іграў на дудцы Іван-прасцяк.

"Аць-два, аць-два", -- тупацелі нагамі старэйшыя браты.

Раптам яны спыніліся. Якраз насупраць нас.

Я таўхануў Дзіму ў бок.

-- Выскачым?

-- Крыху пачакаем.

Старэйшы брат прыхінуўся да хвойкі і прагаварыў, як тры дні не еўшы:

-- Цяпер налева зварочваць?

Сабака свіснуў дубцом у паветры.

-- Налева Цмок жыве. Прама ідзіце. Аць-два, аць-два...

Зноў заіграла дудка, зноў затупацелі браты.

-- Хай сабе ідуць, -- звярнуўся да мяне Дзіма. -- Цяпер і без сабакі ведаем, дзе жыве Цмок.

Крыху пачакаўшы, мы выйшлі на сцяжынку.

-- Чаму сабака іх муштруе? -- запытаўся я ў Дзімы.

Дзіма махнуў рукою.

-- Так яму, напэўна, захацелася. У сабак сабачыя звычкі. Што ўзбрыдзе, тое і робяць. Хіба не бачыў, як іншы раз на месяц брэшуць?

-- Розныя сабакі бываюць, -- запярэчыў я.

-- Хопіць разважаць пра сабак і сабачыя звычкі, -- спыніў дыскусію Дзіма. -- Цмока трэба шукаць.

Азірнуўшыся, мы пайшлі па сцяжынцы, якая вяла налева.

Казачны лес, як ні дзіўна, на наш зусім падобны. Ну кропелька ў кропельку! Тут можна ўбачыць і трапяткую асінку, і купку стройных бяроз, і волат-дуб, і цэлыя зараснікі арэшніку. Высока ўгары вісяць нагрэтыя сонцам ажно да карычневага арэхі. Калі б спыніўся, то за дзесяць хвілін дзве кішэні гэтых дароў лесу нарваў бы.

Але мы ішлі не спыняючыся. Наперадзе пасвятлела, і нарэшце ўбачылі паляну, а пасярод яе -- будан. Каля будана на тоўстай калодзе сядзеў Цмок. У руках ён трымаў скрыпку.

Мы спыніліся. Цмок узняў скрыпку і павёў смыком. Скрыпка журботна піскнула і замоўкла. Цмок кінуў яе на зямлю і галёкнуў, як на жывую:

-- Я хачу, каб дрэвы танцавалі, а ты ўсё плачаш!

-- Не разумее, што яму мядзведзь на вуха наступіў, -- прагаварыў я. -- Як людзі кажуць? Калі не музыка, не бяры скрыпкі ў рукі.

-- У музыку душу трэба ўкладваць, -- дадаў Дзіма. -- А душы ў Цмока якраз і няма.

У гэты момант Цмок ускочыў і затупацеў нагамі.

-- Я цябе паламлю, раструшчу! Калі не мне, то і нікому.

З крыкам "Спыніся, паганы Цмок!" Дзіма выскачыў на паляну. Я пабег за ім.

Нечаканая развязка

Нам здавалася, што Цмок, убачыўшы нас, пакіне скрыпку і ўцячэ. Два разы ўцякаў жа як падмецены. Ды цяпер чамусьці не стаў уцякаць. Стаіць, пазірае на нас, рот да вушэй.

-- Чаму ты ад нас не ўцякаеш? -- кажу, зусім разгубіўшыся.

Цмок пачухаў за вухам і пазяхнуў.

-- А куды мне ўцякаць? Тут мой дом. Вы ўцякайце. Паспрабуйце!

У апошнім -- "паспрабуйце" -- чулася пагроза. Так, у гэтую хвіліну мы не пазнавалі Цмока. Нядаўна на каленях стаяў, слёзы ліў, а цяпер нахабна пазірае.

Чаму адразу змяніўся? Штосьці тут не так. Не так...

Але разважаць не было калі.

-- Дык што скажаце? -- ухмыльнуўся Цмок.

Наперад выступіў Дзіма.

-- Скрыпку аддай. Мы табе балючы зуб вырвалі, а ты нам скрыпку аддай.

Цмок хуценька падняў скрыпку і прытуліў да грудзей.

-- Аддам, калі мільён золатам заплаціце.

У мяне вочы на лоб палезлі, як пачуў гэткае. "Мільён золатам заплаціце..." Ды мы такіх грошай і ў вочы не бачылі. Не Цмок, а сапраўдны камерсант.

-- І не брыдка табе? -- з дакорам прагаварыў я. -- Грошы ў школьнікаў пытаеш.

А з Цмока як з гусі вада.

-- А мне ўсё роўна, хто вы: школьнікі ці чэрці паласатыя. Абы плацілі.

-- Няўжо табе не брыдка? -- усклікнуў Дзіма.

-- Ніколечкі...

-- Зараз мы…

-- Падужацца са мною захацелася? – перапыніў Дзіму Цмок. -- А вы спачатку на турніку падцягніцеся.

Толькі цяпер мы заўважылі, што за буданам стаіць новенькі металічны турнік.

-- Навошта табе турнік? -- пацікавіўся я.

-- Падцягваюся, каб дужэйшым быць. На днях кавалі мне яго зрабілі. Самі прынеслі, самі і ўкапалі. Чаго сталі? Падцягвайцеся.

Не чакаў я, што на турніку прыйдзецца падцягвацца. Гэты турнік і ў школе стараўся абыходзіць. Праўда, разоў пяць падцягваўся пад прымусам. А вось Дзіма на турніку нават сонца навучыўся круціць. Таму цяпер і падштурхнуў яго.

-- Давай, Дзіма. Пакажы клас.

Дзіма ступіў наперад.

-- Не, -- закруціў галавою Цмок і пальцам паказаў на мяне. -- Спачатку няхай падцягнецца той, кірпаты.

Што было рабіць? Я моўчкі паплёўся да турніка. Стаў пад перакладзінай, папляваў на рукі, падскочыў і ўхапіўся.

-- Пачынай! -- каля самага вуха галёкнуў Цмок.

"Каб табе ўсе зубы зараз забалелі", -- пажадаў я яму, павольна падцягваючыся ўгору.

-- Адзін, -- пачаў лічыць Цмок.

Я падцягнуўся другі раз.

-- Два.

Рукі сталі слабнуць. Я вырашыў схітрыць. Падцягнуўся, толькі-толькі датыкаючыся галавою да перакладзіны.

-- Трэба вышэй! -- заверашчэў Цмок. -- Трэба, каб барада за перакладзіну чаплялася.

Злосць мяне разабрала. "Ну, -- думаю, -- падцягнуся вышэй і нагою ў зубы дам. Быццам незнарок".

Паволі-паволі стаў падымацца ўгору...

-- Рукі дрыжаць, як у старэнькага дзеда! -- зайшоўся ад смеху Цмок.

Гэты смех мяне, як гаворыцца, і даканаў. Пальцы быццам самі сабою расшчапіліся, і я ўпаў на зямлю. Было нясцерпна брыдка. Нават вачэй не хацелася падымаць.

-- Што, зарыў носам у зямлю? -- дакрануўся да пляча Цмок.

Я ўсхапіўся на ногі. А Цмок, крутнуўшыся, пабег у будан. Праз хвіліну вылецеў адтуль, трымаючы ў руках тонкі шаўковы шпагат. Даволі вялікі кавалак, наматаны на паленца.

-- Ану, -- падштурхнуў Дзіму да мяне, -- памерайцеся: хто з вас большы?

Дзіма падышоў да мяне, а Цмок у гэты момант абхапіў нас аберуч, як два снапы, прыціснуў і пачаў хутка абкручваць шпагатам.

Цяпер я адчуў, якую сілу ён меў. Мы з Дзімам ляталі ў яго руках, як дзве бязважкія пярынкі.

Не паспелі і рота адкрыць, а ўжо стаім, прыціснуўшыся адзін да аднаго, як два родныя браты-баравікі.

-- Наматаў на нас шпагату, як нітак на шпульку! -- толькі і вымавіў Дзіма.

-- Не падабаецца? -- зарагатаў Цмок. -- А вы пацалуйцеся.

-- Развяжы, -- ціха прамовіў я.

Цмок глянуў на нас, як воўк на казу.

-- Хваліліся, што дужыя, што браты Пакацігарошка. Я, дурань, верыў тады. Мне ўсё-ўсё пра вас знаёмая сарока расказала. Чакаў, як найдаражэйшых гасцей. Нарэшце дачакаўся.

Цяпер я зразумеў, чаму Цмок не спалохаўся нас. Не спадзяваліся мы, што будзе такая развязка.

-- Не радуйся, Цмок, -- не змаўчаў Дзіма. -- Смяецца той, хто смяецца апошні.

Цмок крыва ўсміхнуўся.

-- Яшчэ задаюцца! Не ведаеце, што з вамі будзе. Пабачыце! А пакуль пасплю. Хвілін гэтак дзвесце.

Цмок пасунуўся ў свой будан, а мы... Мы стаялі каля будана як на варце, не варухнуўшыся. Уяўляеце, як добра стаяць удвух, звязаным шпагатам?

-- Дзіма, у нас ногі адубеюць, -- кажу. -- Можа, упадзем?

У Дзімы ажно зубы заляскаталі, як пачуў гэткае.

-- Стой! Рэбры хочаш паламаць?

-- Я дзвесце хвілін не выстаю. Гэтае пудзіла сказала, што дзвесце хвілін будзе спаць.

-- Думай, Міхась, думай. Трэба неяк вырвацца з ягоных лапаў.

І мы пачалі думаць. Розныя варыянты круціліся ў маёй галаве. Ды ўсе, як гаворыцца, з жанру фантастыкі.

-- Што-небудзь прыдумаў? -- парушыў маўчанне Дзіма.

-- Вось каб сілы ў сто разоў прыбавілася! -- кажу. -- Варухнуў плячыма -- і шпагат на кавалкі. А потым каб Цмока ў мех які пасадзіць. Няхай патрапятаўся б, як парася.

-- У мех, кажаш? -- усклікнуў Дзіма.

-- У мех, -- паўтарыў я. -- Калі тата парасят на базары купляе, то ў меху дамоў вязе.

-- А гэта ідэя! -- радасна прагаварыў Дзіма.

Я хацеў спытацца ў яго, чаму ён так узрадаваўся, ды не паспеў. З будана вылез Цмок.

У мяхах наперагонкі

Цмок лыпнуў на нас соннымі вачыма.

-- Чаго раскудахталіся? Плакаць трэба.

-- Яшчэ наплачамся, -- сказаў я. Не хацелася спрачацца з нячысцікам.

-- Гэта праўда, -- кіўнуў галавою Цмок. -- Толькі якую кару для вас прыдумаць? Бізуном засячы? Ужо засякалі многіх. На агні падсмажыць? Ужо смажылі некаторых. Пакінуць дзікім звярам на сняданне. Не аднаго ўжо пакідалі. А мне хочацца вам прыдумаць такую кару, якой ніколі ва ўсім белым свеце не было.

Мне стала не па сабе. Чамусьці нават кончык носа засвярбеў. Так засвярбеў, што не вытрываць. Хочацца пачухаць, а рукі звязаныя.

-- Нос свярбіць, -- ціха паскардзіўся Дзіму.

-- Цярпі, -- прашаптаў ён. -- Мы гэтаму Цмоку яшчэ ўсё ўспомнім. Будзе і на крапіву мароз.

Задаволены, Цмок пацёр рукі.

-- Страшна стала?

-- Выказаць немагчыма, -- прамовіў Дзіма.

-- Са ўсяго свету страхі да нас сабраліся, -- уздыхнуў я.

-- Гэта мне падабаецца! -- зарагатаў Цмок.

-- Цар лясны, дазволь цябе пацешыць, -- звярнуўся да Цмока Дзіма.

-- А што вы прыдумалі?

-- Мяхі ў цябе ёсць? – далей вядзе размову Дзіма.

-- Ёсць. З чортавай шкуры зробленыя. Іх ніхто на свеце не парве.

-- Нават ты? -- здзівіўся я.

-- Цьфу! -- плюнуў Цмок. -- Не даходзіць. Кажу, што ніхто не парве. Хіба не зразумела?

-- Зразумела, -- хуценька адказаў я.

Не хацелася, каб злаваў паганец.

Цмок з недаверам паглядзеў на нас.

-- А навошта яны вам спатрэбіліся? Можа, жадаеце, каб у гэтыя мяхі пасадзіў ды на дрэва павесіў, як воблу? Здаецца, так ніхто не рабіў.

"Пасадзіць, -- думаю. – Ад яго, злыдня, усяго можна чакаць. Трэба ратавацца".

-- Не жадаем. Рабілі! – усклікнуў я. -- Сто чалавек так рабіла.

Цмок памахаў пальцам, быццам на малых дзяцей.

-- Спалохаліся? Цяпер бачу, што нагнаў страху. Дык што вы прыдумалі?

-- Ты нас развяжы і ў мяхі з чортавай шкуры пасадзі, -- прамовіў Дзіма. -- А мы ў мяхах наперагонкі пабяжым. Вось будзе смешна!

Цмок пачухаў за вухам, падумаў і сказаў:

-- Што ж, развяжу. Але вы старайцеся, каб мне спадабалася. Калі спадабаецца, то кожны дзень у мяхах будзеце бегаць.

-- Пастараемся, -- паабяцаў Дзіма.

Цмок наблізіўся да нас, імгненна разматаў шпагат і кінуў на зямлю.

-- Чакайце мяне тут, -- прабубніў і схаваўся ў будане.

-- Што ты прыдумаў? -- ціха запытаўся я ў Дзімы.

-- Крыху пабегаем у мяхах, а потым Цмоку прапануем, каб у мех залез, -- зашаптаў Дзіма. -- Ён залезе, а мы мех шпагатам завяжам.

-- А калі не палезе, калі адмовіцца?

Дзіма падняў з зямлі шпагат і схаваў за пазуху.

-- Палезе. Пабачыш.

У гэты момант з будана выпаўз Цмок. У лапах ён трымаў два вялікія, чорныя, як сажа, мяхі.

-- Вось і мяхі едуць, -- усміхнуўся нам, як добрым знаёмым. -- Залазьце. Прашу.

