Вывучаем беларускі правапіс: правапіс канчаткаў прыметнікаў жаночага роду ў адзіночным ліку

 

ВЫВУЧАЕМ БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ   

 

Тэма: правапіс канчаткаў прыметнікаў жаночага роду ў адзіночным ліку.

Псіхалагічны настрой.                             

                                                         Вуліца, вясёлка,

                                                         Кіпень, выбуховы –

                                                         Гэта словы нашай мовы.

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Якія словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?

Хвілінка кемлівасці.

• Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Важная падзея, новая сукенка, летняя гарачыня, важныя падзеі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку: важная падзея, новая сукенка, летняя гарачыня.

Вывад.                                                        

Прыметнікі жаночага роду ў адзіночным ліку маюць канчаткі-ая, -яя ў назоўным склоне [4, стар. 255, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ая

                                                       Гара крутая,

                                                       Трава сухая,

                                                       Дарога … (лясная).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                       Пішам без памылак

                                                      Верная сяброўка, зялёная трава,

                                       Ранняя вясна, гладкая паверхня,

                                       Дальняя дарога, крыклівая … (сава).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

Праца са сказам.       

Складзіце скорагаворку са слоў.

Прырода, падабаецца, Роме, асенняя. (Роме падабаецца асенняя прырода.)        

• Растлумачце правапіс выдзеленых літар.

Хвілінка кемлівасці.

Пустой бочкі, пустая бочка, пустой бочцы, у пустой бочцы, пустой бочкай, марозная зіма, марознай зімы, марознай зіме, аб марознай зіме, марознай зімой, сіняй стужкі, сіняя стужка, сіняй стужцы, сіняй стужкай, аб сіняй стужцы, марозныя зімы.

• Вызначце словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў родным, давальным, творным і месным склонах адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў родным, давальным, творным і месным склонах адзіночнага ліку: пустой бочкі, пустой бочцы, пустой бочкай, аб пустой бочцы; марознай зімы, марознай зіме, марознай зімой, аб марознай зіме; сіняй стужкі, сіняй стужцы, сіняй стужкай, аб сіняй стужцы.

Вывад.                                                                                                                               

Прыметнікі жаночага роду ў адзіночным ліку маюць канчаткі -ой, -ай, -яй  у родным, давальным, творным і месным склонах [4, стар. 255 -- 256, “Беларуская мова”].

Працуем са спалучэннямі слоў.             

• Са словамі “вялікай” і “жывая” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Растлумачце правапіс канчаткаў прыметнікаў “вялікай”, “жывая”.

• Прыметнік “вялікай” пастаўце ў назоўным склоне і выдзеліце яго канчатак.

• Прыметнік  “жывая” разам з назоўнікам, да якога ён адносіцца, пастаўце ў форме роднага склону адзіночнага ліку.

Для даведкі: вялікай кропляй – вялікай падзеяй; жывая чарапаха – жывая мова. 

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ой

                                                       Славы баявой,

                                                       Вяршыні снегавой,

                                                       Мамы … (дарагой).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                                

 

                                       Пішам без памылак

                                                      Дружнай сям’ёй, глыбокай Нявой,

                                       Позняй вясной, лёгкай пярынкай,

                                       Дальняй дарогай, залатой … (галавой).

                                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

Хвілінка кемлівасці.

Пустое бочкі, пустая бочка, мяккае падушкі, колішняе сяброўкі, колішняя сяброўка, з колішняй сяброўкай, мяккія падушкі.

• Вызначце словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў родным склоне адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў родным склоне адзіночнага ліку: пустое бочкі, мяккае падушкі, колішняе сяброўкі.

Вывад.

У родным склоне  прыметнікі жаночага роду могуць ужывацца таксама з канчаткамі -ое, -ае, -яе  [4, стар. 256, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ае

                                                       Белае сняжынкі,

                                                       Цёмнае хмаркі,

                                                       Лёгкае … (пушынкі).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                       Пішам без памылак

                                                      Смачнае цукеркі, прыгожае барвы,

                                       Даўняе падзеі, лагоднае усмешкі,

                                       Летняе расы, стальное … (булавы).   

