ВЫВУЧАЕМ
ЧАСЦІНЫ МОВЫ: ПРАКТЫКУМ
6 клас
Тэма: Прыметнік як
часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.
Псіхалагічны настрой.
Склады ты,
жоў; таў, бра
Я старанна вымаўляю,
З іх прыметнікі складаю.
Аляксей Якімовіч.
• Назавіце
словы (прыметнікі), у якія ўваходзяць склады ты, жоў; таў, бра. (Жоўты,
братаў.) Запішыце іх.
• Якую тэму ўрока мы сёння будзем вывучаць? Здагадаліся?
Вучымся разважаць.
Запішыце словазлучэнні з прыметнікамі жоўты, братаў: жоўты памідор, братаў аловак.
• Да прыметнікаў жоўты, братаў пастаўце
пытанні ад слоў, да якіх яны адносяцца.
• Выберыце патрэбнае:
а) прыметнікі абазначаюць прымету
прадмета;
б) прыметнікі абазначаюць прадмет.
А д к а з: а.
• Прачытайце
ў вучэбным дапаможніку па беларускай мове для 6-га класа (2020) лінгвістычны
матэрыял параграфа 43 і праверце, ці правільна вы разважалі.
Праца са словам.
Адгадайце загадку.
Бяжыць – скрыпіць,
Стаіць -- маўчыць. (Новы бот.)
З народнага. [1, с. 317,
“Беларускія прыказкі” Я. Рапановіча].
• Назавіце
слова, якое рыфмуецца з прыметнікам новы.
Светлы, сталёвы, ганаровы, нізкім, далёкі. (Сталёвы.)
• Якой
часцінай мовы з'яўляюцца ўсе гэтыя словы? (Прыметнікамі.)
Абгрунтуйце сваю думку.
• Ці ўсе яны стаяць у пачатковай форме?
• Складзіце
і запішыце сказ з прыметнікам новы.
Д л я
д а в е д к і.
Пачатковая форма прыметніка – форма мужчынскага роду, адзіночнага ліку,
назоўнага склону.
Праца з
вершаваным тэкстам.
Вось што прыметнік паведамляе
пра сябе:
Ад назоўніка залежу,
Разам з ім змяняюся.
Ужывайце ў сваіх сказах.
Я вам спадабаюся.
Аляксей Якімовіч.
• Падбярыце прыметнікі да назоўніка “сказах”. Вызначце іх склон.
Праца са словам.
Складзіце прыметнік з першых
літар наступных слоў: бурак, разам, адзнака, тлумачыць, адмовіцца, вобласць,
адтаць. (Братава.)
• Складзіце словазлучэнне з прыметнікам братава.
• Назавіце зацвярдзелы зычны гук у слове “братава”. (Гук [р].)
Назавіце словы.
Снег іскрысты,
Колас … (залацісты).
Вечары зімовыя,
Хаты … (новыя).
Аляксей Якімовіч.
Драўляны стол,
Востры … (кол).
Шырокі двор,
Сасновы … (бор).
Аляксей Якімовіч.
• Якімі
членамі сказа бываюць прыметнікі? (Азначэннямі
і выказнікамі.) Пры неабходнасці звярніцеся да вучэбнага дапаможніка.
• Вызначце,
якімі членамі сказа з’яўляюцца прыметнікі ў вершаваных тэкстах.
• У слове
“ружовы” пасля ж пішам о. А як чытаем? (Цвёрда.)
Д л я д а в е д к
і.
Прыметнік бывае выказнікам тады, калі паміж ім і
назоўнікам, да якога ён адносіцца, ёсць або прапушчана звязка (дзеяслоў).
Напрыклад. Вада была халодная. Вада халодная. У такім выпадку прыметнік
стаіць пасля назоўніка, да якога адносіцца.
Хвілінка
кемлівасці.
Дапішыце
прыказкі і прымаўкі, выбраўшы патрэбны варыянт з прапанаваных.
1. Вялікая дзірка,
…(ды малая накрыўка ). 2. За старую
анучу … (узнялі
такую бучу). 3. І
благому рабі добра, … (дык апамятаецца).
4. І ў старой печы
… (агонь гарыць). 5. І чорная хмара … (белым воблакам павернецца) [1, с. 244, 248, 249, 250, “Беларускія
прыказкі” Я. Рапановіча].
П р а п а н а в а н ы я в а р ы я н т ы: белым воблакам павернецца;
узнялі
такую бучу; дык апамятаецца; ды малая
накрыўка; агонь гарыць.
• Назавіце прыметнікі і вызначце іх склон. Як вы гэта зрабілі?
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Да
спалучэння слоў руплівы вучань падбярыце
спалучэнне з сінонімам, які з’яўляецца прыметнікам.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Вызначце
лік прыметнікаў: адзіночны ці множны. Як вы гэта зрабілі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “вучань”? (Перад
каранёвым націскным у пішацца
прыстаўное в.)
Д л я д а в е д к
і: руплівы вучань – старанны вучань.
Гульня
"Сказ-жартаўнік".
