Поиск по этому блогу

Апавяданне "Квецень на дзікай грушы"


                                                                         

                                                                                                  

                                                                                                   Аляксей Якімовіч

Дапрацавана аўтарам у 2019 годзе. Друкаваць у гэтым варыянце.
Надрукавана ў часопісе “Полымя”, 2009 год, № 4.

Квецень на дзікай грушы
Апавяданне

1
   Збочыўшы з шашы, аўтобус уз'ехаў на гравійку. Праз вокны, праз шчыліны пацягнула пылам.
   Занепакоіўшыся, Мікалай скіраваў позірк на брата, Петруся, які стаяў побач у новенькім, з іголачкі, касцюме.
   -- Адкрыйце люк! Душна! -- гукнуў на ўвесь аўтобус, звяртаючыся да пасажыраў, што сядзелі ззаду.
   Незнаёмы малады хлапец адкрыў вентыляцыйны люк, і адразу пасвяжэла.
   -- Прасцей апрануўся б. Усё-ткі дарога, -- сказаў Мікалай і дакрануўся да Петрусёвага пляча, лёгкім дотыкам змахваючы драбнюсенькія пылінкі.
   -- Во нянька на маю галаву звалілася! -- адхіліў руку Пятрусь. -- Каб знаў, то не браў бы ў Гродна. Носішся са мною, як з малым дзіцём.
   Мікалаю стала ніякавата. У цэль, акурат у самы яблычак патрапіў Пятрусь. І праўда, іншы раз узнікае жаданне прылагодзіць яго, сваю ласку яму выказаць, прытуліць да сябе, як тады, на вуліцы, калі, пазнаўшы, што гэта і ёсць ён, брат яго, Пятрусь Саламевіч, са слязьмі выдыхнуў: "А па табе мама свечку ў царкве ставіла. Па жывым, як па нябожчыку. Грэх на душу ўзяла ".
   Не саромеючыся, плакалі яны, старыя, у абдымку застыўшы пасярод вуліцы. Было з-за чаго. З тысяча дзевяцьсот трыццаць восьмага года не бачыліся, не падаваў пра сябе вестачкі  Пятрусь. Як паехаў у свет, дык што ў вір нырнуў. А месяцы са два назад пісьмо прыслаў. Так і так, братка Мікола, жыву я там і там, і захацелася перад смерцю на родную ніўку глянуць, зямельку бацькаву рукамі пакратаць, з табою, братам, абняцца, бо братняя любоў мацней сцен каменных.
   Хіба не так? Прырода з часам мяняецца, свет бурліць, мяняецца, а братняя любоў нязменная: васільком блакітным з адной мяжы яна ўзрасла.
   Таму ў той жа дзень, не адкладваючы, адпісаў, каб хутчэй прыязджаў, бо і самога ўжо сілы пакідаюць.
   Птушкай у родную Вяценеўку прыляцеў Пятрусь. Трэці тыдзень пайшоў, як гасцюе. Такі ж няўрымслівы, як і раней быў. Цалюткімі днямі ў паходах прападае. То да сваякоў захочацца яму патрапіць, то ў раённы цэнтр надумае завітаць, заўчора і яго, Мікалая, падгаварыў у вобласць, у Гродна, з'ездзіць.
    Нявестка Аксеня не стрывала, праведаўшы пра гэта:
   -- Дзядзьку Петруся хоць прывязвай у хаце. Скора людзі мяне абгавораць. Панясуць па сяле, што кепска прыняла.
   Два дні прабавіліся ў Гродна. І там Петрусю супынку не было. Усё на нагах, усё недзе ідзе і ідзе, намучыліся не менш, чым на таку. Вось едуць адтуль, набегаўшыся, натаптаўшыся. Добра хоць, што білеты ўзялі ў тлуме гэтакім.
   Не беражэ сябе Пятрусь, а ўжо гады... Юнакамі яны разлучыліся. Дзецюком чарнявым, танцорам удалым запомніўся, па якім, як паехаў, не адна дзеўка сохла. А цяпер? Ні былой смуглявасці на твары, ні былой стройнасці паставы, нават кусцістыя бровы і то як вылінялі.
   Учора, у Гродна, сказаў яму:
   -- Як ападак ты, што з яблыні ўпаў.
   На гэта заўважыў Пятрусь:
   -- Упаў, бо жыццё сілком адарвала.
   А ці не так? Нішчымніца, безбацькоўшчына праклятая за свет выправіла. Надарваўся бацька, местачковаму багацею новую хату стаўляючы, і крывёю сышоў. Давялося Петрусю за кавалкам хлеба за моры ехаць, бо ён, Мікалай, якраз ажаніўся.
