ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс прыставак.
Псіхалагічны настрой.
Ладны, лагодны,
Ланцуг, верасовы --
Гэта словы
нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успомнім правіла.
Прыстаўка – гэта значымая частка слова, якая стаіць перад
коранем і служыць для ўтварэння слоў:
горад – прыгарад.
З дапамогай прыстаўкі пры- ўтварылі новае слова “прыгарад”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: бяздымны ці – бясдымны, сшыць ці зшыць?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да правіла.
Запомніце! Правапіс літар з, с у прыстаўках залежыць ад вымаўлення: перад
звонкімі зычнымі вымаўляецца звонкі гук і пішацца літара з, а перад глухімі
зычнымі вымаўляецца глухі гук і пішацца літара с [4, стар. 191,
“Беларуская мова”].
Напрыклад: знізу,
спляту.
У словах “знізу”, “спляту” выдзяляем прыстаўкі з-,
с-.
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
Перад звонкім зычным н у слове “знізу”пішам прыстаўку з-,
а перад глухім зычным п у слове “спляту”– прыстаўку с-.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: знізу,
спляту.
Адзначаем! Прыстаўкі на з, с: з- (с-); уз- (ус-); без- (бес-); бяз-
(бяс-);
раз-
(рас-)
[4, стар. 191,
“Беларуская мова”]; цераз- (церас-).
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“разгуляцца” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “разгуляцца”?
Для даведкі: дзеці разгуляліся – мяцеліца разгулялася.
Назавіце слова.
Пішам
з с
Ускінуць, ускаціць,
Усход, ускрыкнуць,
… (Распаліць).
• Растлумачце
правапіс літары с у словах вершаванага тэксту “ускінуць”, “ускаціць”, “усход”,
“ускрыкнуць”, “распаліць”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: абкруціць ці апкруціць, паднесці ці патнесці?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Правапіс літар б і д у прыстаўках не
залежыць ад вымаўлення: яны заўсёды пішуцца нязменна [4, стар. 191, “Беларуская мова”].
Напрыклад: абдумаць.
Прыстаўка аб- у слове “абдумаць” пішацца нязменна.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: абкруціць, паднесці.
Адзначаем! Прыстаўкі, што канчаюцца на б, д і пішуцца нязменна: аб-,
ад-,
над-,
пад-
[4, стар. 192,
“Беларуская мова”], прад-.
Назавіце слова.
Пішам
з б
Абдумаць, аблятаць,
Абліваць, абрэзаць,
… (Абсякаць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс літары б у словах вершаванага тэксту “абдумаць”, “аблятаць”,
“абліваць”, “абрэзаць”, “абсякаць”.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары б,
д,
з,
с,
потым напішыце беларускае слова “абнавіць” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Адзначаем! Калі корань слова пачынаецца збегам зычных, пасля прыстаўкі ўзнікае
беглы гук [а], што перадаецца на пісьме [6, стар. 96, “Беларуская мова”]:
аб + значыць = абазначыць;
ад + гнаць = адагнаць; раз + гнаць =
разагнаць.
[5,
“Беларуская мова”]
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў, запісаўшы іх у алфавітным
парадку.
Адарваў разаслаў, і, абагнаў. (Абагнаў, адарваў і
разаслаў.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленых літар.
Скорагаворкі.
Разамлець і разапрэць ад цяпла (Аляксей Якімовіч).
Распакоўшчык распакаваў тавар (Аляксей Якімовіч).
• Якая арфаграма
паўтараецца ў словах скорагаворак?
Для даведкі: разамлець – не зусім добра сябе адчуваць, быць вялым; разапрэць –
разбухнуць ці моцна спацець ад цяпла і вільгаці.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Абчасаў, падфарбаваў
Я старанна працаваў:
І затым ў зямлю загнаў.
Кол сасновы
Адказ: 1 – 2, 2 – 4, 3 – 1, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “вельмі хутка”.
Лета прабягае,
Яго не стрымаць:
Хуценька, імкліва,
… … … .
• Якая прыстаўка паўтараецца ў
словах вершаванага тэксту? Растлумачце яе правапіс.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: кя аволс ьцазакс [2, стар. 350, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Спіць Гануся
ціха-роўна,
Ружавеюць яе
шчочкі;
Нікнуць з твару цені ночкі,
А ён цешыцца
бя(с, з)слоўна.
Вось з-за
лесу ўстала сонца.
Ра(з,
с)сыпае каснікі,
Залатыя ручнікі
І цалуе праз
аконца
(З, с)бітых
кудзер валаконцы,
Жылкі сінія
рукі [3, стар. 446 -- 447, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам можна замяніць
слова “нікнуць”? (Знікаюць.)
• Раскрыйце
сэнс слова “каснікі”. (Стужкі для
заплятання ў касу.) [1, стар. 163, “Тлумачальны слоўнік”].
Адказы на пытанні.
• Ад чаго залежыць правапіс літар з,
с
у прыстаўках?
• Ці
залежыць ад вымаўлення правапіс літар б, д у прыстаўках?
• Калі
пасля прыстаўкі можа ўзнікаць беглы гук [а]?
Тэст.
• Назавіце
словы на вывучанае правіла“Правапіс прыставак”.
1. Адцягнуць.
2. Адумацца.
3. Адухаўляць.
4. Адчуць.
5. Адскочыць.
6. Адчапіць.
7. Адужаць.
Адказ: 1, 4, 5, 6.
Выкарыстаная літаратура
1. Баханькоў,
А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я.
Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. Для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і
інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
240 с.
6. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і
інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. – 232 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, люты 2021 года, № 2.