Мы з Дзімам залезлі ў мяхі, нацягнуўшы іх да самай шыі.

-- Марш! -- стукнуў у далоні Цмок.

Першы, спатыкаючыся, пабег Дзіма. Я ірвануўся, каб дагнаць яго, і носам паляцеў у траву.

-- Ха-ха-ха... -- на ўсё горла зарагатаў Цмок.

"Каб ты, не спыняючыся, рагатаў", -- нязграбна ўстаючы, пажадаў я яму.

-- Даганяй, кірпаты, -- падахвоціў мяне Цмок.

Калі б я не хваляваўся, калі б разважаў спакойна, то, мабыць, дагнаў бы Дзіму. Але зноў ірвануўся і, вядома, зноў зваліўся на зямлю.

-- Вылазь, незграбайла! -- не вытрымаў Цмок. -- Зараз пакажу, як трэба бегаць.

"Ён у мех збіраецца залезці! -- тахнула ў галаве. -- Не бачыць гэта Дзіма, ляціць на злом галавы. Відаць, думае, што тут алімпійскія гульні".

-- Дзіма, назад бяжы! – на ўсю моц галёкнуў я.

Мой сябар азірнуўся. Бачу: выскачыў з меха і як мага да нас.

-- Чаго марудзіш? Вылазь! -- крыкнуў Цмок. -- Як зайца, зараз за вушы выцягну.

Я вылез з меха.

-- Залазь, пан Цмок. Калі ласка.

Цмок вырваў мех з маіх рук, залез у яго і скокнуў, нібы кенгуру. Адзін раз, другі. Спыніўся, параўняўшыся з Дзімам.

-- Вучыся, кірпаты, -- ухмыльнуўся, звярнуўшыся да мяне.

Я стукнуў сябе кулаком у грудзі.

-- Абавязкова навучуся, пан Цмок.

Цмок ажно ззяў ад шчасця.

-- Оп-ля! Оп-ля! -- скокнуў яшчэ два разы.

Мы з Дзімам дагналі яго.

-- Пан Цмок, паспрабуй з галавою схавацца, -- параіў Дзіма. -- Напэўна, не зможаш бегчы, калі з галавою схаваешся.

Цмок вылупіў вочы.

-- Што-о? Я ўсё змагу.

І адразу ж нагнуўся, схаваўшыся ў мех з галавою.

Дзіма выхапіў з-за пазухі шпагат.

-- Пан Цмок, не спяшайся, крыху пачакай! -- папрасіў я.

-- Яшчэ ніжэй сесці? -- глуха данеслася з меха.

-- Але, крыху ніжэй. Дый адпачні, сіл набярыся.

-- У мяне сіл хапае!

Пакуль я з Цмокам вёў гэткія перагаворы, Дзіма борздзенька завязваў мех. Заціснуў адзін вузел, другі.

-- Усё, -- выцер з ілба пот.

-- Усё? -- глуха крыкнуў Цмок.

-- Куляй яго, -- звярнуўся да мяне Дзіма.

Упёршыся рукамі, мы перавярнулі Цмока на бок.

-- Што робіце? -- зароў ён.

-- Сядай, -- паказаўшы на мех, запрасіў мяне Дзіма.

Я сеў. Дзіма таксама сеў, выцягнуўшы ногі.

-- Што робіце?

-- Адпачываем, -- са здзекам прагаварыў я.

-- Па ветры развею!

Доўга не чакаючы, я грукнуў кулаком.

-- Супакойся, пан Цмок. Калі яшчэ хоць слова пачуем, то змалоцім на горкае яблыка.

Цмок штосьці мармытнуў і змоўк.

Сабака і яго сабачая грамата

Сядзім, адпачываем, а Цмок толькі крэкча ды вохкае. Раптам бачым: сабака з лесу ляціць. Той самы, у акулярах, падобны да пана ці падпанка. Ляціць і дубцом, як шабляй, махае.

Падскочыў да нас і дубцом замахнуўся.

-- На калені!

Мы знячэўку разгубіліся, пазіраем на яго.

А ён свісь Дзіму па спіне.

Ну й узлаваўся Дзіма! Усхапіўся, быццам яго кіпенем аблілі, як коршак, на сабаку накінуўся. Пакаціў, сеў вярхом і крычыць:

-- Міхась, дубец забяры! А я з яго нагавіцы сцягну. Зараз адхвошчам.

-- Пусці! -- завішчэў сабака.

А Дзіма мяне падахвочвае:

-- Дубец забірай. Чаго сядзіш?

Я ўсхапіўся, за дубец цягну, а сабака не аддае.

-- Мой дубец! Мой дубец! -- верашчыць.

Тады я яго за адно вуха, за другое. А ён ажно завыў:

-- Не цягай за вушы. Адарвеш!..

-- Я табе не толькі вушы, але і хвост адарву, -- кажу. -- Пусці дубец.

Падзейнічала пагроза. Адпусціў дубец. А я яго яшчэ раз за вушы, каб ведаў, на каго кідаецца.

-- Сцягвай нагавіцы! -- махнуўшы дубцом, звярнуўся да Дзімы.

Барбос у слёзы.

-- Пусціце. Я вам важную паперу пакажу.

Дзіма злез з сабакі, непадалёку стаў, каб зноў кінуцца, калі задумае ўцякаць.

-- Што там у цябе? Паказвай.

Сабака дастаў з кішэні невялікую паперку, разгарнуў і працягнуў Дзіму.

-- Чытаць умееш?

-- Жартаўнік! -- засмяяўся я.

Дзіма ўзяў паперку і стаў чытаць, хмурачы бровы:

-- Сабачая грамата. Дадзена пёсу Барбосу ў тым, што ніхто гэтага сабаку і пальцам крануць не смее. А сам пёс Барбос мае права біць і кусаць простых людзей, колькі яму ўздумаецца.

Дзіма са здзіўленнем паглядзеў на мяне.

-- Што гэта?

-- Гэты сабака з казкі "Сабачая грамата", -- успомніў я. -- У ёй гаворыцца, што некалі панамі былі не толькі паны, а і панскія сабакі. І давалі ім паны важныя паперы -- дваранскія граматы. Перад сабою бачыш такую грамату.

-- Дык ты не просты сабака, а панскі?

-- Панскі! -- затрос галавою Барбос. -- І гэтую грамату шаную як вока.

-- Хм, -- хмыкнуў Дзіма. – Дзівосы! Цяпер зразумела, чаму тры браты так паслухмяна твае каманды выконвалі. Цікава: дзе яны падзеліся?

-- Уцяклі, -- усхліпнуў сабака.

-- Дык ты вырашыў нам на шыю сесці?

-- Аддайце грамату. Братоў-лайдакоў пайду шукаць.

Дзіма склаў грамату ў некалькі столак і... разарваў.

"Фу-у-у", -- дзьмухнуў, падкінуўшы ўгору дробныя кавалачкі паперы.

-- Што ты нарабіў! -- усклікнуў сабака. -- Цяпер я ўсе свае дваранскія правы страціў.

-- Я вашы дваранскія правы адмяняю, -- спакойна прагаварыў Дзіма.

Барбос падскочыў да яго, ашчэрыўся.

"Чаго добрага, яшчэ ўкусіць, -- падумаў я. -- Напэўна, распірае яго ад злосці".

Я замахнуўся дубцом.

-- Сядзець!

Сабака скасавурыў вочы, вільнуў хвастом і сеў на зямлю.

Дзіма зняў з яго акуляры і прымерыў сабе.

-- Дубец адабралі, дык хоць акуляры аддайце! -- тоненька заскуголіў Барбос.

Дзіма зняў акуляры.

-- Бяры. Я ў іх як сляпы кот.

Сабака борздзенька схапіў акуляры і схаваў у кішэню. Пабаяўся на нос чапляць. Відаць, падумаў, што зноў забярэм.

-- Вы мяне адпусціце? -- запытаўся, віляючы хвастом.

-- На ланцуг пасадзім, -- выпаліў я. -- Хопіць па лесе гойсаць.

-- Ад нуды загіну. Я ніколі на прывязі не сядзеў.

-- Прывыкнеш, -- сказаў Дзіма. -- Усе сабакі прывыкаюць. Спачатку выюць, а потым толькі брэшуць.

У меху заварочаўся Цмок. Барбос спалохана паглядзеў на мех.

-- Хто там?

-- Цмок, -- кажу знарок абыякава.

-- Няўжо сам Цмок?

Я стукнуў па меху нагою.

-- Пан Цмок, азавіся. Ку-ку...

-- Выпусціце мяне! -- заенчыў Цмок.

-- Не выпускайце, -- устрапянуўся сабака. -- Ён калісьці прымушаў, каб я стойку на лапах рабіў. У мяне ад той стойкі і цяпер галава трасецца.

-- Злыдзень! -- данеслася з меха.

-- Яшчэ лаецца! -- з крыўдаю прамовіў сабака. -- Дазвольце яго дубцом пацягнуць.

Дзіма ўсміхнуўся.

-- Калі ласка.

Барбос выхапіў з маіх рук дубец і са ўсяе сілы сцёбнуў па меху.

-- Ай-я-яй! -- заенчыў Цмок.

Сабака сцёбнуў у другі раз.

-- О-ё-ёй!

-- Падабаецца? -- пацікавіўся я ў Барбоса.

Сабака ўсміхнуўся.

-- Яшчэ як!

-- Ну і лупі, пакуль не надакучыць. А мы пойдзем. Некалі нам тут сядзець.

Барбос выцягнуўся і казырнуў.

-- Буду старацца!

-- Не сабака, а сапраўдны ваяка, -- у рыфму сказаў Дзіма і дадаў: -- Мех не развязвай, дваранін. Калі выпусціш Цмока, дык ён цябе разам з нагавіцамі праглыне.

Мы зайшлі ў будан, забралі скрыпку і, пасвістваючы, накіраваліся да калодзежа.

Зноў з сябрамі

У музыкі-чарадзея ажно слёзы на вачах выступілі, калі ўбачыў сваю скрыпку.

-- Прынеслі? Усё-ткі прынеслі? -- толькі і прамовіў. Затым узяў у рукі і прытуліў да грудзей: -- Цяпер я з табою ніколі не разлучуся.

-- Малайцы, хлопцы, -- пахваліў нас дзядзька Тодар. -- Хадземце да мяне ў госці.

Канешне, нам хацелася пабыць з сябрамі. Так, так, менавіта з сябрамі. Няхай дзядзька Тодар і музыка-чарадзей старэйшыя за нас, але мы непрыкметна пасябравалі з імі. Быццам з роўняй, пасябравалі. Як самыя блізкія, сталі яны нам. Але ж і дома, гэта мы добра ведалі, чакаюць нас, непакояцца. А магчыма, і ва ўсе званы б'юць.

-- Дзякую за запрашэнне, -- сказаў Дзіма. -- Не можам сёння. Як-небудзь у другі раз.

-- Разумею, -- прагаварыў дзядзька Тодар. -- Свая хатка -- родная матка.

-- Можа, крыху адпачнем? -- звярнуўся я да Дзімы.

Мае ногі проста гудзелі. І па лесе давялося пахадзіць, і настаяцца, і ў меху наскакацца.

-- Не, -- запярэчыў Дзіма. -- Дома адпачнем.

-- Ідзіце, -- прамовіў музыка-чарадзей. -- Я для вас на скрыпцы пайграю, каб стома прайшла.

Дзядзька Тодар абняў нас, развітаўся, і мы пакрочылі па сцяжынцы. А праз хвіліну пачуліся лагодныя гукі музыкі. Стала лёгка-лёгка. Так лёгка, што хоць у скокі пускайся.

Я азірнуўся.

-- Дзякую. Мы яшчэ вернемся! -- гукнуў.

Чароўная мелодыя гучала, спяваючы аб шчасці, і радасна было на душы.

Частка трэцяя

ПЯЦЬ ДОБРЫХ СПРАЎ

Як пачыналася завязка

Тры дні мы з Дзімам пражылі без усякіх прыгод. А вось на чацвёрты дзень, у сераду...

Не, не стану забягаць наперад. Паслухайце, як пачыналася новая завязка.

Раніцою мы з Дзімам ішлі ў школу. Ідзём, значыць, пазяхаем (перад гэтым паказвалі цікавы фільм у перадачы "Для тых, хто не спіць", і мы з Дзімам, вядома, таксама не спалі, глядзелі яго), а насустрач загадчык фермы дзядзька Рыгор, ці, як у вёсцы завуць яго, Іванавіч. Дваццаць сем гадоў хлопцу, а ўжо Іванавіч. Заслужыў!

Параўняўся ён з намі і распачаў гаворку:

-- Не выспаліся, хлопцы?

-- Не, -- пазяхнуў я.

-- Калі б які дабрадзей дзве ночы стачыў, то, канешне, выспаліся б, -- вырашыў пажартаваць Дзіма.

Іванавіч крыва ўсміхнуўся.

-- А калі б я вас цяпер за вушы ды ў міліцыю?

-- За што? -- спачатку не дайшло да мяне.

-- За вушы, -- цвёрда сказаў Іванавіч. А затым дадаў: -- Па-добраму прызнавайцеся. Я ўсё ведаю.

Рыжыя вусы ў Іванавіча таргануліся. У яго заўсёды так бывала, калі злаваўся.

Мы стаялі як апараныя кіпнем.

-- Мы нічога кепскага не рабілі, -- першы апамятаўся Дзіма.

-- А чаму не выспаліся?

Злосць мяне ўзяла. Так, Іванавіч загадчык фермы, паважаны чалавек, але чаму сярод вуліцы запыняе? Чаму ні за што чапляецца да нас?

-- Вы ў сябе на ферме камандуйце. Даяркамі і каровамі, -- кажу. -- А нам у школу трэба ісці.

Вусы ў Іванавіча зноў таргануліся.

-- Смелыя! -- праз зубы працадзіў ён. -- Паглядзім, як у міліцыі заспяваеце.

-- Мы і ў школе наспяваемся. Во хопіць! -- правёў я рабром далоні па горле. -- Сёння ў нас спевы якраз.