Ці згодны вы з наступным сцверджаннем?
Зіма дажджлівая – лета снежнае.
• Запішыце сказ у выпраўленым варыянце. (Зіма снежная – лета дажджлівае.) [1, с. 219, “Беларускія прыказкі”
Я. Рапановіча].
• Назавіце ў сказе прыметнікі і
вызначце іх род. Як вы гэта зрабілі?
• Якія народныя прыметы
вы ведаеце?
Гульня “Шукаю сябра”.
Да прыметніка белым,
ужытага ў рубрыцы “Хвілінка кемлівасці”, падбярыце прыметнік з такімі ж
марфалагічнымі прыметамі.
Фізкультхвілінка.
Успомніце, якія беларускія словы (прыметнікі) вы запісалі
ў пачатку ўрока. (Жоўты, братаў.) На
столі, на сцяне вачыма напішыце іх і лагодна ўсміхніцеся ім, добрым і ласкавым.
Пазнайце слова.
Пазнайце слова па яго апісанні: корань, як у слове
“хмара”, суфікс, як у слове “начны”.
Так, гэта слова “хмарны”. Дзякуючы кораню і суфіксу мы
здагадаліся, як яно гучыць. А да якой часціны мовы адносіцца? (Гэта прыметнік.) Як вы дакажаце гэта?
Скорагаворка.
Вымаўляем правільна.
Мужчына убачыў вераб’інае пер’е (Аляксей Якімовіч).
• Вызначце
прыметнік і пастаўце яго ў форму роднага склону.
• Як
вымаўляюцца спалучэнні зычных у слове “мужчына”?
Запомнім! Пішам мужчына, а вымаўляем [мушчына].
Праца з дыялогам.
Выкарыстаўшы прыметнікі ў форме жаночага
роду, дапоўніце дыялог Аляксея Якімовіча адказамі суразмоўцы. Устаўце
прапушчаную літару. У якой частцы слова яна знаходзіцца?
-- Васілёк, якога колеру трава. (Трава звычайна зялёная.)
-- А калі яна бывае жаўтаватая,
рыж..ватая? (-- Жаўтаватая, рыжаватая яна бывае восенню.)
-- А якой трава бывае ў маі? (У маі трава густая і сакавітая.)
• Вучаніца
сказала: “Прыметнікі змяняюцца па ліках, склонах і родах”. Удакладніце яе
адказ. (Прыметнікі змяняюцца па ліках і
склонах, а ў адзіночным ліку – і па родах.)
З пазычаных
складоў.
Прачытайце словы. Вазьміце па аднаму складу з кожнага і
ўтварыце прыметнік у форме назоўнага склону множнага ліку.
Смачна, паны, новыя. (Смачныя.)
• Пастаўце прыметнік смачныя ў форму адзіночнага ліку. (Смачны.)
• Выберыце патрэбнае.
Смачны
(хлеб, торт, снег, яблык).
• Падбярыце аднакаранёвае слова
да прыметніка смачны. (Смак.)
• Перакладзіце прыметнік смачны на рускую мову. (Вкусный.)
Параўнайце гучанне і напісанне.
• Назавіце слова.
-- Смачная вячэра, --
Пахваліла… (Вера).
Аляксей Якімовіч.
• Запомніце,
як пішацца прыметнік смачны.
Перакладаем.
Запішыце
па-беларуску.
Воробьи бывают разные: домовой и
полевой. Тёмно-серого воробья домового мы можем часто увидеть возле своего
дома. А буровато-коричневого воробья полевого можно встретить в небольших
парках и садах (Аляксей
Якімовіч).
• Назавіце прыметнікі ў тэксце.
Сустрэча з пісьменнікам.
Ва ўрыўку з кнігі
Аляксея Якімовіча “Карп у футры” на месца пропускаў устаўце патрэбныя літары.
На перапынку Ён
[Сямён] пачуў, як Ніна пахвалілася сябро..кам, што бабуля купіла ёй прыгожую
норкавую шапку, а на ўроку матэматыкі напісаў запіску: “Нінка, сёння ў
кінатэатры “Раніца” паказваюць цікавы фільм. Запрашаю цябе на апошні сеанс, які
пачнецца ў дваццаць адну гадзіну”. Калі Ніна прач..тала запіску, яе чорныя
падкоўкі-бровы прыўзняліся, а смуглявыя шчокі пачырванелі. Затым яна ўзяла
ручку і на гэтай жа паперцы вывела прыгож..мі літарамі: “Я прыйду!”
Ён усміхнуўся,
задаволены (Аляксей Якімовіч) [2, с.
29, “Карп у футры”].
• Падбярыце сінонім да слова “пахвалілася”. (Тут: паведаміла.)
• Падкрэсіце прыметнікі як члены сказа.
Гульня “Шукаю сябра”.
Да прыметніка прыгожую,
ужытага ў рубрыцы “Сустрэча з пісьменнікам”, падбярыце прыметнік з такімі ж
марфалагічнымі прыметамі.
Падбярыце
патрэбнае.
