Матэрыял для самаадукацыі. Граматычныя заданні да майго верша
«Стаю на ўзлеску»
(Дадзены ў скарачэнні.)
Аляксей Якімовіч
Стаю на ўзлеску
Стаю
на узлеску,
Любуюся калінаю.
А яна вітаецца,
Махае мне галінаю.
Цягну руку да цябе,
Мілая калінка.
Ягадай чырвонаю
Пачастуй,
дзяўчынка.
-- Ягадай чырвонаю
Буду частаваці,
Каб гуляў на волі,
Не сядзеў у хаце.
Сарваў тваю ягадку,
Вабная калінка.
А яна з
гаркотаю,
Зусім не малінка.
Пайду я дадому,
Годзе, нагуляўся.
Навошта, калінка,
З табой сустракаўся?
2020 год.
Верш “Стаю на ўзлеску” цалкам надрукаваны ў маёй кнізе «Карп у футры», выдадзенай выдавецтвам
«Беларусь» у 2021 годзе.
• Якое слова ў вершы вам найбольш падабаецца? Чаму?
• Падкрэсліце ў кожным сказе дзейнік і выказнік; у
дужках укажыце пытанні, на якія яны адказваюць, і часціну мовы, якой яны
выражаны. Растлумачце знакі прыпынку.
• Назавіце цвёрдыя і мяккія гукі-браты. Якія з іх найчасцей
ужываюцца ў тэксце?
Напрыклад: ([с],
[с'].)
• Назавіце словы з гэтымі гукамі. Да якой часціны
мовы яны належаць?
• Чаму мы не можам назваць гукамі-братамі гукі [ц] і
[ц'], якія таксама ўжываюцца ў вершы? (Мяккі
гук [ц'] парны па цвёрдасці і мяккасці не зацвярдзеламу [ц], а
цвёрдаму [т]: мост
-- на мосце.)
• Выкарыстаўшы ўзор разважання, дакажыце, што ў вершаваным
тэксце слова "волі" з'яўляецца
назоўнікам, які мае толькі форму адзіночнага ліку.
Узор разважання
1. (У) небе. Пачатковая форма назоўніка -- неба. Адказвае на пытанне што?
Абазначае прадмет.
2. Марфалагічныя прыметы: назоўнік
ніякага роду; змяняецца па склонах (неба
-- небам -- на небе); мае толькі форму адзіночнага ліку.
3. Сінтаксічная роля: з'явіўся дзе? у
небе (форма меснага склону з прыназоўнікам у). У сказе з'яўляецца акалічнасцю.
4. Такім чынам, слова
"неба" – назоўнік.
• У якім (якіх) слове (словах) сказа больш звонкіх гукаў, у
якім (якіх) -- глухіх?
• Пры напісанні слова "годзе" ў якім месцы вас падпільноўвае Памылка Памылкаўна? Чаму?
• Падбярыце рускі адпаведнік да слова "годзе".
Параўнайце гучанне і напісанне. (Хватит,
достаточно.)
• Знайдзіце ў тэксце слова, у якім назіраецца
характэрная асаблівасць беларускай фанетыкі -- ужываецца заўсёды цвёрды гук ...
([дж]).
• Якія гукі ў вершы робяць словы добрымі і лагоднымі?
• Знайдзіце ў тэксце словы, у якіх назіраецца
характэрная асаблівасць беларускай фанетыкі -- аканне, гэта значыць
вымаўленне [а] ў ненаціскных складах.
• Назавіце ў тэксце прыметнік, які абазначае колер. Гэта
якасць ці прымета прадмета?
• У слове "дзяўчынка"
пішам дз. А як вымаўляем? (Мякка.)
Для даведкі: гук д вымаўляецца толькі цвёрда, а дз -- толькі мякка.
• Растлумачце правапіс выдзеленага слова "з".
Каб правільна даць тлумачэнне, разважайце так: "Паміж словам да і займеннікам нас можна паставіць пытанне (да
каго?). Значыць, да --
прыназоўнік, які з займеннікам пішацца асобна".
• Вызначце ў тэксце асобу дзеясловаў. Якія асабовыя
займеннікі дапамаглі вам гэта зрабіць?
Запомніце! Асабовыя
займеннікі дапамагаюць вызначаць асобу дзеясловаў цяперашняга (будучага) часу
пры іх спражэнні.
• Ці апраўданы паўтор у тэксце дзеяслова "прабач"?
Што дапамагае лепей паказаць гэты дзеяслоў?
• У спалучэнні не малінка пішам не. А як вымаўляем? ([Н′э] малінка.)
Для даведкі: слова не перад
націскным складам вымаўляецца як ня.
• Да якой часціны мовы належаць словы "яна", "Яна"?
• Да якой часціны мовы належыць слова "вітаецца"?
На якое пытанне яно адказвае? (Што робіць?)
Да якога трывання адносіцца? А калі скажам "прывіталася"? На якое
пытанне будзе адказваць гэтае слова? (Што
зрабіла?) Да якога трывання будзе адносіцца?
Запомніце! Незакончанае
трыванне дзеяслова абазначае дзеянне, якое можа працягвацца: (што рабіць?) мыць, (што раблю?) мыю, (што рабіў) мыў, (што буду рабіць?) буду
мыць.
Закончанае
трыванне абазначае дзеянне, якое
ўжо закончылася і не можа працягвацца: (што зрабіць?) вымыць, (што зрабіў?) вымыў,
(што зраблю?) вымыю.
Існуюць таксама дзеясловы двухтрывальныя, якія маюць адначасова
значэнне абодвух трыванняў: адрасаваць,
атакаваць, гарантаваць, ігнараваць, раніць, электрыфікаваць... Канкрэтнае трыванне такіх дзеясловаў выяўляецца
толькі ў кантэксце.
• У якіх формах часу можа ўжывацца дзеяслоў незакончанага
трывання? закончанага трывання?
Лінгвістычны
каментарый настаўніка.
Ведайце!
Дзеясловы закончанага трывання не
маюць формы цяперашняга часу.
• У слове "гуляў" пішам ў. А як вымаўляем? ([ў] вымаўляецца хутка, не працяжна.)
• Ці
згодныя вы, што літара я ў слове
"гляджу" абазначае два гукі?
• Выкарыстаўшы ўзор разважання, растлумачце правапіс літары з у слове "узлесак".
Узор
разважання. У слове
"бездапаможны" прыстаўка без- стаіць перад звонкім зычным. Значыць, пішам з.
• Вы сцявярджаеце, што словы “дзяўчынка” і хлопча” з’яўляюцца
звароткамі. Абгрунтуйце гэта.
• Вызначце, з якім назоўнікам звязаны кожны прыметнік і якім
членам сказа ён з’яўляецца.
• Падбярыце сінонім да слова “вабная”. (Прыгожая.)
• Падкрэсліце ў
адной рыскай, а папярэднюю літару – дзвюма.