Іванавіч падняў руку. Відаць, хацеў схапіць нас за вушы, але мы, як два спрытныя зайцы, адскочылі ўбок.

Загадчык фермы пагладзіў свае рыжыя вусы, а затым новае пытанне задаў:

-- Навошта кароў павыганялі?

Калі б гэты эпізод паказвалі ў якім-небудзь фільме, то я аж бакі рваў бы. Але тут было не да смеху: разумеў, што трэба ратавацца.

-- Нашу карову тата на пашу выганяе. Я ў гэты час сплю як забіты, -- паведаміў, адступіўшыся.

-- І я сплю без задніх ног, калі каровы выганяюць, -- заморгаў вачыма Дзіма.

-- Няўжо вы сапраўды невінаватыя? -- прагаварыў Іванавіч і, уважліва паглядзеўшы на нас, махнуў рукою: -- Ідзіце. Можа, дарма вас запыніў. У мяне таксама нервы. Усю ноч не спаў, кароў заганяў.

Нам вельмі хацелася запытацца ў Іванавіча, якіх кароў ён усю ноч заганяў, ды чамусьці пабаяліся. Закінулі ранцы за плечы і борздзенька патупалі па вуліцы.

-- А ўсё-ткі хтосьці з вас, школьнікаў, гэта зрабіў! -- наўздагон гукнуў Іванавіч. -- Дарослыя такога не зробяць.

-- Што з ім? -- таўхануў я Дзіму. -- Якая муха яго ўкусіла?

Дзіма паціснуў плячыма.

-- Хто яго ведае! Мабыць, не з тае нагі ўстаў.

-- А калі гэта не Іванавіч, а Цмок?

Мой аднакласнік спыніўся.

-- Што вярзеш? Таксама не з той нагі ўстаў?

-- Усё можа быць, -- прамовіў я. -- Цмок перакінуўся ў Іванавіча і з казкі да нас прыплёўся. Як нядаўна работнік-селянін.

-- А дзе тады сам Іванавіч?

-- Не ведаю, -- сказаў я.

-- Ты пра гэта нікому ні слова, -- папярэдзіў Дзіма. -- Потым высветлім, хто з намі размаўляў: сапраўдны Іванавіч ці несапраўдны.

Мы подбегам накіраваліся ў школу. А на школьным двары нас спыніў Сяргей Мазоль.

-- Чулі? Ноччу з кароўніка нехта ўсіх кароў павыганяў, -- паведаміў ён. -- Думаюць, што гэта зрабілі мы, школьнікі.

-- Кароў? -- лыпнуў я вачыма на Сяргея.

-- Кароў. Паадвязваў і на двор выгнаў. Ха-ха-ха... -- зарагатаў Сяргей.

-- Чаму смяешся? -- пацікавіўся Дзіма.

-- Бо смешна. Кароў павыганяў! Ха-ха-ха... Калі б легкавушку з гаража выгнаў, то было б не смешна.

Дзіма скоса паглядзеў на мяне і паказаў кулак.

Я здагадаўся, чаму ён кулак паказвае. З-за таго, што Іванавіча Цмокам назваў. Выходзіць, з сапраўдным загадчыкам фермы мы размаўлялі. Проста не зразумелі яго. Але ён і сам вінаваты, што не зразумелі. Калі б растлумачыў, як чалавек, што здарылася, то такога не было б. І ўсё роўна неяк не верылася, што хтосьці без дай прычыны кароў на двор сярод ночы павыганяў.

-- Не ілжэш? – звярнуўся я да Сяргея.

-- У каго другога запытайцеся, калі мне не верыце.

-- Дык вартаўнік у кароўніку. Хіба ён не чуў?

-- Дзед Тамаш як засне, дык яго самога хоць бяры ды вынось. Ну, я пайду. Яшчэ каму-небудзь раскажу.

Сяргей падэбаў, усміхаючыся, а мы з Дзімам стаялі як вады ў рот набраўшы. Не чакалі гэткага. Разгубіліся.

Кватарант

А пасля ўрокаў прыляцеў Дзіма і выпаліў з парога:

-- У бабкі Веркі кватарант жыве!

Я адразу пра ўсё забыўся. Не часта ў нашу вёску чужыя людзі прыязджаюць, ды яшчэ кватараваць.

-- Малады? – вырашыў удакладніць.

-- Здаецца, не, -- адказаў Дзіма. -- Я ад мамы пачуў. Пабеглі паглядзім.

Праз некалькі хвілін мы былі каля хаты бабкі Веркі. На падворку на лаўцы сядзелі бабка Верка і незнаёмы мужчына. Я яму даў бы гадоў пяцьдзесят, не меней. Адзенне на ім было новенькае, як толькі ў магазіне купленае: і адпрасаваны касцюм, і доўгі, ажно да пояса, гальштук, і сарочка ў клеткі, як на шахматнай дошцы. А яшчэ на каленях у мужчыны ляжаў шэры капялюш.

Мы з Дзімам прыселі каля плота.

-- Міхась, -- прашаптаў Дзіма, -- бабка Верка і яе кватарант падобныя як дзве кроплі вады.

Прыгледзеўся я. Здаецца, падобныя: ружовашчокія (іголкай дакраніся -- кроў пырсне), тоўстыя, як бочачкі.

-- Мабыць, яны сваякі, -- кажу Дзіму.

-- Не, -- не пагадзіўся са мною Дзіма. -- У бабкі Веркі няма сваякоў. Толькі сын Дзяніс у сталіцы, у Мінску, жыве. Я нават яго адрас ведаю. Бабка Верка часта просіць мяне, каб пісьмо яму напісаў.

-- А можа, гэты капялюш, -- паказаў я на мужчыну, -- сватаецца да бабкі Веркі?

-- Вярзеш грушу на вярбе, -- сказаў Дзіма. -- Лепей паслухаем, аб чым гавораць.

Мы сцішыліся.

Мужчына ўзяў капялюш, надзеў на галаву і звярнуўся да бабкі Веркі:

-- Бульбы сёлета шмат накапалі?

-- Позняя была. І ўсходзіла кепска. Ды колькі той бульбы мне трэба? -- адказала бабка Верка.

-- А грыбоў багата было?

-- Не сказаць, каб вельмі. Дожджык толькі зрэдку пырскаў. Але я насушыла торбачку баравікоў. Прыедзе сын з горада -- няхай з сабою вязе.

-- Раней лепей было. Лепей! -- паўтарыў мужчына. -- І дажджы штодзень ішлі, і грыбоў вырастала, хоць касу закладай.

-- Лепей, -- пагадзілася бабка Верка. -- Цяпер ногі круціць, а некалі, памятаю, нібы перапёлка, бегала.

Некалькі хвілін бабка Верка і мужчына сядзелі моўчкі. Потым зноў пачаў мужчына:

-- Ваш сын, Вераніка Юльянаўна, часта да вас прыязджае?

Я пырснуў у кулак. Вераніка. Ды яшчэ Юльянаўна. Смешна гучыць. Бабку Верку ў нашай вёсцы так, відаць, ніхто зроду не называў. Цвіце бабка Верка. Такі зварот ёй як маслам па сэрцы.

-- Міхась, маўчы, -- зашаптаў Дзіма. -- Калі насмяешся?

-- Не, рэдка, -- уздыхнула бабка Верка. -- Нявестка мая, Ірына, да сваёй маткі яго ўсё цягне. А ён за Ірынаю, як цялятка, бяжыць.

-- Вось і гадуй дзяцей! -- паспачуваў мужчына. -- На старасці кубак вады не пададуць. Волю вялікую ім далі. Да чаго дадумаліся, нягоднікі! Кароў павыпускалі!

-- Яшчэ свая вош іх не ўкусіла. Таму і гуляе вецер у галаве, -- прагаварыла бабка Верка.

Мужчына зняў капялюш і памахаў ім перад тварам.

-- Э-э, памыляецеся, Вераніка Юльянаўна! Ад распусты ўсё. Іх у кулаку трэба трымаць. Каб не піснулі.

У мяне раптам заказытала ў носе. Вось-вось чхну. Заціснуў рот, а ўсё роўна чхнуць так хочацца, што не вытрываць. І я не вытрываў:

-- Апчхі!

Мужчына ажно падскочыў.

-- Што гэта?

"А ў цябе слабыя гайкі", -- падумаў я.

-- Пайшлі на падворак: заўважаць, што каля плота сядзім, -- пацягнуў мяне за сабою Дзіма.

Мы адчынілі весніцы, зайшлі на падворак і прывіталіся.

Мужчына зыркнуў на нас спадылба, а бабка Верка ўсміхнулася.

-- Што скажаце, хлопчыкі?

-- Вады захацелася папіць, -- схлусіў Дзіма.

-- Калодзеж на вуліцы, -- няласкава сказаў мужчына. -- Дасталі б і папілі б з вядра.

-- У нас не п'юць з вядра, -- з гонарам адказаў Дзіма.

-- Школьнікі? -- запытаўся мужчына.

-- Школьнікі, -- прагаварыў я.

-- Можа, пазнаёмімся?

Мы моўчкі стаялі, пераступаючы з нагі на нагу.

-- Гэты Міхась, а той Дзіма, -- торкнула пальцам бабка Верка. -- Саромеюцца!

-- Міхась? Дзіма?

Мужчына выцягнуў шыю і зірнуў на нас, як кот на мышэй. Мне здавалася: яшчэ хвіліна -- і кінецца, ушчарэпіцца, каб не выпусціць. Але, на шчасце, не кінуўся, праз секунду скрывіў губы ва ўсмешцы.

-- Мяне зваць Фама Спірыдонавіч. Са сталіцы прыехаў. Навуковым работнікам там працую. Вялікія навуковыя працы пішу. У вёсцы захацелася крыху пажыць, вясковым кіслародам падыхаць. Вераніка Юльянаўна дазволіла, каб у яе пажыў.

-- Жывіце, Фама Спірыдонавіч. Колькі захочаце, жывіце. Я вучоных людзей паважаю. Я з вас нават грошай не вазьму.

-- Мы пойдзем, -- адступаючыся, сказаў Дзіма.

-- Вы ж вады хацелі папіць, -- здзівілася бабка Верка.

-- Ужо расхацелася! -- зачыняючы весніцы, крыкнуў я.

-- Не падабаецца мне гэты Кот Спірыдонавіч, -- прамовіў Дзіма. -- Нутром адчуваю, што кепскі ён чалавек.

-- Ён такі навуковы работнік, як я кіраўнік фірмы, -- падтрымаў я сябра. -- Ваду муціць. Нас, школьнікаў, гатоў з'есці. Валіць з хворай галавы на здаровую.

Вось так мы пазнаёміліся з кватарантам бабкі Веркі Фамой Спірыдонавічам, ці, як назваў яго Дзіма, Катом Спірыдонавічам.

Назаўтра пасля ўрокаў

Назаўтра пасля ўрокаў мы з Дзімам сядзелі на лаўцы і Фаме Спірыдонавічу костачкі перамывалі. Асабліва Дзіма стараўся:

-- Гэты Кот Спірыдонавіч ледзь не праглынуў нас.

-- Але, -- падтрымаў я Дзіму, -- глянуў на мяне як тры грошы даў.

-- Напэўна, ён шпіён.

-- У сто разоў горшы! -- замахаў я рукамі.

Размаўляем гэтак, а тут Аня Бялько падыходзіць. Вы, вядома, памятаеце яе. Яна выдатніца ў нашым класе. Падыходзіць, без запрашэння садзіцца на лаўку і пачынае:

-- Сумуеце?

Не спадабалася мне, што такую цікавую гаворку перапыніла.

-- А ты новым анекдотам нас хочаш пацешыць? -- рэзнуў ёй прама ў вочы.

-- Ні этыкі ў вас, ні эстэтыкі, -- папракнула Аня.

Я хацеў сказаць ёй, што такімі нарадзіліся, што не ёй нас перавыхоўваць, але Дзіма не даў мне рот адкрыць.

-- Памаўчы, Міхась. Не будзем сварыцца. Няможна цяпер.

"Правільна ён разважае, -- падумаў я. -- Цяпер Фаму Спірыдонавіча на чыстую ваду трэба вывесці, даведацца, хто ён такі. А калі пачнём сварыцца, дык і пра Спірыдонавіча забудземся".

-- Аня, ты чаго да нас прыйшла? -- прагаварыў больш лагодна.

Наша аднакласніца адразу павесялела.

-- Хлопчыкі, я нядаўна сядзела і думала...

Аня задрала галаву і стала глядзець кудысьці ўгору. "Зноў думае", -- здагадаўся я.

-- Дык аб чым ты думала? Можа, аб тым, як у нябесны блакіт узляцець? – сказаў Дзіма і падняў руку, паказаўшы на неба. -- З птушкамі захацелася палятаць?

-- Не, -- закруціла галавою Аня, -- мне болей падабаецца па зямлі хадзіць. А вось чаму на нас у вёсцы коса глядзяць, дык і вы задумайцеся.

-- А чаго тут думаць! -- сказаў я. -- Раструбіў Іванавіч, што мы кароў на двор павыганялі.

-- Заўсёды так: хто-небудзь наробіць шкоды, а дзеці вінаватыя, -- уставіў сваё слова Дзіма.

Я ў думках пагадзіўся з Дзімам. І праўда, амаль усе дарослыя лічаць, што дзеці -- гэта нейкія каты-шкоднікі. Калі не зрабілі шкоды, то абавязкова зробяць. Вось як у нас дома нядаўна было. Тата крыштальную вазу разбіў. Рукавом са стала яе змахнуў. Мама вярнулася з працы і мне ручніком па спіне пацягнула. А тата стаіць як нічога ніякага. Што ж, не яго б'юць, а мяне. Толькі на трэці дзень прызнаўся маме, што ён разбіў вазу. Відаць, сумленне заела.

Пра гэта я, канешне, цяпер не сказаў сябрам. Хіба дапамогуць яны мне? У іх таксама падобнае часта здараецца. Я толькі ўздыхнуў.

-- Нас хутка з вёскі вытураць.

-- Каб толькі гэта! -- з горыччу прагаварыў Дзіма. -- Іванавіч школе каня не даў. Патэлефанаваў да яго наш дырэктар. Так і так, агарод трэба ўзараць. А Іванавіч яму ў адказ: "У нас коні і так замораныя, ледзьве ходзяць. Ім трэба адпачыць".