З двух
прапанаваных у дужках назоўнікаў выберыце той, які падыходзіць да прыметніка па
сэнсе.
Бардовы (дуб,
колер).
• Якім словам можна замяніць
прыметнік “бардовы”? Выберыце
патрэбнае. (Зялёны, цёмна-чырвоны.)
Я зімой не мерзну.
Маю світэр новы.
Ён вельмі прыгожы:
Як бурак, бардовы.
Аляксей Якімовіч.
• Што вы можаце сказаць аб
прыметніку “бардовы”, выкарыстаным у вершаваным тэксце?
• Падбярыце сінонім да слова “маю”.
Адказы (словы напісаны
наадварот): релок, ыноврыч-анмёц; ьцсё.
Праца са сказамі.
Прачытайце.
1. Высокая … трава незвычайным
дываном рассцілалася на лузе (Аляксей
Якімовіч). 2. Беларускі лес, лічу я, … і летам, і восенню, і зімою, і
вясною (Аляксей Якімовіч). 3. Сабака,
так мне падумалася ў той час, … за ката (Аляксей
Якімовіч). 4. Я з’еў спачатку зялёны яблык, а потым чырвоны. Чырвоны яблык
быў … (Аляксей Якімовіч). 5. …
падарунак атрымаў мой сябар Змітрок (Аляксей
Якімовіч). 6. Настаўнік беларускай мовы Сымон Рыгоравіч быў для мяне … (Аляксей Якімовіч). 7. Пасярод вёскі
ўзвышаўся прыгожы … дом, які нядаўна пабудаваў мой дзядзька Антон (Аляксей Якімовіч). 8. На высокай
разгалістай бярозе я адразу ж заўважыў … гняздо (Аляксей Якімовіч). 9. Невысокі … хлапчук, убачыўшы мяне, здалёку
прывітаўся (Аляксей Якімовіч).
• Устаўце ў сказы наступныя прыметнікі: у пачатковай форме (1), якасны
(2), у простай вышэйшай ступені параўнання (3), у складанай вышэйшай ступені
параўнання (4), у простай форме найвышэйшай ступені параўнання (5), у складанай
форме найвышэйшай ступені параўнання (6), адносны (7), прыналежны (8), складаны
прыметнік (9).
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот):
яатсівакўаш, ыжогырп, ышйенмузар,
ікдолас шьлоб, ышьлобйан, ырбод
ымас, ынялгац, авалсуб, іковарэш.
Творчая хвілінка.
Якія прыметнікі тут рыфмуюцца?
1. З
прыметнікам у пачатковай форме белы
Рыфмуецца
такі ж прыметнік с.. .
2. З
адносным прыметнікам сталёвы
Рыфмуецца
якасны прыметнік н.. .
3. З
адносным прыметнікам пясчаны
Рыфмуецца
такі ж прыметнік ба.. .
4. З
прыналежным прыметнікам пчаліны
Рыфмуецца
такі ж прыметнік л.. .
5. З
прыналежным прыметнікам баброва
Рыфмуецца
такі ж прыметнік л.. .
6. З
якасным прыметнікам ярчэйшы
Рыфмуецца
якасны прыметнік др.. .
7. З
якасным прыметнікам самы маленькі
Рыфмуецца
такі ж прыметнік с.. ма.. .
8. З
якасным прыметнікам найбагацейшы
Рыфмуецца
такі ж прыметнік найд.. .
9. З
якасным прыметнікам найбольш рухавы
Рыфмуецца
такі ж прыметнік н.. ц.. .
10. Са
складаным прыметнікам двухпавярховы
Рыфмуецца такі ж
прыметнік п.. .
• Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот):
ылемс, ывон, ынянўаваб, ынісіл, авокінсел, ышйенбард, ікьнездалам ымас,
ышйэрбадйан, ывакіц шьлобйан, ыводагіцяп.
7. Падвядзенне вынікаў урока.
На ўроку Міколка выканаў
практыкаванне, праверыў і хацеў здаць сшытак, але Ніна спыніла яго.
-- Пачакай, -- прашаптала яна. – Ты не падабраў антонім
да слова “сумны”.
• На якое
пытанне адказвае слова “сумны”? (Які?)
• Якой
часцінай мовы яно з'яўляецца? (Прыметнікам.)
• Што
абазначае прыметнік і на якія пытанні ён адказвае?
• Як
вызначаецца род, лік і склон прыметнікаў?
• Якімі
членамі сказа бываюць прыметнікі?
• Падбярыце
антонім да прыметніка сумны. (Вясёлы.)
8. Тэст.
Адзначце прыметнікі.
1) Цяжкі;
2) шарсцяны;
3) думка;
4) сцюдзёны;
5) духмяны;
6) тлусты;
7) скураны.
Адказы: 1, 2, 4, 5, 6, 7.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад.
Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.
– Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.
2. Якімовіч, А. М.
Карп у футры : апавяданні, вершы, прыпеўкі
/ Аляксей Якімовіч. – Мінск : Беларусь, 2021. – 167 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, № 7, 2024 год.
