ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
звонкіх і глухіх зычных.
Псіхалагічны настрой.
Назоўнікі, прыметнікі,
Прыслоўі, дзеясловы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успомнім, якія зычныя адносяцца да звонкіх і глухіх.
Парныя звонкія і глухія зычныя:
звонкія [б], [б′], [г], [г′], [д], [ж], [з], [з′], [дж], [дз], [дз′];
глухія [п], [п′], [х], [х′], [т], [ш], [с], [с′], [ч], [ц], [ц′].
Не маюць парных гукаў:
звонкія [в], [в′], [л], [л′], [м], [м′], [н], [н′], [р], [й′], [ў];
глухія [к], [к′], [ф], [ф′].
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
рог
ці рох?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтае пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Нагадаем правіла.
Запомніце! Парныя звонкія зычныя гукі ў вымаўленні аглушаюцца на канцы слоў і
перад глухімі зычнымі гукамі.
Каб не памыліцца ў напісанні, у большасці выпадкаў можна
падабраць праверачнае слова з галосным пасля зычнага [1, стар. 42, “Беларуская
мова”].
Возьмем як прыклад словы са звонкімі зычнымі гукамі [б],
[д] перад глухім зычным [к] і на канцы слова і падбяром праверачнае слова з
галосным пасля зычнага: грыбкі – грыбок, сад – сады.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: рог.
Праца са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“град” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “град”?
Для даведкі: ледзяны град – град пытанняў.
Назавіце слова.
Пішам з д,
ж,
з
Стужка, мёд,
Зарадка, слёзка,
… (Параход).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс выдзеленых галосных літар у словах вершаванага тэксту “стужка”, “мёд”,
“зарадка”, “слёзка”, “параход”.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары б,
г,
ж,
потым напішыце беларускае слова “стужачка” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
пасьба
ці пазьба?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэтае пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запомніце! Парныя глухія зычныя гукі азванчаюцца перад звонкімі зычнымі.
Каб не памыліцца ў напісанні, у большасці выпадкаў можна
падабраць праверачнае слова з галосным пасля зычнага [1, стар. 42, “Беларуская
мова”].
Возьмем як прыклад словы з глухім зычным гукам [ц′] перад
звонкім [б] і падбіраем праверачнае слова з галосным пасля зычнага: барацьба – барцы.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: пасьба.
[4, с. 135, “Беларуская мова”]
Назавіце словы.
Пішам з с, ц
Барацьбіт, касьба,
Носьбіт, просьба,
… (Малацьба).
• Растлумачце
правапіс выдзеленых галосных літар у словах вершаванага тэксту “барацьбіт”,
“касьба”, “носьбіт”, “просьба”, “малацьба”.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Малацьба, касьбы, пасля. (Пасля касьбы малацьба.)
• Паўтарыце
скорагаворку некалькі разоў.
Праца з вершам.
• Складзіце
разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
Ох, ох, ох!..
Наступіў я на парог
Не шанцуе (так бывае)!
І рассыпаў увесь гарох.
Адказ: 1 – 3, 2 – 2, 3 – 4, 4 – 1.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Скорагаворкі.
Дарожка
– сапраўдная бездараж (Аляксей Якімовіч).
Падабаюцца
і футбол, і барацьба, і малацьба (Аляксей
Якімовіч).
• Ці
паўтараецца арфаграма ў словах скорагаворак?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
• Назавіце
фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае “быць знясіленым, вельмі слабым (праз
хваробу, зморанасць)”.
Заблудзіўся ў лесе,
Але выйшаў, змо.. .
Ця..ка цяпер, браткі,
Ужо … .
• Устаўце прапушчаныя
літары.
• Ці ёсць у словах фразеалагізма
невыразныя зычныя?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: ясюлав з гон [2, стар. 37,
“Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
І прыйшла
яна, княгіня,
Пазганяла
сне(х, г) з зямлі,
І дзе толькі
вочы кіне,
Ажыўлялася
пустыня,
Травы,
красачкі раслі.
А Сымонка
нецярпліва,
Сам не
знаючы чаму,
Ждаў
вясеньку, ждаў, як дзіва,
І кляў хола(т, д)
і зіму [3, стар. 310, “Паэмы Я. Коласа”].
• Падбярыце сінонім да слова
“красачкі”. (Кветачкі.)
• Падбярыце літаратурны
адпаведнік да аўтарскага слова “ждаў”. (Чакаў.)
• Слова “княгіня” пастаўце ў
форме мужчынскага роду і назавіце няясную зычную ў ім. (Князь.)
Адказы на пытанні.
• Як вымаўляюцца звонкія зычныя на канцы слова і
ў сярэдзіне перад глухімі зычнымі?
• Як
вымаўляюцца глухія зычныя перад звонкімі зычнымі?
• Якое
правіла вы прымяняеце, каб праверыць правапіс звонкіх і глухіх зычных?
Тэст.
• Назавіце
словы са звонкімі зычнымі, якія аглушаюцца.
1. Стораж.
2. Баскетбол.
3. Лыжка.
4. Сцерагчы.
5. Просьба.
6. Лыжка.
7. Дождж.
Адказ: 1, 3, 4, 6, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1. Валочка, Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2. -- 144 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, жнівень 2020 года, № 8 (226).