   "Мама, не бядуй, -- суцяшаў на развітанне. -- Мікола цябе не пакіне, дагледзіць. Дый я вярнуся, як трохі грошай зараблю".
   І вярнуўся...
   -- На выхад пара, -- таўхнуў локцем Пятрусь. -- Андрэйка нас зачакаўся.
   Мікалаеў унук Андрэйка апошнія дні не адыходзіўся ад іх. Абяцаў, што абавязкова дакаравуліць, калі прыедуць. Чакае гасцінцаў.
   Аўтобус уязджаў у вёску. Вось і яго, Мікалаева, хата шырокімі вокнамі беляхціць.
   -- Тармазні, -- папрасіў шафёра. -- Уваж старым.
   Той мармытнуў нешта накшталт "ля кожнага слупа не натармозішся", але ўсё-ткі паслухаў, спыніўся. Якраз супроць хаты.
   Не паспелі вылезці -- Аксеня бяжыць.
   -- Дайце клункі вашы. Натаміліся вы.
   "А ўнук гойсае дзесь", -- падаючы сакваяжы, падумаў Мікалай.
   Следам за Аксеняю пайшлі ў хату. Цікаюць ходзікі на сцяне, у самаробных рамках вісяць знаёмыя партрэты, выграваецца на падаконніку, ляніва мурлыкаючы, кот Барсік -- усё сваё, знаёмае, ад чаго хоць на два дні, а нялёгка адарвацца.
   -- За стол сядайце, -- заклапацілася Аксеня. -- Згаладаліся, мусіць.
   -- Дзе ўнук? --  перапыніў яе Мікалай. -- Адно дзіця, як вока ў лобе, а дагледзець не можаце.
   -- Чаго рыпіш, як сані на марозе? -- заступіўся за Аксеню Пятрусь. -- Не паручкаваўся нават, а накідаешся немаведама за што.
   Мікалай і сам зразумеў, што не па-людску аднёсся да нявесткі. Такой, як Аксеня, бадай, ва ўсім сяле не знойдзеш. Чысцёха, працаўніца. На стол толькі свежае падасць. І на працы пашану мае.
   -- Не сярдуй, нявестачка. Дзе ж табе за ўсім убегацца! А Андрэйка заявіцца, як дазнаецца, што прыехалі. Гасцінцаў яму прывезлі, -- перамяніў тон размовы Мікалай.
   -- Андрэйка ў Мінск паехаў, экскурсію ад школы арганізавалі, -- пачала спешна тлумачыць Аксеня. -- Не хацеў ехаць, вас чакаў. Але я ўгаварыла... Учора прынёс даўнюю Біблію.
   Мікалаю падалося, што недачуў.
   -- Ды ты што? Дзе ён мог узяць даўнюю Біблію?
   -- Вы мне, тата, заўсягды веры не даяце, -- не адыйшла ад крыўды Аксеня. -- З Куляшовым хлопцам, Сцёпкам, прынеслі Біблію. Сцёпка хваліўся, што яго дзед, Макар, ім Біблію даў. А нашто даў, не паспела дапытацца. І Макару не стала назаляць. Хворы ён ляжыць.
   -- Ану, прынясі сюды трафей іхні.
   Аксеня выйшла ў пакойчык, дзе звычайна рыхтаваўся да ўрокаў Андрэйка, і праз хвіліну вярнулася, несучы перад сабою ў абедзвюх руках тоўстую кнігу.
   -- Во ценжар які! -- паклала на стол.
   Даўнім, шчымліва-трывожным павеяла ад кнігі. Чорны скураны пераплёт, карычневата-шэры, колеру дуба, доўга праляжаўшага ў вадзе, на блякла-блакітнай вокладцы, пабітай на цёмныя крапінкі, -- ціснены золатам крыж.
   Да кнігі пацягнуўся Пятрусь, пачаў гартаць.                                                    
   -- Всякое дерево, не приносящее добраго плода, срубают и бросают в огонь, -- неўзабаве нараспеў прачытаў  і з сілай загарнуў кнігу.
   "Вух", -- раздаўся глухі, як выбух пад вадою, гук.
   "Дзе ж я чуў і гэты глухі гук, і гэтае "... не приносящее добраго плода, срубают и бросают в огонь?" Дзе чуў? Дзе? -- напружвае памяць Мікалай. Круціцца ў галаве, а не злавіць, не ўхапіцца за канец тае ніткі, што дазволіла б непадатлівы клубок раскруціць. -- Дык дзе ж чуў? Дзе?"
