ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс
асабовых канчаткаў дзеясловаў першага спражэння.
Псіхалагічны настрой.
Маркотны, журботны,
Дзіцячы, вечаровы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Кажуць, дзякуюць – водзяць, садзяць?
• Вызначце
спражэнне прыведзеных дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі.
Што трэба ведаць, каб правільна зрабіць гэта?
Хвілінка
кемлівасці.
Звернемся да правіла.
Запомніце! Тып спражэння дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі можна вызначыць па
неазначальнай форме. Да другога спражэння адносяцца дзеясловы, якія ў
інфінітыве заканчваюцца на –іць, -ыць (касіць,
прасіць, вучыць), за выключэннем аднаскладовых тыпу шыць,
крыць,
піць і ўтвораных ад іх: дапіць, вымыць, а таксама дзеясловы цярпець,
вярцець, нанавідзець, гнаць, залежаць, належаць, спаць, стаяць,
баяцца. Астатнія дзеясловы з ненаціскнымі канчаткамі – першага
спражэння [5, стар. 61, “Беларуская мова”].
Вырашэнне праблемнай
сітуацыі.
Вызначаем спражэнне па інфінітыве.
Водзяць, садзяць – вадзіць, садзіць: заканчваюцца на –іць. Значыць, адносяцца да другога
спражэння.
Кажуць, дзякуюць – казаць, дзякаваць: заканчваюцца на –аць. Значыць, адносяцца да першага
спражэння.
Назавіце
слова.
Кратаць паперу,
Выбраць тавар,
Бачыць Веру,
Наведваць … (базар).
Аляксей Якімовіч.
• Вызначце спражэнне дзеясловаў з вершаванага тэксту.
Хвілінка
кемлівасці.
Выкарыстаўшы даведку, праспрагайце
дзеясловы вязаць, кратаць у адзіночным ліку.
Для
даведкі.
1-я асоба (я) -- -у (-ю).
2-я асоба (ты) -- -эш (-еш), -аш.
3-я асоба (ён, яна, яно) -- -э (-е), -а [2, стар. 173, “Беларуская мова”].
Адказ: вяжу, кратаю; вяжаш, кратаеш; вяжа, кратае.
Назавіце
слова.
Бацька арэ,
Хлапчук пазірае,
Дзяўчынка вянок пляце
І гучна … (спявае).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце правапіс канчаткаў дзеясловаў, выкарыстаных у вершаваным
тэксце.
Хвілінка
кемлівасці.
Выкарыстаўшы даведку, праспрагайце
дзеясловы “вязаць”, “кратаць” у множным ліку.
Для
даведкі.
1-я асоба (мы) -- -ом (-ём), -ам (-ем).
2-я асоба (вы) -- -аце (-яце), -еце.
3-я асоба (яны) -- -уць (-юць) [2, стар. 173, “Беларуская мова”].
Адказ: вяжам, кратаем; вяжаце, кратаеце; вяжуць, кратаюць.
Назавіце
слова.
Хлопцы аруць,
Дзеці пазіраюць,
Дзяўчаты вянкі плятуць
І гучна … (спяваюць).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце правапіс канчаткаў дзеясловаў з вершаванага тэксту.
Помніце! Асаблівай увагі патрабуе 2-я асоба множнага ліку дзеясловаў. Тут пад
націскам ужываюцца канчаткі –аце (-яце), не пад націскам
-- аце
(-еце) [2, стар. 173, “Беларуская мова”].
Напрыклад: араце, вяжаце, паважаеце.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“ісці” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Пастаўце
дзеяслоў ісці ў форме другой асобы множнага ліку. (Ідзяце.)
Для даведкі: ісці хутка – ісці ў людзі.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў, запісаўшы іх у алфавітным
парадку.
Прыехаць, хочаце, сустрэцца, думаеце?
(Хочаце прыехаць, думаеце сустрэцца?)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар аце, яце, потым напішыце беларускае слова
“дзіцяці” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Хвілінка
кемлівасці.
Адзначаем! Напісанне галосных у канчатках дзеясловаў першага спражэння залежыць
ад характару асновы і месца націску.