-- Начальнік! -- усклікнула Аня. -- Давайце зробім так, каб не зведаў, куды ад сораму падзецца.

-- Іванавіча пара на месца паставіць, -- падтакнуў Дзіма. -- Што ты прыдумала?

-- Наша ферма выканала гадавы план па продажу малака, -- неяк па-газетнаму пачала Аня, -- а даярак ніхто не павіншаваў. Крыўдзяцца яны. Я сама чула.

-- Дык што рабіць? -- не выцерпеў Дзіма. -- Пайсці і паціснуць ім рукі? Віншуем вас, працаўнікі ферм!

-- Павіншуем, але не так, як ты думаеш. Навагоднюю ёлку паставім, каб бачылі, што для іх наступіў Новы год.

Канешне, нічога звышарыгінальнага Аня не прыдумала. Я не раз бачыў, як такую ёлку па тэлевізары паказвалі. Але ж даяркам спадабаецца, будзе прыемна. І таму падтрымаў яе:

-- Сёння ж паставім. Няхай Іванавіч згарыць ад сораму. Пайшлі!

-- Пачакай, -- спыніў мяне Дзіма.

-- Ты супраць? Людзей не хочаш парадаваць? -- накінуўся я на яго. -- Нашы даяркі табе не падабаюцца?

-- Я не супраць, -- прамовіў Дзіма, -- але ж па ёлку ў лес трэба ісці.

-- Вядома, не ў агарод, -- засмяяўся я.

-- Ды я не пра тое. Без дазволу ёлку няможна ссякаць. Мы ссячэм. а ляснік нас за каўнер. Зноў непрыемнасць.

Я пачухаў патыліцу. Правільна кажа Дзіма: няможна, непрыемнасць. Вось як бывае. Добрае хочаш зрабіць, а кепскім можа абярнуцца.

-- Дык не будзем ставіць? -- разгубіўся я.

-- У мяне ёсць штучная ёлка, -- паведаміла Аня. -- Яна як сапраўдная.

-- Анютка, бяжы за сваёю штучнаю ёлкаю, а мы з Дзімам прынясем цацкі, -- скамандаваў я.

Не паслухалася Аня.

-- Так нецікава. Цацкі самі зробім. З яечных шкарлупін.

-- Дзе ж столькі шкарлупін набраць? -- хмыкнуў Дзіма. -- Хіба на сметніку?

-- На сметніку няхай куры грабуцца, -- скрывіўся я.

-- Вы быццам на свет нарадзіліся, -- паўшчувала Аня. -- У вас дома яйкі ёсць? Ёсць. Спачатку пракаліце іх з двух канцоў іголкаю, а затым бялок і жаўток высмоктвайце. І вам карысць, і шкарлупіны будуць. Размалюем іх па-рознаму. Цудоўныя цацкі выйдуць.

Як мы не пераконвалі Аню, што фабрычныя цацкі прыгажэйшыя, не пераканалі. Заўпарцілася, на сваім стаіць: са шкарлупін лепшыя. Мусілі пагадзіцца з ёю. Хіба пераканаеш дзяўчынку, ды яшчэ выдатніцу? Яны заўсёды лічаць, што за ўсіх разумнейшыя.

-- Бяжы па сваю ёлку, -- уздыхнуў я. -- Да мяне прынясеш. Тата і мама на працы. У маёй хаце размалюем шкарлупіны.

Аня подбегам накіравалася дамоў, а Дзіма прапанаваў мне:

-- Я дзесяць яек вазьму, і ты дзесяць возьмеш. Пароўну, каб не было крыўдна.

Дзіма пайшоў у хату за яйкамі, а я застаўся на вуліцы. Хвіліна прайшла, пяць хвілін, дзесяць -- няма Дзімы. Нарэшце выходзіць, азіраючыся, як злодзей.

-- Чаму так доўга быў? -- накінуўся я на яго.

-- Чакаў, калі мама з хаты выйдзе.

Мне здавалася, што мы хутка справімся з гэтай незвычайнай працай, якую даручыла нам Аня. А выйшла па-іншаму.

Спачатку, як вучыла аднакласніца, мы з Дзімам пракалолі яйкі з двух канцоў іголкай, а потым пачалі смактаць, як смокчуць мёд з сотаў. Смокчам, а з дзіркі ані кропелькі не вылазіць.

-- Трэба мацней! -- сказаў Дзіма.

З усяе сілы пачалі смактаць. У мяне ў скронях нейкія жылачкі аж затахкалі, а ў Дзімы твар так пачырванеў, нібыта яго замест шкарлупіны чырвонаю фарбаю памалявалі.

Не ведаю, што рабілі б, калі б Аня не з'явілася. Як сапраўдны Дзед Мароз. З ёлкаю і з фарбамі.

-- Бялкі і жаўткі быццам прыраслі да шкарлупін, не высмоктваюцца, -- кінуўся да Ані Дзіма.

Наша выдатніца паківала галавою.

-- Эх вы! Большыя дзіркі трэба пракалоць.

-- Можа, там кураняты ўжо сядзяць? -- выказаў здагадку я.

-- Кураняты выводзяцца вясною, а не восенню. Кажу вам, што большыя дзіркі трэба пракалоць, -- засердавала Аня.

Мы пракалолі ў яйках большыя дзіркі і пачалі піць па адным. Вып'ем -- шкарлупіну на стол кладзем. А Аня рознымі колерамі малюе. І нейкіх вясёлых чалавечкаў, і кветкі, і хаткі, і шары. Напіліся мы яек, што аж моташна стала. Я на іх і цяпер не магу глядзець.

Размалявала Аня шкарлупіны, а затым мы ўсе разам ніткі да іх папрывязвалі, прасадзіўшы праз дзіркі вялікаю іголкаю.

Аня паклала ўсе гэтыя цацкі са шкарлупін ў цэлафанавы мяшочак і пацікавілася:

-- Колькі гадзін цяпер?

-- Пяць, -- кажу.

-- А даяркі калі на ферму прыходзяць?

-- У шэсць.

-- Значыць, паспеем ёлку ўпрыгожыць, -- пазіраючы на мяне і Дзіму, як на немаўлят, прагаварыла наша аднакласніца. -- Зараз у рэдакцыю патэлефануем.

Я ажно вочы вылупіў.

-- Куды?

-- У рэдакцыю раённай газеты.

-- Не трэба туды тэлефанаваць! -- спалохаўся Дзіма. -- Загрымім, як кажуць, пад фанфары.

-- Я патэлефаную не для смеху. Папрашу, каб да нас на ферму прыехалі і даярак каля ёлкі сфатаграфавалі. Гэта іхняя работа.

Разважылі мы з Дзімам. Сапраўды, работа, сапраўды, трэба сфатаграфаваць. Няхай на нашых перадавікоў увесь раён глядзіць.

-- Тэлефануй, -- дазволіў Дзіма.

Аня набрала патрэбны нумар -- яго мы знайшлі ў тэлефонным даведніку -- і гукнула:

-- Ало, гэта рэдакцыя?

-- Рэдакцыя, -- данёсся з трубкі мужчынскі голас. -- З кім размаўляю?

-- З вамі размаўляе вучаніца сёмага класа Вароніцкай школы Аня Бялько. А вы хто?

Я таўхануў Дзіму ў бок. Маўляў, слухай і на вус матай.

-- Гаворыць быццам рэпу грызе, -- гледзячы на аднакласніцу, адзначыў Дзіма.

-- Я карэспандэнт, -- чуецца з трубкі ўсё той жа мужчынскі голас.

-- Шаноўны карэспандэнт, прыедзьце, калі ласка, да нас у Варонічы. На нашай ферме ўсе даяркі гадавое заданне па надою выканалі.

-- Прыехаць?

-- Прыедзьце. Мы вельмі просім вас.

"Аня зусім не баіцца, -- думаю. -- Ёй толькі на вялікім заводзе камандаваць".

-- Позна ўжо. Каб раней! – стаў апраўдвацца карэспандэнт.

-- Сёння для даярак мы ёлку паставім. Разумееце?

-- Разумею... Разумею... Э-э-э...

-- Духу ў карэспандэнта не хапае, -- заўважыў Дзіма.

-- Шаноўны карэспандэнт, вас вучні просяць. Прыедзеце?

-- Пастараемся прыехаць, -- нарэшце здаўся карэспандэнт.

А Аня, нібыта сапраўдны начальнік, строга запыталася:

-- Дык пастараецеся ці прыедзеце?

-- Ха-ха-ха... -- чамусьці засмяяўся карэспандэнт. А затым сказаў: -- І пастараемся, і прыедзем.

-- Калі ласка.

-- Да пабачэння.

Аня паклала трубку і ўздыхнула.

-- Натамілася, як на бураках. Дзялку лягчэй прапалоць, чым з карэспандэнтам дамовіцца.

-- А я лепей яшчэ дзесяць яек выпіў бы, чым у рэдакцыю да карэспандэнта тэлефанаваць, -- заявіў Дзіма.

На ферме

Смеючыся, мы выйшлі на двор. Агародамі, каб не трапляць людзям на вочы, падаліся на ферму. Не хацелася, каб распытвалі: што ды чаму? Даярак на ферме яшчэ не было. Мы зайшлі ў пакой жывёлавода. Пасярод пакоя стаяў вялікі круглы стол. Вось на гэты стол мы і паставілі ёлку. Хуценька ўпрыгожылі яе сваімі самаробнымі цацкамі, селі на крэслы, як імяніннікі, чакаем, хто першы зойдзе. Вельмі хацелася, каб сам Іванавіч. Напэўна, у яго язык да зубоў прымёрз бы, калі б убачыў гэткі цуд. Але ў пакой зазірнула цётка Маня, адна з самых старэйшых даярак на ферме. Зазірнула, рукамі пляснула.

-- Што гэта?

Дзіма ўстаў і прамовіў без запіначкі, як вызубранае правіла:

-- Дарагія даяркі! На вашым рабочым графіку Новы год. Віншуем вас з працоўнымі поспехамі і жадаем шчасця ў сямейным жыцці.

-- Пабягу жанок паклічу. Няхай падзівяцца, -- усклікнула цётка Маня.

Павярнулася -- і як ветрам яе здзьмула. А неўзабаве жанчыны ў пакой уваліліся. Раскудахталіся, як куры ў куратніку:

-- Ах, што за ёлка!

-- Ах, якія прыгожыя цацкі!

-- А ў якім магазіне вы куплялі іх?

-- Няўжо самі зрабілі?

-- Усё-ткі ўспомнілі пра нас!

І тут хтосьці голас падаў:

-- Іванавіча сюды, Іванавіча!

Глядзім: вядуць дзве жанчыны Іванавіча, быццам пад канвоем. Іванавіч ступае як не сваімі нагамі і часта-часта рот адкрывае, нібы рыба, якую выцягнулі на бераг.

Падступілася да яго цётка Маня.

-- Школьнікі нас павіншавалі. А ты?

Іванавіч таргануў сваімі рыжымі вусамі.

-- Мы вас у кантору збіраемся выклікаць. Урачыста павіншуем.

Жанчыны абступілі Іванавіча, джаляць, нібы восы:

-- Калі на экскурсію паедзем?

-- Ты абяцаў, што балет на лёдзе паглядзім.

-- Няхай сам балет пакажа.

-- Чаму душ у нас не працуе?

-- Чаму цырульніца не прыязджае? Абяцалі!

Відаць, усе грахі Іванавічу жанчыны вырашылі ўспомніць. Замахаў Іванавіч рукамі.

-- Цішэй, бабы, цішэй! Дайце слова сказаць.

-- Слова просіць! -- гукнула цётка Маня. -- Паслухаем.

Замоўклі жанчыны, суцішыліся.

-- Ну, вінаваты я, -- прагаварыў Іванавіч. -- Дык мяне цяпер на кавалкі трэба разарваць?

Цётка Маня рукі ў бокі і да Іванавіча падступіла.

-- Чаму нашых дзяцей не паважаеш? На ўсю вёску раззваніў, што кароў павыпускалі. Хіба пойдуць яны сярод ночы кароў адвязваць? Сёння ёлку нам прынеслі. Мне ў жыцці ніхто ні адной кветачкі не падарыў, а тут цэлую ёлку прынеслі, і яшчэ з цацкамі.

Цётка Маня неспадзявана ўсхліпнула. Не думалі мы, што гэтак будзе. Думалі: павіншуем і хуценька разыдземся. А ў пакоі жывёлавода цэлая дыскусія разгарэлася. Не рады былі, што прыйшлі.

-- Цётка Маня плача. Што будзем рабіць? – ціха звярнуўся я да Ані і Дзімы.

Пачула цётка Маня.

-- Ды я ад радасці плачу, харошыя вы мае! Я сёння як трыццаць гадкоў скінула.

Кожнага з нас па чарзе абняла ды яшчэ ў шчокі пацалавала. Лепей было б скрозь зямлю праваліцца.

-- Маня, -- гукнуў хтосьці з жанчын, -- а ты не адмовілася б, калі б табе Іванавіч букет рамонкаў ці васілёчкаў прынёс?

Цётка Маня звонка, зусім як маладая адказала:

-- І ад рамонкаў, і ад васілёчкаў не адмовілася б. Што скажаш, Іванавіч?

Іванавіч чамусьці да нас падышоў.

-- Перадайце свайму дырэктару, што заўтра сам каня прывяду. Сам і агарод узару. Вось так!

Цётка Маня абняла Іванавіча і, як і нас, у шчаку пацалавала. Пачырванеў Іванавіч, нібы рак, а жанчыны ў далоні як запляскаюць! Напэўна, рэха аж да вёскі дайшло.

Невядома, колькі яшчэ тут так цалаваліся б, абдымаліся б, калі б не заўважылі, што насупраць акна легкавушка спынілася.

Усе жанчыны да акна кінуліся, а Іванавіч скамандаваў:

-- Бабы, каб ціха было! Невядома, хто да нас прыехаў.

-- Гэта карэспандэнт з газеты, -- паведаміла Аня. -- Ён даярак будзе фатаграфаваць.