   Здаецца, злавіў кончык нітачкі, здаецца, ухапіўся за яго, але голас Петруся, як брытвай -- "шась!" -- і згінула.
   -- Зграбна напісана: "... срубают и бросают в огонь... не приносящее добраго плода"...
   У глыбіні душы, адчуў Мікалай, стаў паволі, спакваля нарастаць, падымаючыся, нутраны халадок адчужанасці да брата. Нарастаць сам сабою, незалежна ад яго волі. Ці ад таго, што перарваў Пятрусь тую кволую нітачку, ці мо ад другога, да канца пакуль незразумелага... Быццам за нейкі далікатны нерв неасцярожна пацягнуў брат.
   -- Так ты гэтую зграбнасць так доўга там шукаў?
   -- Не тое, Мікола, не тое, -- міма вушэй прапусціў з'едлівасць Пятрусь. -- Цікавіць мяне, калі выдадзена Біблія. Аж не знайшоў даты. З пятнаццатай старонкі пачынаецца. Спаленыя першыя чатырнаццаць лістоў. Дзікунства. "Всякое дерево, не приносящее добраго плода, срубают и бросают в огонь". Пра такіх напісана. Рукі б ім паадбіваць.
   Петрусёў твар як камянее.
   Мікалаю становіцца не па сабе.
   -- І навошта я паказала яе? -- уздыхае недзе за спіною Аксеня. -- Душа як чула, што зваду нясу.
   -- Зваду? -- дзівіцца Пятрусь. -- Памыляешся. Рэдкую кнігу ты прынесла. Не часта нам такія страчаюцца. Мікола, па-твойму, колькі гадоў ёй будзе?
   "Колькі гадоў ёй будзе"... Нібыта пра нябожчыка пытаецца, які пакуль тут, прад вачмі, ляжыць.
   -- Ты ў мяне? -- прачынаецца, як ад цяжкога сну.
   -- У цябе пытаюся.
   -- Гадоў сто, а мо і болей, -- і сам, як пра нябожчыка, гаворыць, паддаўшыся Петрусёваму тону.
   -- Болей.  Купіць яе хацеў бы ў Куляша. Схадзі, паразмаўляй. Добра заплачу, не паскуплюся.
   Мікалая што па цемені стукнулі -- так нечакана ўсё абярнулася. Да Куляша брат пасылае, патаргаваўся каб за яго. Яму, бачыш, няёмка таргавацца. Мяне пасылае за кнігаю, якую Макар дзецям аддаў. А раз аддаў, то, хутчэй усяго, з патрэбаю нейкаю. Не пусты ён чалавек, каб кнігу, якую шанаваў столькі, дзеля забаўкі дзецям аддаваць. А я яму заяўлю: "Забярэм кнігу ў дзяцей, нічога з імі не станецца. Са мною хаўрус заводзь. Амерыканец  грошай адваліць. Скажаш унуку, што дзеду грошы патрэбны. А каб не ўквяліўся, цукерак яму купіш".
   Так стану гаварыць з Куляшом. Пра кнігу, пра грошы, пра цукеркі... Іншага не выдумаеш, хоць са скуры вылузвайся... Не, брат Пятрусь, сённяшнім дзецям рот цукеркамі не заткнеш... Пасылаеш, каб ішоў да Макара... Аксеня вунь казала, што хворы ляжыць. Я і ўвалюся да яго з грашыма. Трымай, Макар, скрутак зялёненькіх...
   --  Навошта табе кніга? -- вырашыў пацікавіцца.
   -- Упірае, каб адразу сказаў? Паспееш, скажу яшчэ.
   -- Хворы ж Кулеш. Не хочацца трывожыць яго.
   Пятрусь таропка захадзіў па пакоі. Сеў. Пальцы заскакалі па стале, выбіваючы знаёмую мелодыю: " Ты ж мая, ты ж мая, перапёлачка...”
   -- Канешне, кепска, што хворы. Але і мне хутка ехаць. Не стану ж я чакаць, пакуль ён выздаравее. Баюся, што прападзе кніга, спаляць дзеці... Ужо павярнулася чыясьці рука. Няма чатырнаццаці лістоў, згарэлі, з дымам пайшлі. Даў некаму Бог розуму...
   Гэта ўжо было падобна на сварку. А сварыцца Мікалаю не хацелася. Не хацелася, каб Пятрусь туды, за акіян, крыўду вёз.
   -- Тата, -- і Аксеня заўважыла няладнае, -- схадзілі б вы. Магчыма, дзеці Біблію цішком сцягнулі. Магчыма, ужо шукае яе дзядзька Макар.
