Вывучаем беларускі правапіс. Правапіс суфіксаў дзеясловаў

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ   

 

Тэма: правапіс суфіксаў дзеясловаў.

Псіхалагічны настрой.

                                                           Каліва, рэчка,

                                                           Дзяцел, шчупаковы --

                                                           Гэта словы нашай мовы.

                                                                              Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?

Хвілінка кемлівасці.

• Выдзеліце суфіксы дзеясловаў у неазначальнай форме і ў прошлым часе, якія ў першай асобе адзіночнага ліку заканчваюцца на –ую (-юю), у неазначальнай форме і ў прошлым часе: гатую – гатаваць, гатаваў; гандлюю – гандляваць – гандляваў.

• Які вывад можна зрабіць?

Калі дзеясловы ў першай асобе адзіночнага ліку заканчваюцца на –ую (-юю), то ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс –ава- (-ява-) [4, стар. 49, “Беларуская мова”].          

Назавіце слова.

                                                       Пішам без памылак

                                                       Мама прасавала,

                                                       Тата будаваў,

                                                       Прырода … (красавала).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

• Абазначце суфіксы дзеясловаў і растлумачце іх правапіс.

Праца са сказам.

Складзіце скорагаворку са слоў.

Папрацую, старанна, пасвяткую, а, потым. (Старанна папрацую, а потым пасвяткую.)

• Якая арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?

Хвілінка кемлівасці.

• Выдзеліце суфіксы дзеясловаў у неазначальнай форме і ў прошлым часе, якія ў першай асобе адзіночнага ліку заканчваюцца на –ваю: закручваю – закручваць, закручваў.

• Які вывад можна зрабіць?

Калі дзеясловы ў першай асобе адзіночнага ліку заканчваюцца на –ваю, то ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс –ва- (не як у рускай мове: закручиваю – закручивать, закручивал) [4, стар. 49, “Беларуская мова”].            

Назавіце слова.

                                                       Пішам без памылак

                                                       Загадваць байцам,

                                                       Падпісваць паперу,

                                                       Расказваць … (сынам).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

• Вызначце дзеясловы і абазначце іх суфіксы.

Помніце! Калі перад суфіксам утвараецца спалучэнне зычных, апошнімі з якіх стаяць л, н, р, то пішацца суфікс –ыва- (-іва-): праветрываю – праветрываць, праветрываў, затрымліваю – затрымліваць, затрымліваў [4, стар. 49, “Беларуская мова”].

                  [3, стар. 47, “Беларуская мова”]

Скорагаворка.           

Вучуся адрозніваць назоўнік ад дзеяслова (Аляксей Якімовіч).        

• Растлумачце правапіс выдзеленых літар. 

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар ваю, ва, потым напішыце беларускае слова “даглядаць” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.                                         

Праца з вершам.

Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.

                                                       Заўтра павіншую.

                                                       Сёння пастараюся:

                                                       І мамачку са святам

                                                       Сад наш намалюю

Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 3, 4 – 1.

• Дзеясловы намалюю, павіншую пастаўце ў неазначальнай форме і растлумачце правапіс іх суфіксаў. 

Сустрэча з фразеалагізмам.

Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае   “не з’яўляцца, не прыходзіць, не прыязджаць да каго-небудзь, куды”.

                                                           Сядзіць бабуля,

                                                           Жаліцца, расказвае:

                                                           -- Не едзе сыночак,

                                                          … .

• Абазначце суфіксы дзеясловаў расказвае, паказвае і растлумачце іх правапіс.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: йэчав ен еавзакап [1, стар. 41, “Фразеалагічны слоўнік”].

Працуем са спалучэннямі слоў.             

• Са словамі “атрымаць”, “падтрымаць” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Ці згодны вы з тым, што ў неазначальнай форме і ў прошлым часе дзеясловы атрымаць, падтрымаць маюць суфікс –іва-?

Для даведкі: атрымаць пісьмо – атрымаць па заслугах; падтрымаць драбіны – падтрымаць прапанову.

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа. 

                                                      У іскрах змярка(н, нн)я

                                                      Ружовага ззя(нн, н)я

                                                      Дзянёк на спакой адплывае,

                                                      Дзянёк замірае,

                                                      Дзянёк спачывае

                                                      З усмехам ясным кахання [2, стар. 428, “Паэмы Я. Коласа”].

 • Вызначце ў вершаваным тэксце дзеясловы, абазначце вывучаныя суфіксы і растлумачце іх правапіс.

Адказы на пытанні.     

•  Калі ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс –ава- (-ява-)?

• Калі ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс –ва- ?

•  Калі ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс –ыва- (-іва-)?

Тэст.

• Адзначце дзеясловы з суфіксам –ва- ў неазначальнай форме і ў прошлым часе.

1. Прывязваю.

2. Абклейваю.

3. Фатаграфую.

4. Распытваю.

5. Габлюю.

6. Выслухоўваю.

7. Праветрываю.

Адказ: 1, 2, 4, 6.

 

Выкарыстаная літаратура

                                                                                                            

1. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.                      

2. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.  

3. Малажай, Г. М. і інш. Беларуская мова : Падруч. для 6-га кл. шк. з рус. мовай навучання. / Г. М. Малажай, З. М. Кавалевіч, С. Р. Рачэўскі. – Мн. : Нар. асвета, 1996. --  238 с., [4] л. іл.: іл.

4. Валочка Г. М. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --  240 с.

 

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, красавік 2022 года, № 4.