ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: прыметнікі з
суфіксамі –ск-, -к- , іх правапіс.
Псіхалагічны настрой.
Ласкавы, агеньчык,
Вочы, перамовы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам: паляшук – паляшуцкі – ці паляшутскі?
(1)
• Як пішам: швед – шведскі ці швецкі?
(2)
• Як пішам: Адэса – адэскі ці адэсскі?
(3)
• Як пішам: Таганрог – таганрогскі ці таганрожскі?
(4)
• Як пішам: чэрвень
-- чэрвеньскі ці чэрвенскі?
• Што трэба ведаць, каб
адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Запамінаем!
1. У прыметніках, утвораных ад назоўнікаў з дапамогай
суфікса –ск-, зычныя асноў т, ц, ч, к у спалучэнні з
суфіксальным с даюць у вымаўленні і напісанні ц: кравец – кравецкі (кравец + ск + і). (Паляшуцкі.)
2. Каранёвае д у спалучэнні з суфіксальным с
вымаўляецца як ц, але на пісьме літара д перад суфіксам –ск-
захоўваецца: грамада – грамадскі. (Шведскі.)
3. У
прыметніках, утвораных пры дапамозе суфікса –ск- ад назоўнікаў з
асновай на с, ш, пішацца адна літара с: Арэса (рака, прыток Пцічы -- Прыпяці) – арэская. (Адэскі.)
4. У прыметніках, утвораных ад геаграфічных назваў і
назваў нацыянальнасцей і народнасцей з асновай на г, к, х, з, ж, ш, перад суфіксам –ск-
гэтыя зычныя захоўваюцца: таджык –
таджыкскі. Але: славацкі, калмыцкі, турэцкі, чэх – чэшскі, рыга – рыжскі і
інш.). (Таганрогскі.)
5. У прыметніках, утвораных ад назваў месяцаў на нь
і назоўніка восень, перад суфіксам –ск- пішацца мяккі знак. У астатніх
выпадках пасля н перад суфіксам –ск-
ь
пісаць не трэба. (Чэрвеньскі.) [4, стар. 157 -- 158, “Беларуская мова”].
• Дапоўніце
гэтыя азначэнні адпаведнымі прыкладамі з задання “Ствараем праблемную
сітуацыю”.
[2, стар. 172, “Беларуская мова”]
Назавіце слова.
Пішам без памылак
Поціск брацкі,
Стол настаўніцкі,
Станок … (ткацкі).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс прыметнікаў.
Назавіце слова.
Пішам без
памылак
Зямля людская,
Гудок заводскі,
Жанчына … (гарадская).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс прыметнікаў.
Назавіце слова.
Пішам без памылак
Звычай беларускі,
Дапамога таварыская,
Народ … (рускі).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс прыметнікаў.
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
З, Шчорсы, людзі, шчорсаў..кімі, вёскі, сябе, называюць.
(Людзі з вёскі Шчорсы называюць сябе
шчорсаўскімі.)
• Устаўце
прапушчаную літару (прапушчаныя літары) у прыметніку са скорагаворкі.
Назавіце слова.
Пішам без памылак
Калмыцкі стэп,
Гамбургскі сыр,
Чэшскі … (хлеб).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс прыметнікаў.
Назавіце слова.
Пішам без памылак
Ліпеньскі мёд,
Студзеньскі мароз,
Сумесны … (паход).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс прыметнікаў, якія ўтвораны ад
назваў месяцаў.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са
словамі “конская”, “рыбацкая” (“рыбацкае”) прыдумайце спалучэнні слоў з прамым
і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Растлумачце
правапіс слоў “конская”, “рыбацкая”.
Для даведкі: конская грыва – конская сіла; рыбацкая лодка – рыбацкае шчасце.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя спалучэнні
літар ск, нь, потым напішыце беларускае слова “верасень” і лагодна
ўсміхніцеся, прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Звяртаюся з любоўю:
Пішу я гэта шчыра,
Каўказскага здароўя.
-- Жадаю вам, сябры,
Адказ: 1 – 2, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 3.
• Знайдзіце
ў вершы прыметнік з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, якія
абазначае “хтосьці вельмі здзіўлены нечаканасцю, непрыемнасцю”.
Прывезлі аж з Нясвіжа
Гіганцкі той тавар.
Убачыў яго я
І … .
• Ці ёсць у
вершаваным тэксце прыметнік з арфаграмай на вывучанае правіла? Дакажыце гэта.
• Утварыце прыметнік ад
назоўніка Нясвіж.
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: ясўунгяцыв равт [1, стар. 60,
“Фразеалагічны слоўнік”].
Скорагаворка.
З
Добруша прыехалі ў Рыгу (Аляксей Якімовіч).
• Утварыце
прыметнікі ад назоўнікаў Добруш, Рыга і растлумачце іх
правапіс.
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі,
запішыце словы з выбарам літар. Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба
Коласа.
Відаць, у добрую часіну
Збіраўся дзя(дз, дзь)ка
ў пуцявіну:
Ў Баранавічах налучыўся
Кандуктар добры: ён згадзіўся
Даве(с, з)ці ў Вільню дзядзьку сходна [3, стар. 227, “Паэмы Я. Коласа”].
• Падбярыце літаратурны адпаведнік да аўтарскага
слова “пуцявіна. (Тут: у дарогу.)
• Як вы разумееце сэнс выразу “давезці сходна”? (Па дамоўленасці, якая задаволіла абодвух.)
• Утварыце прыметнік ад назоўніка
“Баранавічы”.
Адказы на пытанні.
• У якім выпадку зычныя асноў т,
ц,
ч,
к у спалучэнні з суфіксальным с
даюць у вымаўленні і напісанні ц?
• Як
вымаўляецца каранёвае д у спалучэнні з суфіксальным с?
• Колькі
літар с пішацца ў прыметніках, утвораных пры дапамозе суфікса –ск-
ад назоўнікаў з асновай на с, ш?
• Ці
захоўваюцца зычныя ў прыметніках, утвораных ад геаграфічных назваў і назваў
нацыянальнасцей і народнасцей з асновай на г, к, х, з, ж, ш?
• У якіх прыметніках перад суфіксам –ск-
пішацца мяккі знак?
Тэст.
• Назавіце
назоўнікі, ад якіх можна ўтварыць прыметнікі з суфіксамі –ск-, -к-.
1. Славак.
2. Вёска.
3. Узбек.
4. Свіслач.
5. Выдавец.
6. Мастак.
7. Ліда.
Адказ: 1, 3, 4, 5, 6, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Гваздовіч, Г. А. і інш. Беларуская мова : Падруч. для
10-га кл. устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд. адукацыі з бел.
мовай навучання з 11-гадовым тжэрмінам навучання / Г. А. Гваздовіч, М. М.
Круталевіч, У. П. Саўко. – 2-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 2004. – 239
с.
3. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
4. Беларуская мова : вучэб. дапам. для 6-га кл. устаноў
агул. сярэд. адук. з беларус. і рус. мовамі навучання / Г. М. Валочка [і інш]. – Мінск : Нац. ін-т
адукацыі, 2020. -- 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, верасень 2021 года, № 9.