   "Відаць, трэба ісці, -- разважыў Мікалай. -- Трэба, пакуль за грудкі адзін аднаго мы не ўзялі. Заадно Макара праведаю ".
2
   Час блізіўся да паўдня, калі ён вярнуўся ад Куляша.
   -- То як, прадае? -- на парозе сустрэў Пятрусь.
   І Аксеня побач.
   -- Нешта, тата, у твары вы змяніліся.
   -- Прытаміўся я, і ў грудзях смыліць. Прынясі вады. Халодненькай, -- папрасіў.
   Прайшоў у пакой, груваздка абваліўся на крэсла.
   Цяжка. Потам вось абліўся. Сэрца дрыжыць.
   А яшчэ гук... Той, што як выбух пад вадою... Скроні разрывае...
   Дапамог Макар успомніць, разам успомнілі, калі яго чуў. З вайны ў вушах ён засеў, ад таго дня, як Куляшовых хату палілі. І людзей у хаце...
   "Вух-вух", -- б'ецца жылачкаю, скроні разрывае...
   Гэта Куляшовых хата агнём абвальваецца...
   Валіцца, абвалілася, без трэску лішняга, глуха -- вух.
   Але чаму без трэску? Можа, ад таго, што застыў тады ў здранцвенні, што ўсе гукі тады, як з-пад зямлі, яму чуліся?
   "Вух-вух", -- стукае  ў скронях і ў вачах блішчыць агнём Куляшовае хаты...
   Галаву абняло болем, як быццам учадзеў...
   -- Тата, вады вам прынесла. Тата, чуеце?
   -- Ты, Аксеня? --  намагаючыся, стараўся адагнаць ад сябе гэтую мройнасць.
   -- Піць вы прасілі.
   -- У галаву во нешта ўбілася, -- сказаў, беручы з яе рук кубак.  
   Як папіў вады, здаецца, палегчала.
   Аксеня ўзяла кубак і панесла асцярожна, як, пэўна, адносяць у бяспечнае месца заіржавелую міну.
   -- Што з табою, брат? -- парушыў цішыню Пятрусь.
   -- А! Ператаміўся. Прайшло ўжо.
   -- А Кулеш не прадае, значыць?
Пятрусь месціцца з крэслам, каб сесці бліжэй.  
   Што сказаць яму? Як пачаць? Многае на душы ляжыць.
   -- Хай не прадае, -- пачуў выклік у голасе брата. -- Хай -- ягоная справа. Але навошта дзецям аддаваць? Каб глуміліся? Гэта ж не проста кніга, а спадчына наша, культурная спадчына... Я нездарма ўсё хадзіў, прыглядваўся... Многае вы страцілі, разбурылі... Каменны век!.. Мала вучылі вас!
   Мікалаю стала душна. Праўду прыйдзецца выказаць. Не ведаў, што так цяжка гэта даецца.
   -- Пятрусь, ты добра памятаеш нашу маму?
   -- Не маленькім паехаў. Як не помніць! -- сказаў бы нехаця.
   -- Правільна ты падмеціў: не маленькім, -- Мікалай стараўся быць спакойным. -- Таму і спытаюся ў цябе: чаму не пісаў нам, як мама жывая была?
   Пятрусь нахмурыў бровы.
   -- Чаму пытаешся?
   -- Пра культуру ты разважаў, у каменны век нас адсадзіў. А мама з-за цябе вочы праплакала.
   -- Выходзіць, што ты для яе сонцам свяціў, а я, я... -- Пятрусь так і недаказаў да канца.
   -- Не хачу сябе абяляць. Не заўсёды сем раз адмераеш, перш чым адрэжаш. Ды не пра тое я, не пра тое. Нашто дапускаў, каб па табе, па жывому, свечку заказвала?
   Петрусёў твар пабіла на бардовыя плямы.
   Мікалай чакаў найгоршага.
Зараз Пятрусь кінецца збіраць свае рэчы, і тады... Тады не толькі абгавораў не абярэшся.
   Але найгоршага не здарылася. Пятрусь сеў насупроць і ўздыхнуў.
   --  Наракаеш на мяне, а не ведаеш, як мне дасталася. Спярша асабліва. Без капейкі ў кішэні жыў, начаваў пад адкрытым небам. На правах жабрака прыняла мяне Амерыка. Колькі перадумаў тады! І пра вас усіх, і пра маму асабліва. Не раз і не два за пяро браўся, каб пісьмо напісаць. Ды не адважваўся. Пра што пісаць? Сабою не пахвалішся і ў вас помачы не папросіш. Самі ж з вады на квас перабіваліся. Пасля перамены тут. Зноў неяк усё адкладвалася, а неўзабаве вайна. Куды напішаш? А потым... Потым узбіўся на свой хлеб, але турботаў не паменшала. Я вось і не ажаніўся нават, адзін. Ляжаш спаць -- і адно тады хату пакінутую ўспомніш. "Заўтра напішу, заўтра напішу", -- суцяшаеш сябе. Шмат падобных "заўтра" назбіралася. І страх мяне агарнуў, страх ад таго, што за маўчанне давядзецца заплаціць -- споведзь перад мамай трымаць. Страх прачытаць у адказ: "Сынок, чаму ты так доўга не пісаў?" І я вырашыў...