Пасля зацвярдзелых зычных пад націскам пішуцца -о,
-э
(беражом, беражэш), не пад
націскам – -а. (вяжам,
вяжаш) [2, стар. 173, “Беларуская мова”].
• Дапоўніце сцвярджэнні адпаведнымі прыкладамі з даведкі.
Для даведкі: ты вяжаш, яна вяжа, мы вяжам; ты арэш, яна арэ, мы аром.
Назавіце слова.
Мы бяром пячэнне,
Ты бярэш лімон,
Мы бяром цукеркі,
Яна бярэ … (батон).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс канчаткаў дзеясловаў, выкарыстаных у вершаваным тэксце.
Хвілінка
кемлівасці.
Запамінаем! Пасля мяккіх зычных і пасля галосных пішуцца наступныя канчаткі:
1) Пад націскам -- -ё, не пад націскам -- -е.
(Мы вязём, мы пяём, мы едзем.)
2) У першым складзе перад націскам – -я. (Вы везяце, вы пеяце.)
[4, стар. 189, “Беларуская мова”].
• Дапоўніце сцвярджэнні адпаведнымі прыкладамі з даведкі.
Для даведкі: мы вязём, мы пяём, мы едзем; вы везяце, вы пеяце.
[2, стар. 173, “Беларуская
мова”]
[5, стар. 61, “Беларуская мова”]
Назавіце слова.
Ты пячэш аладкі,
Мы пячом пірог.
Ты зграбаеш сена,
Мы кладзём у … (стог).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс канчаткаў дзеясловаў з вершаванага тэксту.
Скорагаворкі.
Зацвітаеце
і сонца чакаеце, вясну сустракаеце (Аляксей
Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Пішам і чытаем,
Ў школу дружна ходзім,
Веды набываем.
Стараемся, працуем,
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне. Адно
з іх праспрагайце ў адзіночным ліку.
Сустрэча з
фразеалагізмамі.
Назавіце фразеалагізмы ў вершы Аляксея Якімовіча, якія
абазначаюць “прайшло многа часу,
адбыліся вялікія змены” і “ашукаць, схітраваць, падмануць”.
Некалі квітнела,
Жыло маё сяло.
Калі яго пакінуў,
Шмат … .
Далей трымайся ад Алеся.
З ім цяжка справы весці.
Ён любіць падмануць,
… .
• Вызначце
ў вершаваным тэксце дзеясловы першага спражэння. Адзін з іх праспрагайце ў
множным ліку.
Словы
фразеалагізма, напісаныя наадварот: ыдав олкяцарп;
локав ацьлап іцсевба [1, стар. 35, 36, “Фразеалагічны слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Нікла жыцце ў шумным лесе,
Агаляўся твар зямлі,
І
ляцелі ў паднябе(с, сс)і
З
звонкім крыкам жураўлі.
Восень ткала ўжо красёнцы
Мяккай чырвані ў лістах,
Восень спеў вяла бя(з, с)концы,
З
ветрам ходзячы ў кустах… [3,
стар. 284, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам можна замяніць
дзеяслоў “нікла”? (Заціхала.)
• Падбярыце літаратурны
адпаведнік да аўтарскага слова “жыцце”. (Жыццё.)
• Вызначце
ў вершаваным тэксце дзеясловы першага спражэння. Праспрагайце адзін з іх.
Адказы
на пытанні.
• Ад чаго залежыць напісанне галосных у
канчатках дзеясловаў першага спражэння?
• Калі ў канчатках дзеясловаў першага спражэння
пішуцца о, э, а калі – а?
• Якія
канчаткі ўжываюцца ў дзеясловах другой асобы множнага ліку першага спражэння?
Тэст.
Назавіце дзеясловы першага спражэння.
1) Класці;
2) берагчы;
3) цярпець;
4) збіраць;
5) залежаць;
6) сцерагчы;
7) сшываць.
Адказ: 1, 2, 4, 6, 7.
Выкарыстаная
літаратура
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш].
– Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --
232 с.
5. Валочка Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 7-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання / Г. М. Валочка, В. У. Зелянко, С. А. Язерская. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, сакавік 2022 года, № 3.