Быццам бомба ў пакоі разарвалася. Замітусіліся жанкі, завойкалі:

-- Вой, прычоску зрабіла б, каб ведала!

-- Вой, няўжо ў газеце будзем?

-- Вой, пабягу хоць новую кофту надзену!

-- Пойдзем, -- шапнуў я Дзіму і Ані.

Мы непрыкметна выбраліся з пакоя і ва ўсе лапаткі дамоў.

Здарэнне на выгане

Цэлых паўдня мы ў школе хадзілі як героі. Аднакласнікі з зайздрасцю пазіралі на нас, а малыя здалёку віталіся, быццам з правяраючымі. Нават дырэктар школы Анатоль Лукіч нас пахваліў: "Малайцы! Ініцыятыўна дзейнічалі. Так і далей трымайце". Пасля такой пахвалы мы маглі б горы звярнуць. Каб толькі нам іх паказалі.

А загадчык фермы Іванавіч стрымаў сваё слова. Рана-раненька ў школу прыехаў і агарод узараў. Яшчэ і "дзякую" сказаў Анатолю Лукічу на развітанне. Сам узараў, сам падзякаваў. Арыгінальна выйшла? Па-мойму, вельмі арыгінальна. Такое не часта здараецца.

Што яшчэ запомнілася мне? Ага, у гэты дзень я ажно тры дзявяткі атрымаў. Можна сказаць, толькі іх для поўнага шчасця не хапала.

А пасля паўдня ўсё пайшло шыварат-навыварат. Здарылася такое, што як снег на галаву.

Пачыналася так. Выйшаў я на вуліцу і бачу: Дзіма барана на вяроўцы цягне. Баран упіраецца, а Дзіма валачэ.

-- Куды ты яго цягнеш? -- пытаюся.

-- На выган.

-- Так позна?

-- Маці хацела пастрыгчы яго, ды ножны не знайшла. Закінула кудысьці. Загадала, каб на пашу завёў. Здурнеў, у хляве стоячы -- назад ірвецца.

-- Дапамагчы? – прапанаваў Дзіму. -- Потым у футбол пагуляем. Хлопцы сёння на школьным стадыёне збіраюцца.

-- Я даў сабе слова, што сам зацягну. Пачакай мяне тут.

Дзіма пацягнуў барана за сабою, як санкі, а я па вуліцы ад плота да плота хаджу, чакаю, калі вернецца.

Дачакаўся нарэшце. Падышоў да мяне Дзіма, выцер узмакрэлы лоб.

-- Гэтага барана хоць у воз запрагай. Сем патоў сышло, пакуль завёў.

Толькі сказаў ён так -- мой брат Міколка бяжыць.

-- Дзіма, -- крыкнуў здалёку, -- твой баран ашалеў!

Пачуўшы гэткае, мы паляцелі насустрач Міколку.

-- Ты што пляцеш? -- накінуўся Дзіма на майго брата. -- Я свайго барана нядаўна на выган завёў.

-- Ты завёў, а ён ашалеў.

Мой аднакласнік схапіў Міколку за каўнер.

-- Жартачкі строіш?

-- Дзімка, пусці яго, -- заступіўся я за брата. -- Твайго барана, напэўна, шалёны сабака ўкусіў.

-- Не, -- закруціў галавою Міколка, -- ён вядро сабе на галаву надзеў.

-- Хм, -- хмыкнуў Дзіма. – Хлусіш!

-- Не хлушу. Твой баран надзеў вядро на галаву і па выгане гойсае. Авечкі ўрассыпную ўцякаюць ад яго. Яны таксама быццам ашалелі ад страху. Твайго барана мужчыны ловяць.

-- Пабеглі на выган, -- сказаў я сябру. -- Паглядзім, што там робіцца.

Міколка не хлусіў. Збіўшыся ў гурт, па выгане насіліся авечкі. Яны бляялі так, што хоць вушы затыкай. За імі імчаўся Дзімаў баран. На галаве ў яго было надзета іржавае вядро. Воселкам яно зачапілася за рогі, закрыўшы яму вочы. За бараном, рассыпаўшыся ланцугом, часалі мужчыны.

Некалькі хвілін мы стаялі як у здранцвенні.

-- Міхась, яго трэба злавіць! -- гукнуў Дзіма.

Доўга не думаючы, я кінуўся напярэймы.

-- Бэ-э-э, б-э-э... -- забэкаў, падклікаючы барана.

Баран раптам павярнуўся -- і проста на мяне. Са ўсіх чатырох. Уяўляеце? Ляціць з вядром на галаве, нібы жывы таран.

-- Лаві! -- галёкнуў Дзіма.

А я ходу. Бягу штосілы, і баран ззаду тупаціць, не адстае. Я прыпусціўся яшчэ хутчэй. І баран, здалося мне, хутчэй. "Калі не заб'е, то абавязкова пакалечыць", -- думаю.

Наперадзе, як на тое гора, роў. Яго меліяратары выкапалі. Даволі-такі шырокі роў. Метры на тры -- тры з палавінаю. А мо і болей. Ніхто не вымяраў шырыню. Вады ў рове нямнога, але дно гразкае. Ступіш -- і па калені правалішся.

"Калі скачуся ў гэты роў, то з гразі не адразу вылезу", -- прамільгнула ў галаве. -- Дагоніць баран -- і на галаву бразнецца! Жывога месца не пакіне. Трэба пераскочыць. Няўжо не пераскочу?"

Заплюшчыў вочы -- і сігануў! Усё-ткі пераскочыў, пастараўся! Стаю, зямлі пад сабою не чую. Радасна на душы!

А баран боўтаецца ў гразі, як шчупак.

"Бэ-э--э, б-э-э..." -- бляе, заходзіцца.

Падбеглі мужчыны, хуценька вядро з галавы знялі і выцягнулі небараку з рова.

-- Ідзі, дурань, -- падштурхнуў яго Іванавіч. -- І сам ты страху набраўся, і авечак перапалохаў.

Баран крыху пастаяў і, як ачмурэлы, ківаючыся, накіраваўся да гурту. І тут Дзіма падлятае.

-- Хто майму барану вядро на галаву надзеў? Га?

На мужчын сур'ёзна пазірае, за папружку трымаецца, як бы збіраецца адхвастаць усіх па парадку. Але ледзь яго не адхвасталі, а заадно і мяне.

-- Дык ты на нас яшчэ і галёкаеш? -- падступіў да Дзімы дзед Тамаш. -- Вінаваты, і галёкаеш? Язык прыкусіў бы!

Дзед Тамаш хоць і сварыцца, але пазірае на Дзіму соннымі вачамі. Ён нават калі на возе едзе, то спіць. "Но, но", -- паганяе каня праз сон.

-- Я вінаваты? -- замаргаў вачыма мой сябар. -- Па-вашаму, я сам свайму барану вядро на галаву надзеў?

-- Усе вы, школьнікі, вінаватыя. Чый металалом другі год на выгане ляжыць?

І праўда, у мінулым годзе сабралі мы металалом, тут, на выгане, яго склалі. Не хацелася цягаць ажно на школьны двор. Спадзяваліся, што прыедзе машына з раёна і адразу забярэ. Але чамусьці не прыехала. І ні ў мінулым годзе, і ні ў гэтым.

-- Парадачкі! -- распаліўся дзед Тамаш. -- Кінулі-рынулі. Хай калечыцца жывёла.

-- Значыць, мой баран каля металалому траву скуб і выпадкова вядро на галаву надзеў? -- разгубіўся Дзіма.

-- Табе каб гэтае вядро на галаву!

-- Ды забярэм мы металалом! -- не сцярпеў я.

-- А ты, матадор, не агрызайся, -- накінуўся дзед Тамаш на мяне. -- Барана спалохаўся! У Іспаніі і Мексіцы людзі з быкамі ваююць, а ён барана спалохаўся!

Наперад выступіў кватарант бабкі Веркі Фама Спірыдонавіч. Невядома, калі з'явіўся тут. Чамусьці раней я яго не бачыў. У адной руцэ Фама Спірыдонавіч трымаў капялюш, а ў другой -- рыдлёўку.

-- Цішэй, людзі, цішэй! -- замахаў капелюшом. -- Давайце мы гэты металалом закапаем. Выкапаем вялікую яму і закапаем. Я першы пачну капаць.

Фама Спірыдонавіч рушыў да металалому. За ім пацягнуліся мужчыны.

Канфлікт

-- Закапаюць! -- усклікнуў Дзіма. -- А тут цэлая машына металалому.

Я ўспомніў, як мы збіралі гэты металалом. Дзе толькі не выпорвалі розныя жалязякі! І на трактарным двары знаходзілі, і на полі, і па дварах хадзілі, пыталі ў людзей. А цяпер усё закапаюць.

-- Дзіма, -- кажу, -- што хочаш рабі, а затрымай мужчын. Хоць на дзесяць хвілін. Я ў школу пабягу, каго-небудзь з настаўнікаў паклічу.

-- Не дам закопваць, -- прагаварыў Дзіма. -- Я ў гэтага пузатага Ката Спірыдонавіча рыдлёўку ўкраду.

Дзіма накіраваўся туды, дзе гаманілі  мужчыны, а я з усіх сіл у вёску. Хоць цяпер і не бег за мною Дзімаў баран, але я ляцеў так, што мяне, мабыць, і на веласіпедзе не дагналі б. Нават па баках не азіраўся.

Вось і вёска. Зусім нямнога да школы засталося.

-- Міхась, куды ты? -- чую.

Азірнуўся -- наш настаўнік фізкультуры Ігар Аляксеевіч з хаты выходзіць.

-- Ігар Аляксеевіч!.. Там... У... Трэба!..

Дыханне ў мяне перапынялася, а так хацелася хутчэй расказаць Ігару Аляксеевічу, што мужчыны збіраюцца металалом закопваць!

Напалохаў я настаўніка. Збялеў ён, нібы палатно. Такім я яго ніколі не бачыў.

-- Міхась, што здарылася?.. Што?..

-- Металалом хочуць закапаць. Кот Спірыдонавіч з рыдлёўкаю. Дзімаў баран вядро на галаву надзеў.

Ігар Аляксеевіч паціснуў плячыма.

-- Не разумею. Які кот? Чый баран? Навошта яму вядро?

-- Ды Дзімаў. А вядро незнарок надзеў.

-- Міхась, супакойся і ўсё па парадку раскажы.

Нарэшце, аддыхаўшыся, я расказаў настаўніку фізкультуры, як мы з Дзімам убачылі Міколку, як потым лавілі барана, як узлаваліся мужчыны, як павёў іх Фама Спірыдонавіч закопваць металалом.

Уважліва выслухаў мяне Ігар Аляксеевіч і засмяяўся.

-- А каб цябе качкі затапталі! Я немаведама што падумаў.

Як бы падводзячы нейкую рысу, я развёў рукамі.

-- Усё-ткі вінаваты мы, -- насупіў бровы Ігар Аляксеевіч. --  Сабралі металалом, а ён зеллем зарастае! Зараз у школу пайду. Патэлефануем, каб машыну з раёна прыслалі. А ты назад бяжы. Скажаш людзям, што сёння ж забярэм.

Я зноў панёсся на выган. За гэты дзень набегаўся не менш, чым за цэлы тыдзень.

Яшчэ здалёку заўважыў, што на выгане, акрамя Дзімы і Фамы Спірыдонавіча, нікога не было. Дзіма стаяў каля металалому, а Фама Спірыдонавіч хадзіў непадалёку, заклаўшы рукі за спіну.

Я падбег да Дзімы і радасна паведаміў:

-- Хутка машына прыедзе. Ігар Аляксеевіч у раён патэлефануе.

Дзіма паказаў на металалом.

-- Тры тоны нагрузім, не меней.

-- А мужчыны дзе?

-- Мужчыны пакрычалі і разышліся. Толькі Кот Спірыдонавіч, як бусел, ходзіць. Рыдлёўку шукае. Я яе так схаваў, што і са свечкаю не знойдзе.

Задаволены, Дзіма засмяяўся. Фама Спірыдонавіч накіраваўся да нас. Спыніўшыся насупраць, ён паківаў галавою.

-- Э-эх вы, школьнічкі! Не сорамна вам? Рыдлёўку ўкралі і яшчэ зубы скаляць! Я вашаму дырэктару паскарджуся.

-- А вы бачылі, што мы рыдлёўку ўкралі? -- з націскам на "мы" прамовіў Дзіма. -- За руку нас злавілі?

Фама Спірыдонавіч скрывіўся.

-- Не замазвайце вочы. Каму яшчэ тут яна патрэбна?

-- Яе Дзімаў баран панёс, -- ухмыльнуўся я. -- У яго пытайце.

Фама Спірыдонавіч стаяў як мыла з'еўшы.

-- Гэтую рыдлёўку я ў Веранікі Юльянаўны ўзяў. Я ёй усё раскажу. Яна вас крапівою адхвошча.

-- Яшчэ невядома, каго адхвошча, -- не стрымаўся я.

-- Аддайце рыдлёўку!

-- Каля дарогі яна ляжыць, -- паведаміў Дзіма. -- Там шукайце.

-- Не дзеці, а чэрці з лазы! -- са злосцю кінуў Фама Спірыдонавіч і таропка пакрочыў. Неўзабаве павярнуўся і патрос кулаком: -- Я яшчэ сустрэнуся з вамі на вузенькай дарожцы! Абавязкова сустрэнуся!

-- Чхалі мы на цябе, -- ціха агрызнуўся Дзіма.

Неўзабаве на выган прыехала машына. З кабіны выскачыў Ігар Аляксеевіч.

-- Усё-ткі адстаялі. Малайцы, -- пахваліў ён нас.

Мы пагрузілі металалом на машыну, хоць, вядома, і папацець давялося, а затым накіраваліся дамоў. Мы адчувалі б сябе сёння па-сапраўднаму шчаслівымі, калі б не гэты канфлікт з Фамою Спірыдонавічам.

Што было вечарам

Гэтае здарэнне на выгане ніяк не выходзіла з маёй галавы. Два пытанні не давалі мне спакою.