   Губы ў Петруся задрыжэлі, і ён адвярнуўся.
   -- Жывым пахаваць сябе? -- без шкадавання дакончыў Мікалай.
   -- Тваё права вывады рабіць, -- не сказаў, а выціснуў з сябе Пятрусь.
   -- Я не суддзя табе, -- адказаў Мікалай. -- Жыццё вывады робіць.
   "Але, не суддзя, -- думалася, -- бо і сам не анёл. Чаму балячку Петрусёву калупнуў? За маму заступіўся? Але навошта. Нічым не паможаш маме. Позна, не дасі рады ўжо. Значыць, не для гэтага гаварыў. Значыць, сябе рашыў вышэй яго паставіць. У час першае сустрэчы, калі ў абдымках сціскаў на вуліцы, каля веснічак, сказанае пра свечку прагучала не дакорам, як цяпер, а тугою. Дык ці мае права папракаць?
   На вуліцы гучна і працяжна засігналіла машына.
   -- Гэта па мяне, -- нячутна зайшла ў пакой Аксеня. -- На працу  выклікаюць. А вы снедаць ішлі б. Даўно ежа на стале стыне.
   -- Добра, добра, -- Мікалай кіўнуў у знак згоды галавою, каб толькі адчапілася.
   Але нявестка не спяшаецца  выходзіць, топчацца ў нерашучасці каля парога.
   -- Што яшчэ ў цябе? -- заўважыў гэта.
   -- У нядзелю цырк у горад прыязджае. Са сталіцы. На рабоце білеты будуць даваць. Ці браць на вас? -- Аксеня стаіць, насцярожыўшыся. У куточках вуснаў палыніць хмурынкаю.
   "У цябе, Пятрусь, найперш яна пытаецца, -- думае Мікалай. -- Усё чула, на кухні ўходжваючыся. Ці зразумееш ты яе?"
   І Пятрусь зразумеў.
   -- Бяры, - сказаў ціха.
   -- Абавязкова вазьму. І на Андрэйку. Вернецца ён да нядзелі, -- усміхнуўшыся, Аксеня выскачыла з хаты.
   За акном, набіраючы абароты, завурчэла легкавушка.
   "Цік-так, цік-так", -- безуважныя да ўсяго, ходзікі на сцяне мерна адлічваюць час.
   Мікалай рэзка павярнуўся да брата.
   -- А ведаеш, хто тыя чатырнаццаць лістоў спаліў?
   -- Хто?
   Укладваючы ў словы ўсё, што на душы напяклося, Мікалай вымавіў:
   -- Наша мама спаліла. Ма-ма!
   Петруся як што ўгору падкінула. Усхапіўся з крэсла.
   -- Хлусіш!
   Мікалай адчуў, што дрыжыць усім целам.
   "Трэба ўзяць сябе ў рукі, нельга распускацца. Супакойся, супакойся!" -- у думках стаў угаворваць сам сябе.
   -- Прызнайся, што хлусіш. Чуеш, прызнайся! -- відно, як і Петруся праймае дрыжыкамі.
   На цела нагарнулася млявасцю. На душы нудна і неяк пуста.
   -- Чаму раней маўчаў? -- не адступаецца Пятрусь.
   -- Маўчаў, бо і сам нічагуткі не ведаў. Адно сёння ад Макара пачуў.
   -- Мама ж у царкву хадзіла, перад іконамі на каленях стаяла, і нас, калі не слухаліся, нехрысцямі абзывала. Не веру табе.
   "Міма яго вайна прайшла. Будзе нялёгка яму даказаць, -- разважаў Мікалай. -- А трэба даказаць: хай хоць здаля адчуе, як наша гора, без'языкае, крычма крычыць ".
   -- Дык што табе Макар пра маму казаў? -- у вачах Петруся выразна высвятляюцца неспакой і надзея.
   -- Шмат за гэтыя дні ты аб'ездзіў і абхадзіў. Кругом пабываў. Думаю яшчэ адно месцейка табе паказаць. Згодны? -- прапанаваў Петрусю.
