ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: чаргаванне зычных і
галосных у аснове.
Псіхалагічны настрой.
Лазня, зламаць,
Шпачок, зімовы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам: лес – ляснік ці лес – леснік,
стог
– на стозе ці стог – на стоге?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да правіла.
Запомніце! Пры ўтварэнні або змяненні слоў могуць адбывацца змены галосных і
зычных у аснове: дом – дамавік, бераг – на беразе. Такая замена гукаў называецца чаргаваннем. У выніку
чаргавання гукаў узнікаюць варыянты кораня [1, стар. 41, “Беларуская мова”].
[4, стар. 193,
“Беларуская мова”]
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
Пры ўтварэнні слова “дамавік” чаргуюцца галосныя гукі о // а.
Пры змяненні слоў “бераг” – на беразе” чаргуюцца зычныя
гукі г // з.
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Пішам: лес – ляснік,
стог
– на стозе.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку, запісаўшы прапанаваныя словы ў
алфавітным парадку.
Сняжок, на снезе, снежны, снег. (На снезе, снег, снежны, сняжок.)
• Назавіце
галосныя і зычныя, якія чаргуюцца ў гэтых словах. Запішыце іх.
Узор: сох // сухі // высыхаць: о
// у // ы.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Ён нас моцна трос.
Пашкадуй нас, воз!
Ехалі на возе.
-- Можа, хопіць трэсці?
Адказ: 1 – 3, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 2.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмамі на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.
• Змяніце
слова “трос” так, каб адбылося чаргаванне галосных о // а. У якой частцы
слова яно назіраецца?
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары э,
о,
а,
потым напішыце беларускае слова “продак” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго,
добрае і ласкавае.
Помніце! У некаторых словах чаргуюцца спалучэнні ро, ло з ры, лы [4, стар. 193,
“Беларуская мова”].
Напрыклад: глотка
// глытаць, кроў // крывавы.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“грыміць” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра чаргаванне гукаў у словах “гром”, “грыміць”?
Для даведкі: гром грыміць – слава грыміць.
Назавіце словы.
Назіраем чаргаванне
Ў словах “збор”, збіраць”,
“Звон”,
“званіць”,
“Падбярэ”, … (падбіраць).
Аляксей Якімовіч.
• Якія
галосныя гукі і ў якой частцы слова чаргуюцца ў словах “збор – збіраць”, “звон
– званіць”, “падбярэ – падбіраць”?
Назіраем чаргаванне
Ў словах “ляпіць”, “ляплю”,
“Пускаць”, “пусціць”,
“Любіць, … (люблю).
Аляксей Якімовіч.
• Якія
зычныя гукі чаргуюцца ў словах “ляпіць – ляплю” (п – пл′), “пускаць –
пусціць” (ск – с′ц′), “любіць – люблю” (б
– бл′)? Абазначце тыя часткі слоў, у
якіх яны чаргуюцца.
Скорагаворка.
Трэска
трашчыць з трэскам (Аляксей Якімовіч).
• У якіх
словах скорагаворкі назіраецца чаргаванне? У якой частцы слова гэта адбываецца?
Выпішыце, абазначце літарамі гукі, якія чаргуюцца, выкарыстаўшы ўзор з задання
“Праца са сказам”.
Для даведкі: ск // шч.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “распачаць складаную і
непрыемную справу”.
Не стрываў Міша,
Уквяліў Дашу.
Будзе
яму на арэхі.
… … .
• У якіх словах вершаванага
тэксту адзін гук замяняецца другім?
• Растлумачце правапіс выдзеленых
галосных.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: ўыраваз ушак. [2, стар. 100,
“Фразеалагічны слоўнік”]
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
На Сымонку і
дзя(в, ў)чаты
Паглядалі цікавей,
Ім пацешыць
сэрца ў свята
Запрашалі
ласкавей.
І Сымонка
пад баро(д, т)ку
Дар старога
дзеда браў
Ды, прысеўшы
на кало(д, т)ку,
“Каваля”, “кадрылі” граў [3, стар. 287
-- 288, “Паэмы Я. Коласа”].
• Як вы разумееце сэнс радкоў “і
Сымонка пад бародку дар старога дзеда браў”? (Браў скрыпку – падарунак
дзеда.)
• Змяніце словы “паглядалі”,
“пацешыць”, “сэрца”, “запрашалі”, “дзеда” так, каб адбылося чаргаванне галосных
і зычных гукаў.
Адказы
на пытанні.
• Што характэрна для чаргавання?
• Ці могуць
чаргавацца спалучэнні ро, ло?
Тэст.
• Назавіце
словы з гукамі, якія чаргуюцца ў корані.
1. Несці – нясу.
2. Стол – сталы.
3. Вылучаць – вылучыць.
4. Ляцець – лячу.
5. Крук – кручок.
6. Светла – асвятленне.
7. Карміць – корм.
Адказ: 1, 2, 4, 5, 6, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020.
-- 240 с.
2. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. Для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”,
студзень 2021 года, № 1.