Першае: чаму менавіта ў гэты дзень, а не раней, напрыклад, Дзімаў баран надзеў на галаву вядро? І другое: чаму Фама Спірыдонавіч прыйшоў на выган з рыдлёўкай? На першае пытанне яшчэ можна было даць адказ. Надзеў, бо менавіта ў гэты дзень рупіла яму скубці траву каля металалому. Ну і выйшла так. Самі ведаеце, як здараецца. Ходзіш, напрыклад, увесь год па дарозе, і нічога. А ў адзін дзень раптам спатыкнешся і ўпадзеш. Нешчаслівы выпадак! А на другое пытанне я не мог адказаць. Не чарвей жа прыйшоў капаць Фама Спірыдонавіч. Калі б чарвей, то з сабою ўзяў бы вудачку і якую-небудзь бляшанку. А ні вудачкі, ні бляшанкі ў яго руках не было. Толькі рыдлёўка. Быццам у землякопа. Значыць, узяў рыдлёўку, каб яму выкапаць. Значыць, ведаў, што баран вядро на галаву надзене і такога перапалоху наробіць. Але як ён мог даведацца, што надзене? Немагчыма гэта. Нават прымаўка такая ёсць: "Каб ведаў, што ўпадзеш, то салому падаслаў бы". Чаму ж тады з рыдлёўкай прыйшоў?

Колькі ні ламаў я галаву, а на гэтае пытанне не змог адказаць. Вечарам сустрэў Дзіму.

-- Дзімка, -- звярнуўся да сябра, -- ты заўважыў, што Фама Спірыдонавіч з рыдлёўкай на выган прыйшоў?

-- Заўважыў, -- адказаў Дзіма. -- Ён першы прапанаваў яму выкапаць. А на нас як пазіраў? Нібы з'есці збіраўся. Баламут ён. Вось што я табе скажу.

Я ажно рот адкрыў ад здзіўлення.

-- Баламут?

-- Яшчэ які баламут! Знарок нашу вёску баламуціць. Калі мужчыны разыходзіліся пасля таго, як пакрычалі крыху, душу адвёўшы, дык ён адно што на дыбкі не ўстаў: "Ды гэтыя школьнікі заўтра нам вёдры па самыя вушы панадзяваюць! Няўжо не разумееце, што іх трэба правучыць?"

-- Чамусьці не любіць ён дзяцей, -- пагадзіўся я з Дзімам. -- Памятаеш, як бабцы Верцы даказваў, што нас у кулаку трэба трымаць? Калі б было можна, то так заціснуў бы, што і не піснулі б.

-- Шпіён ён, -- сказаў Дзіма. -- Давай сёння паглядзім, чым займаецца. Каля акна станем і паглядзім. Ён займае той пакой, акно якога ў гародчык выходзіць.

-- Давай, -- прамовіў я.

Калі добра сцямнела, мы накіраваліся да хаты бабкі Веркі. Праз плот пералезлі ў гародчык і падышлі да акна. Бабка Верка фіранкай завешвала толькі ніжнюю палавіну акна. Мы падкацілі вялікі камень, які ляжаў каля плота, сталі на яго і пачалі глядзець у верхнюю палавіну. Фама Спірыдонавіч стаяў каля люстра і штосьці мурлыкаў пад нос. Потым наблізіўся да ложка і нагнуўся.

-- За рацыяй палез, -- прашаптаў Дзіма. -- Зараз уключыць і будзе перадаваць.

-- Што перадаваць? -- не зразумеў я.

-- Шпіёнскія звесткі.

Мне ажно горача стала.

-- Дзімка, я да старшыні сельсавета пабягу, а ты папільнуй.

-- Потым разам пабяжым, -- сказаў Дзіма.

Мы затаілі дыханне. А Фама Спірыдонавіч дастаў з-пад ложка... гантэлі. Вось было б, калі б да старшыні сельсавета пабеглі! На ўсю вёску абняславіліся б. Пра нас да самай старасці анекдоты хадзілі б.

-- Дзімка, можа, пойдзем?

-- Пастаім, паназіраем. Цікава!

Стаяць і вось так назіраць сапраўды было цікава. Канешне, я не раіў бы вам гэтага рабіць. Самі ведаеце, чаму.

Фама Спірыдонавіч падняў рукі з гантэлямі ўгору, затым апусціў уніз, сам сабе камандуючы:

-- Аць, два, аць, два…

-- Як той сабака ў лесе. Які братоў муштраваў, -- напомніў я Дзіму.

-- Я не здзіўлюся, калі даведаюся, што Кот Спірыдонавіч і сабака-дваранін адзін курс навукі праходзілі, -- нахмурыўся Дзіма.

Фама Спірыдонавіч падняў гантэлі чатыры разы і паклаў на падлогу.

-- Хутка ён задаволіўся, -- заўважыў Дзіма.

-- У яго жывот вунь які вялікі! Цяжка яму. Бачыш, як потам абліўся? -- заступіўся я за Фаму Спірыдонавіча.

А Фама Спірыдонавіч пачаў рабіць новае практыкаванне: прысядзе, пакрэкча і ўстане, пастаіць і зноў садзіцца, крэкча. Ды крыху не пашанцавала яму. Трэці раз прысеў, а ўстаць не змог: паваліўся, высока задраўшы ногі.

-- Цыркач! -- засмяяўся Дзіма.

-- Бясплатны фільм! -- не вытрымаў і я. -- Пашанцавала нам сёння.

Фама Спірыдонавіч устаў, крэкчучы, і крыкнуў:

-- Вераніка Юльянаўна, тазік, калі ласка, прынясіце!

-- Навошта яму тазік? -- пытаюся ў Дзімы.

Мой сябар ажно кісне са смеху.

-- Відаць, баіцца вечарам на двор выходзіць.

Праз хвіліну ў пакой зайшла бабка Верка і на табурэтку паставіла тазік.

-- Вада ў тазіку. Кот Спірыдонавіч будзе мыцца, -- пракаменціраваў Дзіма.

Фама Спірыдонавіч мезеным пальцам дакрануўся да вады і сказаў:

-- Думаў, што і сёння перагрэеце, Вераніка Юльянаўна.

Бабка Верка паказала на гантэлі, што ляжалі на падлозе.

-- Фама Спірыдонавіч, вы зноў гэтыя жалязякі гушкаеце?

-- Трэніруюся, -- адказаў Фама Спірыдонавіч.

-- Хі-хі-хі... -- хіхікнуў Дзіма.

-- Хі-хі-хі... -- захіхікаў за ім я.

Бабка Верка выйшла з пакоя, а Фама Спірыдонавіч стаў мыцца. Апусціць некалькі пальцаў у ваду, а потым мокрымі пальцамі па твары водзіць, водзіць... У канцы папляскаў рукамі па вадзе, нібы гусь лапаю, узяў ручнік, выцерся і накіраваўся да акна. Мы з Дзімам адскочылі, прыселі каля плота.

Акно насцеж расчынілася, і мы ўбачылі Фаму Спірыдонавіча з тазікам у руках. Ён плюхнуў ваду з тазіка ў гародчык. На нас толькі пырскі паляцелі.

Я штурхнуў Дзіму ў бок.

-- Каб крыху правей, то з галавы да ног абліў бы.

-- Фама Спірыдонавіч, вынесіце, калі ласка, памыі! -- пачулі мы, як гукнула бабка Верка.

-- Зараз!

-- Зараз памыямі нас абалье, -- кажу Дзіму.

-- Абалье! -- прашаптаў Дзіма. -- Неўзабаве плюхне праз акно. Палянуецца праз дзверы выносіць. Трэба ўцякаць.

Мы ўсхапіліся і на плот.

-- Зладзеі!.. Лавіце!.. -- залямантаваў Фама Спірыдонавіч.

А нас з плота як вадою змыла. Шукай ветру ў полі.

Тэлеграма ў сталіцу

Ні свет ні зара да нас прыляцела бабка Верка. Растрашчалася, хоць вушы затыкай.

-- Маруся, твой арыштант ноччу ў хату да мяне хацеў залезці. Майго кватаранта да смерці перапалохалі. Хочаш вер, а хочаш не, але і цяпер у яго ніжняя губа, як у старога каня, трасецца.

Я яшчэ ў ложку ляжаў. Слухаю бабку Верку, коўдру на галаву нацягваю. Што, калі бабка Верка прыбяжыць у пакой ды адлупцуе?

-- Яны і камень пад акно прыкацілі, у хату хацелі ўкінуць, як бомбу. Увесь гародчык страпяталі, -- тарахцела бабка Верка. -- Перад чужым чалавекам брыдка. Я твайму арыштанту ў нагавіцы крапівы напхаю.

Дзверы грукнулі, нібы іх ветрам шпурнула. Я здагадаўся, што бабка Верка пайшла з хаты.

А ўставаць ой як не хочацца! Як маме ў вочы гляну?

Мама нячутна зайшла ў пакой, ірванула коўдру. Я ўбачыў, што ў руках яна трымае папругу.

-- Уставай! -- махнула мама папругай. -- Ты мне ўсе кішкі выматаў.

-- Біць будзеш? -- пытаюся.

-- Буду, буду! -- прамовіла мама і заплакала.

Я хуценька ўскочыў з ложка, нацягнуў на сябе нагавіцы, кашулю.

-- Мамачка, бабка Верка выдумляе. Я не падглядваў у яе акно.

-- Выдумляе? – выдыхнула мама і ўзняла папружку.

-- Бі! Бі невінаватага! -- крыкнуў я.

Мама кінула папружку на падлогу.

-- Маеш шчасце, што бацька на работу пайшоў. Ён табе ўсыпаў бы. Да чаго дадумаліся! Камень у хату хацелі ўкінуць!

Гэтага я не мог сцярпець.

-- Хлусіць бабка Верка. Гэты камень мы і цэлым класам не паднялі б.

-- А ты ж казаў, што невінаваты! -- павысіла голас мама. -- Чаму пайшоў пад акно? Прызнавайся!

-- Фама Спірыдонавіч гантэлі падымаў, трэніраваўся, а нам захацелася паглядзець, -- сказаў я.

Хіба мог расказаць, што знарок пайшлі пільнаваць, што хацелі праверыць, ці не шпіён Фама Спірыдонавіч? Калі б мама пачула толькі адно слова "шпіён", то, напэўна, прытомнасць страціла б.

-- Вочы мае цябе не бачылі б! -- мацней заплакала мама.

Я ведаў, што яна даруе мне, праз дзень ці два забудзецца пра гэтую гісторыю, ды ўсё роўна было прыкра на душы. Бабка Верка сапсавала настрой і мне, і маме. Ну, мне вядома чаму. Але навошта маме? Хіба не магла запыніць мяне на вуліцы ды накрычацца, каб на душы палягчэла? Не, у хату прыбегла, да мамы. Пры чым тут яна?

Як не солена хлёбаўшы я павалокся ў школу. Бачу: і Дзіма ідзе павесіўшы нос.

-- І да вас бабка Верка прыбягала? – пацікавіўся.

-- Крычала, што хату хацелі замініраваць.

Я толькі галавою паківаў. Што на гэта скажаш?

Мы з Дзімам у гэты дзень атрымалі па дзясятцы. Дзіма атрымаў дзясятку па геаметрыі, а я -- па геаграфіі. Калі б не гэтая гісторыя, мы, несумненна, радаваліся б. А сёння асаблівай радасці не было. Усё роўна гэтую дзясятку ні маме, ні тату не пакажаш: не захочуць глядзець на яе.

Закончыліся ўрокі. Да мяне падышоў Дзіма.

-- Міхась, у мяне на душы камень ляжыць.

-- Які камень? -- не зразумеў я.

-- Сумленне мучыць. За ўчарашняе. Бабка Верка, сам  ведаеш, як злуецца на нас. А я не хачу, каб злавалася.

-- І я не хачу, -- кажу Дзіму. -- Мы з ёю па адной вуліцы ходзім, а быццам ворагі.

Дзіма наморшчыў лоб. Ён чамусьці заўжды моршчыць лоб, калі вельмі думае.

-- Міхась, што зрабіць, каб не злавала?

-- Давай гной з яе хлява выкінем, -- прапанаваў я. -- Яна заўсёды каго-небудзь просіць, каб дапамог.

-- Ды ты што! -- усклікнуў Дзіма. -- Мы ў хлеў прыйдзем, а яна падумае, што карову з хлява хочам вывесці.

І праўда, падумае. Тады ўжо пабяжыць не да мамы, а адразу ў міліцыю. Што ж яшчэ можна прыдумаць? Гародчык ускапаць? Але ж у гародчыку яшчэ гародніна расце. Дровы пакалоць? Дык на гэтую зіму бабка Верка дроў яшчэ не завозіла.

-- Не ведаю, як ёй дагадзіць, -- развёў я рукамі.

-- А я здагадаўся, -- сказаў Дзіма. -- Заўтра ў бабкі Веркі дзень нараджэння. У нас у хаце яна крычала, што дзень нараджэння ёй сапсавалі. Тэлеграму ёй трэба паслаць.

-- З днём нараджэння яе хочаш павіншаваць? -- усміхнуўся я.

-- Не. Тэлеграму ў сталіцу адправім. Дзянісу, сыну бабкі Веркі. Адрас Дзяніса я ведаю. Ужо казаў табе, што бабка Верка часта просіць, каб пісьмо Дзянісу напісаў.

-- Не прыедзе Дзяніс, -- махнуў я рукою.

-- Прыедзе. Мы ў тэлеграме напішам вось што: "Цяжка захварэла. Прыязджай. Мама". Усяго чатыры словы. І заплацім мала, і для Дзяніса будзе сюрпрызік.

"Тэлеграму паслаць. Тэлеграму... Мабыць, някепска гэта, -- разважаў я. -- Дзяніс вельмі рэдка прыязджае да бабкі Веркі. А калі такую тэлеграму атрымае, то як на крылах прыляціць. Узрадуецца бабка Верка. Потым прызнаемся, што мы ёй гэткі падарунак падрыхтавалі. Адразу перастане злаваць. Дый неяк шкада яе. Усё адна ды адна. Іншыя ўнукаў няньчаць, а яна гэтаму Кату Спірыдонавічу дагаджае, ваду грэе, быццам панічу".