   -- Ат, мне ўсё роўна. Абы не ў хаце сядзець. Вядзі.
   Вуліца дыхнула спёкаю. Мільёны раскаленых іглінак сонца праціналі ў дрымоце застылую вёску.
   "Хутчэй бы дзеці прыехалі, -- падумаў Мікалай. -- Без дзяцей і жыцця няма ніякага ".
   Мінулі крайнюю, ад сяла апошнюю хату. Па вузкай сцежцы пашыбавалі напрасткі праз жытнёвае поле.
   Праз які кіламетр сцежка збегла ўніз. Прад вачмі адкрылася возера, дзе-нідзе паўз берагоў парослае чаротам.
   -- Ногі спалошчам? -- ажывіўся Пятрусь.
   -- Не, -- сказаў Мікалай, не збаўляючы кроку.
   Бокам абмінулі азярыну. Крышачы пад нагамі перасмяглае быллё, палезлі на пагорак.
   Узабраўшыся, пастаялі, аддыхваючыся.
   Унізе, пагоркамі з чатырох бакоў заціснутая, -- лапінка ўтравелай зямлі, і пасярод яе -- адзінокая груша-дзічка, як у яміне, як у пастцы.
   -- Чаго прывёў у пустэльню гэтую? -- далонню выцер Пятрусь узмакрэлы лоб.
   -- Тут некалі хутар стаяў. Макаравы бацькі на гэтым хутары жылі. Ты павінен памятаць іх: старога Базыля, Таклюсю, жонку яго.
   -- Гэта той Базыль, якога Бапцістам звалі?
   -- Які з яго бапціст? Людзі мянушку такую далі, бо Біблію з рук не выпускаў, павучаў, каб па біблейскіх законах жылі. Хваліўся, бывала: "Ісціну Біблія адкрыць мне павінна. Дваццаць раз прачытаю, а дайду да Ісціны. Пасля і вам яе выкажу".
   -- Дык Біблія Макару ад бацькі дасталася? І чаму не здагадаўся раней! -- у роспачы рассек паветра рукою Пятрусь. -- Цяпер мне ўсё ясна. Аджыў Макар сваё. Непатрэбная яму ўжо Біблія, а перадаць некаму, каб збераглася. Са зла і даў яе дзецям. Усё роўна бацькава прападзе. Дзеці лісты спалілі, іхняя работа. Не магла ж чужая кніга ў маміны рукі трапіць. А ты збыткуеш з мяне, за нос водзіш, каб дапячы.
   "Як хочацца табе зберагчы сваю нявіннасць прад мамаю!" -- падумаў Мікалай, але ўслых не выказаў гэтага, папрасіў:
   -- Спусцімся ўніз. Каля дзічкі крыху пасядзім.
   Груша зашалясцела нібыта пад ветрам -- пырхнула, узнялася з лістоты непрыкметная зводдаль чародка шпакоў.
   Пятрусь у знямозе прыхінуўся да шурпатага ствала.
   -- Даўно Куляшовыя з хутара перабраліся? -- запытаўся.
   Мікалай камечыў, кусаў прыхваткам сарваную сцябліну. Выплюнуў, горкасць яе адчуўшы.
   -- Маглі б перабрацца, з дабром нажытым, як многія перабіраліся. Але не давялося. Папалілі іх. І яшчэ пятнаццаць сем'яў. З Куляшовых адзін Макар астаўся. Астатніх усіх папалілі: і Базыля, і Таклюсю, і Макарову маладзіцу з двума дзецьмі на руках.
   -- Як жа Макар вырваўся, як так пашчасціла яму?
   -- Хм, пашчасціла... -- Мікалаю нагадалася, як прыйшоў сённяка да Макара, як наўзрыд плакаў той, успамінаючы. -- Партызаніў Макар, за што і сям'ю зглумілі. І іншых з сяла, як партызанскія сем'і. А Базыль уратавацца мог. Не захацеў...
   -- Чаму не захацеў? Жыць яму абрыдла?
   -- Жыць кожнаму хочацца, нават пташцы вольнай. А то ж чалавек, -- прамовіў Мікалай. У яго вачах, як тады, дома, палыхнула полымем. Жудасным полымем забляшчыла... І з полымя нечый жаночы крык... Нутраны крык мацярынскай скаргі-болі... Як нажом па сэрцы разануў...
   Адагнаць, хутчэй адагнаць ад сябе. На грушу глядзець, туды глядзець, дзе лісцём маладым на ёй прабіваецца... Пра Андрэйку думаць: як у Мінску яму, ці не сумуе... Адагнаць, бо слабне целам, бо даўкім камяком падкочваецца да горла, бо слабнуць ногі...