                                                                           Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.

• Падбярыце аднакаранёвыя словы да слова “барва”. (Барвавець, барвовы.)

Для даведкі: барвовы – густа-чырвоны колер [1, стар. 54, “Тлумачальны слоўнік”].

Праца са сказам.              

Складзіце скорагаворку са слоў.

Каля, сцяжынкі, спыніліся, лясное, вузкае. (Спыніліся каля вузкае лясное сцяжынкі.)

• Растлумачце напісанне выдзеленых літар.                                                                                                 

Фізкультхвілінка.

На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні літар ое, ае, яе, потым напішыце беларускае слова “старанная” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.

Хвілінка кемлівасці.

Пустою бочкаю, пустая бочка, мяккаю падушкаю, колішняю сяброўкаю, колішняя сяброўка, аб колішняй сяброўцы, мяккія падушкі.

• Вызначце словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў творным склоне адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў творным склоне адзіночнага ліку: пустою бочкаю, мяккаю падушкаю, колішняю сяброўкаю.

Вывад.

Прыметнікі жаночага роду ў творным склоне могуць ужывацца з канчаткамі -ою, -аю, -яю [4, стар. 255 -- 256, “Беларуская мова”].

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -аю

                                                       Белаю сняжынкаю,

                                                       Цёмнаю хмаркаю,

                                                       Лёгкаю … (пушынкаю).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                       Пішам без памылак

                                                      Смачнаю цукеркаю, чыстаю вадою,

                                       Даўняю падзеяю, лагоднаю усмешкаю,

                                       Летняю расою, стальною … (булавою).        

                                                                           Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.  

Праца з вершамі.

Складзіце разбураныя нядобрым чараўніком вершы Аляксея Якімовіча.

                                                                З роснаю травою.

                                                                Востраю касою.

                                                                Зараз я скашу яго

                                                                Луг шырокі прада мною

Адказ: 1 – 4, 2 – 1, 3 – 3, 4 – 2.

• Знайдзіце ў вершаваным тэксце словы з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце іх напісанне.

• Пастаўце прыметнікі разам з назоўнікамі, да якіх яны адносяцца, у творным склоне.

                                                      Выраслі ялінкі.

                                                      На лясной палянцы

                                                      Густыя галінкі.

                                                      Цягнуцца угору.

                                                    

                                                     Зялёная лапка:

                                                     Сказала Алесю

                                                     Снегавая шапка.

                                                     -- У мяне з’явілася

Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.                  

• Знайдзіце ў вершаваных тэкстах прыметнікі жаночага роду. Растлумачце іх напісанне і пастаўце ў месным склоне.

Хвілінка кемлівасці.

Ціхая раніца, ціхую раніцу, парожняе дзяжы, парожнюю дзяжу.

• Вызначце словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў вінавальным склоне адзіночнага ліку і абазначце іх канчаткі.

Для даведкі.

Словазлучэнні з прыметнікамі жаночага роду ў вінавальным склоне адзіночнага ліку: ціхую раніцу, парожнюю дзяжу.

Вывад.

Прыметнікі жаночага роду ў адзіночным ліку маюць канчаткі -ую, -юю ў вінавальным склоне [4, стар. 255 -- 256, “Беларуская мова”].

Для даведкі: дзяжа – драўляная пасудзіна, у якой рашчыняюць хлеб  [1, стар. 103, “Тлумачальны слоўнік”].

Парожняя – пустая.

               [5, стар. 143 -- 144, “Беларуская мова”]

Назавіце словы.

                                                       Пішам з -ую

                                                       Дарогу шырокую,

                                                       Гару высокую,

                                                       Краіну … (далёкую).

                                                                       Аляксей Якімовіч.                                               

 

                                       Пішам без памылак

                                                      Ранішнюю песню, знаёмую цётку,

                                       Ніжнюю прыступку, плыткую рэчку,

                                       Гнуткую вярбу, густую … (бародку).