-- Ты на дзясятку з плюсам прыдумаў, -- пахваліў я Дзіму. -- Але ці павераць нам на пошце? Ці не надаюць у каршэнь?

-- Павераць, -- упэўнена прагаварыў Дзіма. -- Я Дзянісу два разы тэлеграмы пасылаў.

-- Дык давай цяпер пойдзем на пошту. Невядома, што нас дома чакае.

І мы з Дзімам адправіліся на пошту. Пошта знаходзілася ў суседняй вёсцы. Да гэтай вёскі было ўсяго два кіламетры. За паўгадзіны туды зайшлі.

Загадчыца пошты, маладая дзяўчына ў "бананах", сустрэла Дзіму як старога знаёмага.

-- Пісьмо прынёс? -- прыязна ўсміхнулася.

-- Не. Тэлеграму ў Мінск хочам паслаць. Бабка Верка прасіла.

-- Ну-ну, -- падахвоціла да далейшай размовы загадчыца пошты.

-- У тэлеграме будуць усяго чатыры словы. "Цяжка захварэла. Прыязджай. Мама".

-- Няўжо так моцна захварэла бабка Верка? -- здзівілася загадчыца пошты.

-- Другі дзень з ложка не ўстае. А ў бальніцу не пагаджаецца ехаць, -- схлусіў Дзіма.

-- Тады тэрміновую трэба пасылаць, -- прамовіла загадчыца.

Вось так мы з Дзімам паслалі тэлеграму ў сталіцу. А дома мне тата з мамай аб'явілі байкот. Байкот яны мне аб'яўляюць, калі вельмі ўзлуюцца. Ні слова не кажуць, быццам не заўважаюць мяне, быццам я збоку прыпёку. Вось як было.

Да самага вечара я вучыў урокі. Вечарам нарэшце вылез са свайго пакоя. Тата, бачу, за сталом сядзіць, гадзіннік рамантуе. Татаў гадзіннік, як ён сам кажа, "з заскокамі": то зусім становіцца, то як шалёны стрэлку ганяе. І мне каля таты захацелася прымясціцца. Як падысці да яго? Вырашыў дзясяткай пахваліцца.

-- Тата, -- кажу, -- я дзясятку атрымаў...

Тата ні слова. Тады я да мамы накіраваўся. Мама тэлевізар глядзіць і ката на каленях трымае, гладзіць па спінцы. Кот задаволена жмурыцца і мурлыкае пад нос.

-- Мама, я дзясятку па геаграфіі атрымаў.

Мама гладзіць ката, гладзіць. А кот мурлыкае, мурлыкае...

Я цяжка ўздыхнуў і падаўся на кухню. А на кухні Міколка нажом нейкі кіёк стругае.

-- Міколка, што майструеш? -- пытаюся.

І брацік маўчыць.

-- Міколка, давай заўтра ў горад паедзем. Я папрашу маму. Там марожанага наядзімся.

Міколка адагнуўся на секунду і паказаў мне язык. Хацеў даць яму па карку, але стрымаўся. Плюнуў і пасунуўся ў свой пакой. Лёг у ложак, заплюшчыў вочы, каб хутчэй заснуць. А сну ні ў адным воку. Нейкім мулкім здаецца ложак. Чамусьці ўспомнілася, як тэлеграму з Дзімам пасылалі.

"Цікава: атрымаў Дзяніс тэлеграму ці яшчэ не атрымаў, -- разважаю. -- Відаць, атрымаў. Пэўна, камечыць у руках, месца сабе не знаходзіць. А яго жонка Ірына ходзіць за ім, як цень, і супакойвае. Гэта не жартачкі -- маці цяжка захварэла. Прыедзе заўтра. Абавязкова прыедзе. Першым аўтобусам. А бабка Верка сустрэне яго жывая-здаровая. Ён, вядома, тэлеграму ёй пакажа... Што ж будзе? А калі накінецца на бабку Верку? Маўляў, я ўсю ноч не спаў, папрасіўся, каб з працы адпусцілі. Не, усё-ткі прамаўчыць. А жонка, Ірына? Тая, напэўна, не сцерпіць. Людзі кажуць, што языкатая. Наробіць яна ляманту. Будзе дзень нараджэння ў бабкі Веркі! Не дзень нараджэння, а сапраўдны тарарам. Што ж рабіць? З татам і мамай параіцца? Калі раскажу, што з Дзімам тэлеграму паслалі, то адразу пра свой байкот забудуцца, за папружку возьмуцца. Але ж і бабцы Верцы заўтра дастанецца. Няхай бяруцца за папружку, няхай. Затое, як Дзіма казаў, камень на душы не будзе ляжаць".

Я ўсхапіўся і падаўся да таты і мамы.

-- Мы з Дзімам сёння Дзянісу тэлеграму паслалі, -- аб'явіў, як дыктар.

-- Што? -- натапырыў вушы тата.

-- Якому Дзянісу? -- спалохана глянула на мяне мама.

Ката ўбок шпурнула. Бедны кот толькі мяўкнуў.

-- Сыну бабкі Веркі. Хіба ты яго не ведаеш?

Мама пакратала мой лоб.

-- Міхась, у цябе тэмпература?

-- Я здаровы, як дуб, -- кажу. -- Гэта бабка Верка захварэла.

-- Захварэла? -- прыўзняў бровы тата.

-- Яна не па-сапраўднаму захварэла. Гэтак мы з Дзімам у тэлеграме напісалі. Заўтра ў бабкі Веркі дзень нараджэння, і мы вырашылі Дзяніса ў вёску выклікаць. Хай пасядзіць за сталом з бабкай Веркай як чалавек.

-- Што вы нарабілі! -- пляснула рукамі мама.

-- Спакойна! -- уставіў сваё слова тата. -- Спакойна, разбярэмся.

-- Разбярэмся! – падхапіў я.

 Тата нечакана пахваліў мяне:

-- Малайчына, што прызнаўся.

-- Мы хацелі, каб лепей было, -- ціха прагаварыў я.

Тата лёгенька штурхнуў мяне ў спіну.

-- Разбярэмся. Ідзі спаць.

Я зноў лёг на ложак. Чамусьці цяпер ён не здаваўся мулкім, і на душы было лёгка. Я заплюшчыў вочы і адразу заснуў.

Дзяніс, Ірына і... пароцікі

-- Уставай, -- разбудзіў мяне тата.

Мне хацелася паспаць даўжэй. Сёння нядзеля, у школу ісці не трэба.

-- Я яшчэ крыху пасплю.

-- Уставай, сын. Дзяніса трэба сустрэць.

У мяне сон як рукою зняло.

-- Тата, ты хочаш сустрэць Дзяніса і расказаць яму, як выйшла з тэлеграмай? -- здагадаўся я.

-- Не толькі раскажу, але і ў вёску яго прывязу. Вы з Дзімам пачалі гэтую гісторыю, а мне прыйдзецца паставіць кропку. На вакзал паедзем. Мая легкавушка ўжо каля акна стаіць.

Мне заўсёды падабалася на вакзале. Народу шмат, мітусня. Цікава назіраць збоку, як хтосьці даганяе, як хтосьці страчаецца, як хтосьці дрэмле, прыжмурыўшы адно вока. Ты бачыш усіх, а на цябе ніхто ўвагі не звяртае. Ды сёння лепей было б застацца дома.

-- Чаму ты такі змрочны? -- калі селі ў машыну, пацікавіўся тата.

-- Баюся. Я падмануў Дзяніса. Ці даруе ён мне?

-- Вытрымаеш, калі адзін раз за вуха пацягне, -- спакойна сказаў тата.

На вакзале, як звычайна, было людна. Дзяніса мы заўважылі здалёку. Ён стаяў на аўтобусным прыпынку і аб чымсьці размаўляў са сваёй Ірынай. Каля іх круціліся малыя: адно зусім як мурашка, а другое крыху большае. Большаму (як мне здалося, гэта быў хлопчык) я даў бы чатыры гады, а меншай (вырашыў, што гэта дзяўчынка) даў бы тры гады.

Мы вылезлі з легкавушкі.

-- Пачакай тут, -- загадаў тата і накіраваўся да Дзяніса і Ірыны.

-- Я ўбачыў, як яны прывіталіся, як пачалі хутка-хутка гаварыць. Дзянісава жонка ўвесь час азіралася на мяне. "Зыркае, як Цмок", -- падумалася мне.

Потым усе разам яны накіраваліся да машыны. Я стаяў апусціўшы галаву.

-- Дык гэта той, што тэлеграму нам прыслаў? -- усклікнула Дзянісава жонка. І нечакана працягнула мне руку: -- Давай пазнаёмімся. Ірына.

Я пачырванеў, падаў Ірыне толькі два пальцы і адразу ж хуценька выхапіў іх.

-- Міхась, -- буркнуў пад нос.

-- Ён у нас сарамлівы, -- засмяяўся тата.

-- А выцягнуўся як! -- прагаварыў Дзяніс. -- Калі б аднаго ўбачыў, то нізашто не пазнаў бы.

"Часцей прыязджай, тады будзеш пазнаваць", -- ледзь не ляпнуў я.

-- Міхась, пазнаёмся з малымі. Вось гэта, -- паказаў на большае, -- Аня. А той -- Максім.

"Бач, як дзяцей у сталіцы маскіруюць, -- падумалася мне. -- Не адрозніш, хто з іх хлопчык, а хто дзяўчынка".

Тата і Дзяніс селі на пярэдняе сядзенне, а я, Ірына, Аня і Максім -- на задняе. Легкавушка плаўна кранулася. "Ву-ву, ву-ву..." -- запляскалі ў далоні Аня і Максім. Трапечуцца, падскокваюць. Быццам ва ўласную машыну селі. Мала гэтага. Гляджу: Аня на мае калені лезе. Я яе непрыкметна адпіхаю, а яна ўсё лезе. Потым аднекуль выцягнула татавы запалкі. За секунду парвала карабок і запалкі па ўсім салоне раскідала. "Фу-фу..." -- крычыць. Максім таксама за яе не лепшы. "Ту-ту-ту..." -- галёкае. Яна -- "фу-фу", а ён -- "ту-ту-ту". Ззаду ў машыне цацачны сабачка стаяў. Дык Максім схапіў яго за вушы і тузае. А Дзяніс рагоча.

-- Пароцікі яны ў мяне. Нічога не схаваеш. Усё павыпорваюць.

"Лепей з Цмокам страчацца, чым з гэтымі пароцікамі", -- падумаў я.

Тата пад'ехаў да гарадскога базару. Дзяніс і Ірына вылезлі з машыны, сваіх пароцікаў забралі і пайшлі.

-- Куды яны? -- пытаюся ў таты.

-- Кветак хочуць купіць, -- прамовіў тата.

-- Купі букет руж, калі ласка. Я таксама бабку Верку хачу павіншаваць.

Тата ні слова не сказаў. Вылез з легкавушкі і пакрочыў у магазін "Кветкі".

Усё-ткі добры ён у мяне. А калі б байкот не аб'яўляў, то быў бы яшчэ лепшы.

Сяджу, гэтак разважаю, а тата, Дзяніс, Ірына і пароцікі ўжо назад ідуць. У Ірыніных руках букет руж, і ў татавых руках букет руж. Гараць ружы ў руках, нібы чырвоныя агні светлафора. Людзі пазіраюць, усміхаюцца. Шчаслівыя ўсе, радасныя.

-- Трымай, сын! -- прагаварыў тата і падаў букет, абгорнуты цэлафанам.

Я прыціснуў яго да грудзей. Так і трымаў усю дарогу, пакуль не прыехалі да хаты бабкі Веркі. Тата, Дзяніс, Ірына, пароцікі ў хату пайшлі, а я на двары застаўся. Не хацелася з Фамой Спірыдонавічам сустракацца. Стаю на двары, а ў хаце крыкі, хтосьці нават заплакаў. Пра мяне зусім забыліся. Неяк крыўдна стала. Тэлеграму пасылаў, кветкі вёз, а яны забыліся. Хацеў пакінуць букет і дамоў уцячы, але з хаты выйшла бабка Верка.

Я ёй букет у рукі.

-- З днём нараджэння віншую вас, бабка Верка! Гэта ад мяне і ад Дзімы.

Бабка Верка хацела мяне абняць і ў шчаку плюснуць, але я трымаў вуха востра, бо ўжо ведаў гэтую жаночую звычку: цалавацца без дай прычыны. Яна наперад, а я назад імкліва адступіў.

-- А мой ты саколік! -- праслязілася бабка Верка. -- Парадаваў мяне. А што пад гарачы язык накрычала -- не крыўдуйце.

-- Бабка Верка, а дзе Фама Спірыдонавіч? -- цікаўлюся.

-- Сабраў чамадан і пайшоў кудысьці. Я і не спыняла яго. Паміж намі кажучы, надакучыў ён мне як горкая рэдзька. Макам перад ім рассыпалася, не ведала, як дагадзіць. А ён: то перасолена, то недасолена, то недагрэта, то перагрэта. А ты чаму ў хату не заходзіш? Я табе цэлы карабок цукерак дам.

-- Потым! -- гукнуў я і пабег.

Трэба было хутчэй паведаміць Дзіму, што знік Фама Спірыдонавіч.

Гульня ў школу

Дзіма ўжо і сам пра гэта ведаў.

-- Кот Спірыдонавіч перабраўся на кватэру да дзядзькі Тамаша, -- стаў расказваць мне. -- Ён хацеў, каб бабка Верка ў міліцыю на нас заявіла, а яна адмовілася. Ну і пасварыліся яны.

-- Не веру, што Кот Спірыдонавіч проста так у вёску прыехаў, -- сказаў я. -- Давай папільнуем яго сёння.

Дзіма падумаў і адказаў:

-- Трэба папільнаваць.

Мы крыху пагулялі, а потым пайшлі вучыць урокі. Па беларускай літаратуры нам верш на памяць задалі, а па матэматыцы дык ураўненне і задачу адразу. Яшчэ ў раскладзе на заўтра і беларуская мова, і геаграфія.

Я сеў за стол, адкрыў падручнік матэматыкі. Ураўненне адразу рашыў, а вось задача доўга не выходзіла. Тры лісты скрэсліў, пакуль атрымалася.

