ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: напісанне
складаных прыметнікаў разам.
Псіхалагічны настрой.
Цяжкі, чэрвеньскі,
Шматскладовы –
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Успамінаем.
Складанымі называюцца словы, якія маюць у сваім складзе
некалькі каранёў (два ці болей).
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: рыбалоўны
ці рыба-лоўны?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Разам пішуцца складаныя прыметнікі, утвораныя ад складаных назоўнікаў,
якія пішуцца разам [4, стар. 179,
“Беларуская мова”].
Напрыклад: ватарпольны.
Прыметнік ватарпольны ўтвораны ад назоўніка ватарпола, які пішацца разам.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам:
рыбалоўны.
Для даведкі.
Ватарпола
– воднае пола, спартыўная камандная гульня з мячом на вадзе [2, стар. 63,
“Слоўнік іншамоўных слоў”].
Назавіце слова.
Пішам разам
Водаправодны,
Жалезабетонны,
… (Параходны).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне разам прыметнікаў
“водаправодны”, “жалезабетонны”, “параходны”.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: кароткатэрміновы
ці каротка-тэрміновы?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Складаныя прыметнікі, утвораныя ад словазлучэнняў, у тым ліку ад
геаграфічных назваў, якія па форме не з’яўляюцца словазлучэннямі, пішуцца разам
[6, стар. 164, “Беларуская мова”].
Напрыклад: народнагаспадарчы.
Складаны прыметнік “народнагаспадарчы” ўтвораны ад
словазлучэння назоўніка з прыметнікам “народная гаспадарка”.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: кароткатэрміновы.
Скорагаворка.
У трохпакаёвай кватэры знаходзіцца
іншамоўны слоўнік (Аляксей Якімовіч).
• Якая
арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?
• Як
утвораны складаныя прыметнікі, выкарыстаныя ў скорагаворцы? (Ад словазлучэнняў
назоўнікаў з лічэбнікам і займеннікам.)
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма напішыце беларускае слова
“складаны” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: супрацьзаконны
ці супраць-законны?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем! Складаныя прыметнікі, утвораныя ад спалучэнняў слоў, што адказваюць на
пытанні дзе? куды? калі? як?, з
прыметнікамі пішуцца разам [6, стар. 164, “Беларуская мова”].
Напрыклад: супрацьмінны.
Прыметнік “супрацьмінны” ўтвораны ад спалучэння прыслоўя
і прыметніка.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: супрацьзаконны.
[4, стар.
179, “Беларуская мова”]
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“шматпудовы” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Як утвораны складаны прыметнік “шматпудовы”?
Для даведкі: шматпудовы кіт – шматпудовы цяжар на душы.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Мікрараён, густанаселены,
новы, гарадскі. (Новы гарадскі мікрараён
густанаселены.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленага слова.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Дзень і ноч працуе кран:
Будзе трохпавярховы.
Кажуць многія, што ён
Дом будуе новы.
Адказ: 1 – 1, 2 – 4, 3 – 3, 4 – 2.
• Знайдзіце
ў вершы прыметнік з арфаграмай на вывучанае правіла. Ад якога словазлучэння ён
утвораны? (Ад словазлучэння назоўніка з
лічэбнікам.)
• Ці можам
мы сказаць, што слова “кран” – амонім?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “гаварыць у адзін голас;
гаварыць гучна пра незвычайную навіну”.
-- Наступае зімавіца,
А мы зусім голыя, --
…,
Бярозкі беластволыя
• Вы
лічыце, што прыметнік беластволыя з’яўляецца складаным.
Абгрунтуйце сваю думку.
• Які
складаны прыметнік можна ўтварыць з
першай часткай бел-? (Белакрылы.) Як
вы яго напішаце?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: кя у небуб ьцю’б [3, стар. 351, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба
Коласа.
Тады [летам] штодня ўставай дасвета,
І
агнявокая дзянніца,
Як
маладая чараўніца,
Цябе сагрэе мілым смехам,
Авее
духам ч(ы, і)стым бораў,
Палёў,
лугоў, нябёс прастораў
І
сыпне радасць ні(з, с)кім стрэхам… [5, стар. 194, “Паэмы
Я. Коласа”].
• Вызначце складаны прыметнік і
растлумачце яго напісанне.
• Растлумачце
лексічнае значэнне слова “дзянніца”. (Яркае
асвятленне гарызонту перад усходам сонца; ранішняя зара.) [1, стар. 104,
“Тлумачальны слоўнік”].
Адказ на пытанне.
• Якія складаныя прыметнікі пішуцца разам?
Тэст.
• Назавіце
прыметнікі, напісаныя правільна, разам.
1) Пешаходны;
2) лесатэхнічны;
3) шматпавярховы;
4) вагона-рамонтны;
5) жыццярадасны;
6) ледакольны;
7) рыбамаразільны.
Адказ: 1, 2, 3, 5, 6, 7.
Спіс выкарыстанай літаратуры
1. Баханькоў,
А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я.
Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. -- Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.
2. Булыка, А. М.
Слоўнік іншамоўных слоў. / А. М. Булыка, Мінск : Нар. асвета, 1993. – 398 с.
3. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош,
І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
4. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
5. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
6. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т
адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, кастрычнік 2021 года, № 10.