                                                                           Аляксей Якімовіч.

• Абазначце канчаткі прыметнікаў з вершаваных тэкстаў і растлумачце іх правапіс.    

Скорагаворка.

З шырокай сцежкі звярнулі на вузкую (Аляксей Якімовіч).  

• Ці паўтараецца арфаграма ў словах скорагаворкі?  

Гарачая пара з вялікай каструлі паднялася ўгору (Аляксей Якімовіч).

• Якая арфаграма паўтараецца ў словах скорагаворкі?

• Прыметнікі гарачая, вялікай пастаўце ў родным склоне.                                                

Сустрэча з фразеалагізмамі.

Назавіце фразеалагізмы ў вершах Аляксея Якімовіча, што абазначаюць  “чалавека, які выдзяляецца сярод іншых людзей сваімі паводзінамі ці знешнім выглядам” і “выкрыць злачынныя намеры, цёмныя справы кагосьці”.

                                                                      Выбягаю з школы я,

                                                                      Крочу па газонах.

                                                                      Кажуць людзі пра мяне:

                                                                      -- … .

• Вызначце прыметнік у вершаваным тэксце. Праскланяйце яго, ужываючы ў родным і творным склонах дзве формы канчаткаў.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: яалеб анорав.

                                                           Цішком шкодзіў Янка,

                                                            Многім нёс бяду.

                                                           Людзі пастараліся:

                                                           … .

• Праскланяйце прыметнік чыстую.

Словы фразеалагізма, напісаныя наадварот: ілевыв ан юутсыч удав [2, стар. 26, 55, “Фразеалагічны слоўнік”].

Узбагачаем мову словам Якуба Коласа.

Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.

                                              Ідзе, а ветрык з каласкамі

                                              Вя(д, дз)е прыемную размову

                                              І цешыць душу леснікову.

                                              Маіхал пады(дз, д)е і прыстане,

                                           І лаву жыцейка агляне…     [3, стар. 29, “Паэмы Я. Коласа”].

• Раскрыйце сэнс слова “прыстане”. (Стане, спыніцца ненадоўга.)

• Вызначце прыметнікі ў вершаваным тэксце і растлумачце правапіс іх канчаткаў.

• Ці згодны вы з напісаннем прыметніка “леснікову”?

Адказы на пытанні.

•  Якія канчаткі маюць прыметнікі жаночага роду адзіночнага ліку ў назоўным і вінавальным склоне?

• Якія канчаткі маюць прыметнікі жаночага роду адзіночнага ліку ў родным, давальным, творным і месным склонах?

• З якімі канчаткамі могуць ужывацца прыметнікі жаночага роду адзіночнага ліку ў родным і творным склонах?

Тэст.

• Дапасуйце прыметнікі да назоўнікаў. Якія з іх запісаны памылкова?

1. У (гарадская) бібліятэка.

2. (Гарадская) бібліятэкай.

3. (Гарадская) бібліятэцы.

4. (Душэўная) размове.

5. (Душэўная) размоваю.

6. (Доўгі) днём.

7. (Прыгожая) рэчы.

8. (Малое) дзіцяці.

9. Прыгожая (рэччу).

Адказ: 6, 8, назоўнікі ў гэтых словазлучэннях мужчынскага і ніякага роду, што не адпавядае тэме. 

                                                                                                            

Выкарыстаная літаратура

 

1. Баханькоў, А. Я. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: для сярэдняй школы / А. Я. Баханькоў, І. М. Гайдукевіч, П. П. Шуба. – 2-е выд., перапрац. і дап. --  Мінск : Нар. асвета, 1972. – 376 с.

2. Гаўрош, Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага.  – Мн.,  “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.

Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.

3. Колас, Я. Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448 с.                 

4. Красней, В. П., Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. --  318 с. : іл.    

5. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання : у 2 ч. / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2020. --  240 с.

 

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, жнівень 2021 года, № 8.