-- Міхась, -- зазірнула ў пакой мама, -- мы да бабкі Веркі на дзень нараджэння пойдзем.

-- Ідзіце, -- прагаварыў, цяжка ўздыхнуўшы.

Верш пачаў вучыць. Паўгадзіны прасядзеў, не меней. Надакучыла, шчыра скажу. Да Дзімы вырашыў патэлефанаваць.

Набіраю нумар Дзімавага тэлефона, тэлефаную.

-- Гэта кватэра Клімовічаў? -- пытаюся.

-- А хто тэлефануе? -- прагучаў Дзімаў голас.

-- Дзед Мароз, --  вырашыў пажартаваць.

-- А-а, ты, Міхась! -- пазнаў мяне Дзіма. -- Не займайся глупствам. Мне верш трэба давучыць. Хутка сустрэнемся.

Сказаў так і паклаў трубку.

Я зноў сеў за стол. Практыкаванне па мове напісаў, правіла паўтарыў. А за вокнамі весяліня. Сонейка свеціць, другакласнікі, браты-блізнюкі, Сямён і Пятрусь, у мяч гуляць, галёкаюць.

Відаць, урокі не вывучылі. Нядаўна іхнюю маці цётку Соню ў школу выклікалі, бо з мовай ў Сямёна і Пятруся няладна складваецца. Чуў, як цётка Соня маме скардзілася.

Мабыць, на рабоце яна, на ферме. Дык воля, гуляюць. Не шкодзіла б у кватэру іх пазаганяць. Няхай за мову бяруцца.

Але ж сам геаграфію не вывучыў.

-- Го-о-ол! -- раздаецца за акном.

-- Няма! Не забіў! -- чуецца ў адказ.

Усё-ткі трэба пазаганяць гэтых другакласнікаў у хату. Мала таго, што цётку Соню зноў выклічуць у школу, дык і мне з-за іх нічога ў галаву не лезе. Даведаецца цётка Соня, што ў хату загнаў, -- падзякуе. А геаграфію потым вывучу.

Разважыўшы гэтак, я ўздыхнуў з палёгкаю і выйшаў на двор.

Сямён і Пятрусь лупяць штосілы мячом у плот. Ажно рэха разносіцца, як лупяць.

-- Ану, хутчэй да мяне! – паклікаў малых.

-- Чаго трэба? -- падбег Пятрусь.

-- Давай да нас! -- узрадаваўся Сямён. -- Утрох будзем гуляць.

-- Хопіць вам гуляць! – усклікнуў я і схапіў Петруся за каўнер. -- Марш урокі вучыць.

-- Мы ўжо вывучылі, -- захныкаў Пятрусь.

-- Хлусіш.

-- Да адзінаццаці вечара ўчора з мамаю сядзелі, -- выціснуў слязу Пятрусь. -- Мама дазволіла нам пагуляць.

-- Не веру.

-- Пусці-і-і!..

-- Не пушчу, -- цвёрда стаю на сваім.

-- Пусціш, пусціш! -- закрычаў Сямён. -- Вунь наша мама з магазіна вяртаецца. Дасць яна табе.

Глянуў я: сапраўды, па вуліцы крочыць цётка Соня. Адпусціў Петруся, павярнуўся і пасунуўся у другі бок, каб ад бяды далей.

Іду няспешна, а насустрач хлапчанё гадоў шасці стрымгалоў ляціць. Кашуля на ім расхрыстана, валасы спацелыя, раскудлачаныя. "Васіль, Ані Бялько брат", -- ледзь пазнаў яго.

Ляціць Васіль, а за ім не менш дзесяці гэткіх жа, як ён, карапузаў гоніцца. Дагналі, наваліліся кучаю. Ён верашчыць, адбіваецца, а яны схапілі яго за рукі і павалаклі кудысьці.

Удзесяцёх на аднаго? Трэба дапамагчы.

Падскокваю да іх, плячамі распіхваю.

-- У дзіцячым садку хіба вучылі вас сябра крыўдзіць? -- пытаюся.

Пасталі яны, на мяне спадылба пазіраюць.

І Васіль, той, якога даганялі, што сама дзіўна, шмаргануў носам і нечакана заявіў:

-- Ніхто мяне не крыўдзіць.

-- Не крыўдзіць? – здзівіўся я. -- Дык на тваёй кашулі хутка ніводнага гузіка не застанецца.

-- Застанецца. У мяне шмат гузікаў, -- даволі-такі сур'ёзна прагаварыў ён.

-- А чаму яны цябе ловяць? -- цікаўлюся.

-- Мы ў школу гуляем.

У мяне вочы на лоб палезлі.

-- Няўжо так у школу гуляюць?

-- Гуляюць, гуляюць! – наперабой загаманілі малыя. -- Васіль дрэнны вучань. З урокаў уцякае. Даганяем яго. Гуляюць, гуляюць!..

І найперш "дрэнны вучань" галёкае, даказвае, што гуляюць.

"Ну й дзеці растуць! -- думаю. -- І мы калісьці гулялі ў школу, але ў нас быў іншы парадак. Звычайна настаўніцу выбіралі, сядзелі, каб ні гуку. А яны сапраўдную валтузню распачалі.  Трэба навучыць іх, як па-сапраўднаму ў школу гуляць".

-- Вы ўмееце да дзесяці лічыць? -- пытаюся.

-- Я нават да дваццаці ўмею, -- адказаў Васіль. -- Мяне Аня навучыла.

І іншыя карапузікі закрычалі:

-- А я да сямі.

-- А я да дванаццаці.

-- А я да дзевятнаццаці.

-- А я да пяці.

"Толк будзе, -- думаю. -- Калі ўмеюць лічыць, то навучацца і разважаць".

-- Ёсць вельмі цікавая гульня, -- кажу. -- Вось паслухайце. Я загадваю слова, якое пачынаецца з літары "зэ", а заканчваецца літарай "я". Як яно называецца? Адгадайце.

-- Лыдлёўка! -- гукнуў хтосьці.

Я ледзь не папярхнуўся.

-- Не лыдлёўка, а рыдлёўка, -- паправіў. -- І ўсё роўна няправільна, бо слова "рыдлёўка" пачынаецца з літары "эр", а заканчваецца літарай "а". Ваша слова павінна пачынацца з літары "зэ", а заканчвацца -- "я". Няўжо не дайшло?

-- Зямля, -- здагадаўся Васіль.

-- Малайчына, -- пахваліў я яго. -- Ты будзеш настаўнікам, будзеш загадваць ім словы, а яны няхай адгадваюць. Калі хто не паслухаецца, у кут стаўляй. Згодны?

-- Згодны! – падтрымалі маю прапанову малыя.

-- Міхась, а дзе будзе кут? -- пацікавіўся Васіль.

-- Каля плота.

Я павярнуўся і пайшоў, усміхаючыся.

-- Міхась, што ты з малымі зрабіў? – неўзабаве дагнаў мяне Дзіма. -- Крычаць як вароны, а трое дык каля плота стаяць насы павесіўшы.

-- У школу навучыў іх гуляць. Анін Васіль загадвае словы на розныя літары, а яны адгадваюць.

-- Яны наадгадваюць! -- прагаварыў Дзіма. -- Крычаць і "зюк", і "ліба", і "саса".

-- Няхай трэніруюцца, -- прамовіў я. -- Гэта для іх карысна.

-- А ты ведаеш, што Кот Спірыдонавіч з чамаданам у лес пайшоў?

-- Калі?

-- Толькі што. У яго чамадане, напэўна, рацыя. Ён з лесу шпіёнскія звесткі хоча перадаць.

-- У які лес ён накіраваўся?

-- У хвойнік. Туды, адкуль мы ў казку трапілі.

-- Чаму адразу не сказаў? Пабеглі!

І мы з Дзімам прыпусцілі па вуліцы.

Сустрэча з дзядзькам Тодарам

Вось і лес. Мы спыніліся. Ціха вакол. Дзе ж Фама Спірыдонавіч? Няўжо не знойдзем яго?

-- Прыгніся, -- пацягнуў мяне за руку Дзіма.

-- Чаму?

-- Галінка трэснула. Не чуў?

-- Хлопцы, не хавайцеся, -- пачуўся знаёмы голас дзядзькі Тодара.

Мы сваім вушам не паверылі. Выскачылі з кустоў. Сапраўды, дзядзька Тодар стаіць, на павадку сабаку трымае. Вялікага, тлустага.

-- Не пазналі свайго старога знаёмага? – паказаў на сабаку  дзядзька Тодар.

Я паціснуў плячыма.

-- Не.

-- Гэта Фама Спірыдонавіч.

-- Збыткуеце? -- вырвалася ў Дзімы.

-- Праўду кажу. Гэта Фама Спірыдонавіч. Яго Цмок паслаў. Загадаў яму, каб вас, школьнікаў, з дарослымі пасварыў.

-- Дык Цмок у меху! -- усклікнуў Дзіма.

-- Дурань-сабака яго выпусціў.

Я вырашыў удакладніць:

-- Той сабака, які дваранскую грамату меў?

-- Той самы. Цмок яго на яліну закінуў. Напэўна, і цяпер там сядзіць.

Так, здзівіў нас дзядзька Тодар. Вельмі здзівіў. Нават верыць яму не хацелася. Але ж казка!..

-- Расквітаўся Цмок з сабакам-дваранінам і вырашыў вам адпомсціць, -- працягвае дзядзька Тодар. -- Ды пабаяўся сам у вёску ісці. Папрасіў прагнага багацея. Вялікія грошы яму паабяцаў. Прыйшоў да вас прагны багацей і назваўся Фамой Спірыдонавічам.

Цяпер я зразумеў амаль усё, акрамя аднаго: чаму прагны багацей, які назваўся Фамой Спірыдонавічам, у сабаку ператварыўся? Хацеў запытацца пра гэта ў дзядзькі Тодара, але Дзіма апярэдзіў мяне:

-- Дык гэта ён кароў паадвязваў і на двор выпусціў?

-- Ён. Ведаў, што на дзяцей падумаюць.

-- Ён і майму барану вядро на галаву надзеў?

-- Ён. Знарок рыдлёўку прынёс, каб ваш металалом закапаць.

Дзіма замахнуўся нагою, намерваючыся стукнуць сабаку.

-- Я думаў, што ты кот, а аказалася, што сабака! У-у-у! Зараз як трэсну, дык зубы не пазбіраеш.

-- Не трэба біць, -- спыніў я сябра. -- Гэта ж жывёла.

-- Цяпер прагны багацей пяцьдзесят пяць гадоў будзе сабакам, -- паведаміў дзядзька Тодар.

-- А чаму ён ператварыўся ў сабаку? -- не выцерпеў я.

-- Бо вы пяць добрых спраў зрабілі. Калі б не зрабілі, то цяжка вам прыйшлося б.

-- Пяць добрых спраў? Штосьці не памятаю, -- пачухаў патыліцу Дзіма.

-- Даярак павіншавалі -- першая добрая справа, -- пачаў загінаць пальцы дзядзька Тодар, -- металалом завезлі, які два гады на выгане праляжаў, -- другая, дзень нараджэння бабцы Верцы сапраўдным святам зрабілі -- трэцяя, Міхась малых навучыў, як па-сапраўднаму ў школу гуляць, -- чацвёртая.

-- А пятая? -- запытаўся Дзіма.

-- Гэта тыя добрыя адзнакі, якія вы цэлы тыдзень дамоў прыносілі. Пра ўсё гэта мне прагны багацей расказаў, калі яшчэ чалавекам быў. Ён ведаў, што ў сабаку ператворыцца. Гаспадара шукаў. Пасаджу яго на ланцуг. Дурань, дурань! Паквапіўся на багацце і сабакам стаў.

Мне вельмі захацелася, каб дзядзька Тодар сабаку ў вёску прывёў, каб бабцы Верцы , тату і маме паказаў, каб Дзянісавы пароцікі крыху за хвост яго пацягалі.

-- Дзядзька Тодар, пойдзем да нас, -- прапанаваў я.

-- Не магу. Пара нам развітвацца. Прыйшоў, каб супакоіць вас, каб галаву сабе не ламалі, не хваляваліся.

-- Дык мы болей не сустрэнемся?

-- Тры разы мы, казачныя героі, з вамі сустракаліся. А болей няможна. Калі чацвёрты раз сустрэнемся, то і казкі не стане, назаўсёды згіне яна. Вы як хочаце?

-- І нават у кніжках казак не будзе? -- пацікавіўся Дзіма.

-- І ў кніжках.

-- Няхай будзе казка, -- прамовіў я.

-- Няхай будзе казка, -- паўтарыў за мною Дзіма.

-- Да сустрэчы ў кніжцы, -- сказаў дзядзька Тодар і пайшоў.

Усяго тры разы сустракаліся мы з казачнымі героямі, а запомніцца назаўсёды.

Змест

Частка першая

ДЗІВОСЫ, ДЫЙ ТОЛЬКІ!..

У суботу, перад першым урокам...

Фокус-мокус Бабы Ягі

Яшчэ адзін фокус-мокус

Рашаючы крок

Свет не без добрых людзей

Сустрэча з Цмокам -- пудзілам паганым

Як мы льва напаілі

Музыка-чарадзей і яго скрыпка

Гульня ў хованкі

Што параіў нам Ох

Частка другая

СЯБРЫ ПАЗНАЮЦЦА Ў БЯДЗЕ

Дзіўны госць

Складаная сітуацыя

Нечаканая навіна

Як мы Цмоку зуб вырывалі

Спаборніцтва ў падхалімажы

Каля студні

Калі не музыка, не бяры скрыпкі ў рукі

Нечаканая развязка

У мяхах наперагонкі

Сабака і яго сабачая грамата

Зноў з сябрамі

Частка трэцяя

ПЯЦЬ ДОБРЫХ СПРАЎ

Як пачыналася завязка

Кватарант

Назаўтра пасля ўрокаў

На ферме

Здарэнне на выгане

Канфлікт

Што было вечарам

Тэлеграма ў сталіцу

Дзяніс, Ірына і... пароцікі

Гульня ў школу

Сустрэча з дзядзькам Тодарам