   Ажно ўспацеў, быццам адкаціў непадатлівы, урослы ў зямлю камень...
   -- Кожнаму, Пятро, жыць хочацца, -- пачаў гаварыць, спакойны знешне. -- А да нас наранні з аблавай яны прыехалі. Наранні асабліва смерць чорная. Пахваталі яны нас, у калону па трох паставілі. Усё мергавалі, каб па трох. Ну і павялі на Куляшовых хутар. Адразу мы не зналі, куды вядуць. Йшлі, як мухі атручаныя. Нейкія драўляныя парабіліся. Прывялі, значыцца, на хутар, а сям'я Куляшова каля гэтай самай дзічкі ўжо стаіць. Збіліся мы ў кучу, каб адзін да аднаго бліжэй. А яны нас прыкладамі ашываюць. Па-свойму строяць, мяргуюць, каб па трох. Кругом жа, на горках, кулямёты панастаўлены. Не ўцячэш з ямы гэтае. Зналі немцы, якое месцейка для нас выбіраць. "Канец прыйшоў, -- рашылі мы. --  Пакосяць з кулямётаў усіх разам". Стаім як у ваду апушчаныя. Ужо з гадзіну, як стаім. А немцы гергечуць між сабою. Здагадаліся мы, што начальства чакаюць.
   Прыехала начальства. Сам камендант гарадскі. Экерт яго прозвішча. Малады, рыжы, у акулярах, па-нашаму гаворыць, што рэпу грызе.
   Як прыехаў Экерт, партызанскія сем'і сталі аддзяляць, асобе ставіць. І тут паліцаі Базыля прыводзяць. Пазней людзі расказвалі, што тую ноч у суседняй вёсцы, у сваякоў, Базыль начаваў, а, як дазнаўся, што пабралі нас, сюды ліха яго паперла, хоць і адгаворвалі: "Не хадзі. Заб'юць". Ды куды там. " Не крануць. І яны хрышчоныя, -- трасе Бібліяю.-- Дакажу, што ёсць Ісціна. Павінны зразумець мяне".
   Прыводзяць Базыля. Экерт убачыў Біблію пад пахаю. "Хто такі?" -- да сябе падзывае. "Я гаспадар гэтай хаты, -- кажа Базыль. -- Вунь сям'я мая стаіць". "Веруеш?" -- забірае Экерт з рук Біблію. -- "Верую, у Ісціну верую". -- "Калі воісціну веруеш, то станавіся да сям'і".
   Аўтаматчыкі ў плечы, у плечы -- і пагналі Базыля.
   "Бачу, што тут ёсць веруючыя, -- кажа Экерт. -- Таму вуснамі Ісуса Хрыста да вас  хачу звярнуцца: "Не думайте, что я пришёл нарушить закон или пророков: не нарушить пришёл Я, но исполнить".
   -- Па памяці чытаў Экерт? -- перапыніў Пятрусь.
   -- Па памяці, ад слова да слова. Стацца магло, што мову рускую па Бібліі ён вывучаў. І голас меў архірэйскі. Марозам па целе прабрала, калі дадаў: "Зблудзілі вы ў цемры, забыліся, што Іаан Крэсціцель прарочыў:"Всякое дерево, не приносящее добраго плода, срубают и бросают в огонь".
   Мікалай заўважыў, як сцяўся Пятрусь, як ходырам захадзілі скулы на твары. І самому не хапала паветра, і голас быццам надламаўся: словы прабіваліся недзе з самых грудзей:
   -- Што токам, працяло нас прароцтва гэта. Здрыгануліся, заварушыліся. Яшчэ трохі -- і пад кулямёты паляцім. Усе, скупіўшыся.
   Адзін Базыль не разгубіўся, усклікнуў: "Не бойцеся, на нашым баку Ісціна! Я дакажу яму! "
   Прыслухаліся мы да яго, сцішыліся.
   Выступіў Базыль наперад, заяўляе ачкастаму: "Не судите, да не судимы будете. Ибо каким судом судите; таким будете и судимы, и какою мерою мерите, такою и вам будут мерить".
   Не ведаю, ці можа ўсміхацца балотны гад, а нешта падобнае на змяіную ўсмешку і па вуснах Экерта прабегла.
   Прабегла -- і за гэтым як джала выпусціў: "Калі, стары, ёсць кропля веры ў табе, то памаліся, раз мною дазволена. "Блаженны плачущие; ибо они утешаются". Глянь на сонца і ўспомні, як напрарочана: "Так изыдут Ангелы и отделят злых из среды праведных, и ввергнут их в печь огненную: там будет плач и скрежет зубов".
   Базыль з усіх нас першым зразумеў, што наканавана. Сціснуў кулакі, да Экерта памкнуўся: "У печ нас, каб жывымі пекла адчулі?.. Вылюдак салодкагалосы!"
   А ззаду салдат штыком Базылю ў плечы...
   "Вух-вух", -- стукае ў скронях. Сэрца дрыжыць, калоціцца... Але гаварыць трэба, трэба...
   Затым і пачалося. Пагналі ў хату. Пятнаццаць партызанскіх сем'яў-гаротніцаў. Усяго пабачыла Базылёва хата: і ўваходзіны, і радзіны, і вяселле, і нават смерць па кутах пракрадалася. Не раз ішлі ў хату людзі: ці з радасцю, ці каб гора падзяліць. Без панукі, без прымусу ішлі. Многае пабачыла хата... Будавалася для таго. Каб прымаць, каб адпраўляць, будавалася. Але каб печышчам для жывых зрабіцца!? У бацькі Базылёвага на галаве валасы дыбам падняліся б, каб знаў. Сасонку тую, з якой занялося, на смалякі парубаў бы...
   Мікола аблізнуў перасмяглыя губы. Гаварыць далей не хацелася, не было сілы.
   -- І пагналі сілком пятнаццаць сем'яў. А Базыля нежывога павалаклі. Макарова маладзіца паспела немаўлят сваіх працягнуць. "Вазьміце, хто-небудзь вазьміце!" -- енкам заенчыла. Наша мама кінулася, каб на рукі ўзяць, а немец прыкладам па руцэ. Так і абвісла рука, у касці перабітая...
   А потым агонь, дым і попел... І дзічка гэтая абсмаленая.
   -- А Біблія? Як да мамы яна трапіла? Забраў жа яе Экерт?
   -- Забраў, каб яго, каб яго!.. -- так і не знайшоў пракляцця Мікалай. Але не пакарыстаўся ёю. Нашы, партызаны, на іх наляцелі. Многіх карнікаў палажылі. А Экерт выслізнуў. Біблію кінуў, мо каб уцякаць лягчэй было. Макар пад кустом яе падабраў, бярог бацькава. Неяк ( партызаніў я тады ) у хаце нашай начаваць яму давялося. Разважыў ён і вырашыў у мамы пакінуць Біблію, каб зберагла, каб вярнула пасля вайны. Мама пагадзілася. Макар пайшоў свайго Буланага сядлаць, а перад самым ад'ездам, значыцца, успомніў, што за хлеб-соль не падзякаваў. Варочаецца назад, адчыняе дзверы -- і бачыць: лісты, з Бібліі вырваныя, згортвае мама ў трубачку і ў печку, і ў печку. "Цётка, што робіце? " -- закрычаў. І яна ў крык: "Спалю, каб і знаку не было! Дала Яна твайму бацьку Ісціну, вярнула мне сына?" Ушчарэпілася за кнігу і не адпускае. Ледзь адабраў. А чатырнаццаць лістоў спаліла. Роўна чатырнаццаць лістоў.
   -- І за мяне паліла?
Пятрусь сядзеў, не падымаючы галавы.
   -- Не адкінула цябе мама.
   -- Але ж яна ў царкву хадзіла. У царкве свечку стаўляла.
   -- Стаўляла, бо не адзін Базыль Ісціну тую ў той неспакойны час шукаў. І цяпер шукаем, і будзем шукаць. А Біблію зберажэм. Яна нам спатрэбіцца.
   -- А Базыль вас збярог. Каб не ён, магчыма, усе вы, узрушаныя, пад кулямёты кінуліся б.
   -- Відаць, кінуліся б, -- прагаварыў Мікалай і няспешна прайшоўся, уважліва ўглядаючыся пад ногі, як бы шукаючы той каменьчык, што павінен быў застацца ад былога падмурку. Пастаяў, акінуў паглядам грушу.
   Ствол укарэлы, няроўнымі шрамамі-выбоінамі спярэшчаны, ніжняе галлё, няўклюдна-абшарпанае, сохлымі жыламі перакручанае. А вось зверху, угары, новая маладосць дробным, спорным лісцём радуецца, раскашуе.
   Дакрануўся да шурпатага ствала, асцярожна і баязліва, як дакранаюцца да яшчэ незалечанае раны.
   -- Прысядзь, -- падышоў Пятрусь. -- Утаміўся ты.
   -- Давай прысядзем, -- пагадзіўся з братам.
   Селі каля грушы, поруч, плячом да пляча. "Каб заўсягды так", -- падумалася Мікалаю.