ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: прыстаўныя
гукі.
Псіхалагічны настрой.
Гаі, пушчы
І дубровы --
Гэта словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ведайце! У беларускай мове пры вымаўленні некаторых слоў з’яўляюцца прыстаўныя
гукі [в], [г], [а], [і].
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як
вымаўляем і пішам: гэй ці эй?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Прыстаўны гук [г] вымаўляецца і
перадаецца на пісьме ў словах “гэты”, “гэтак”, “гэтулькі”, “гэй”, “адгэтуль”, “дагэтуль”,
“пагэтуль”, “Ганна” [3, стар. 140, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Вымаўляем і пішам: гэй.
Назавіце слова.
Пішам з г
Гарбуз і гэта,
Ганна, гэтак
І … (дагэтуль).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне літары г у словах вершаванага тэксту “гарбуз”, “гэта”, “Ганна”,
“гэтак”, “дагэтуль”.
• Ад якіх
слоў утвораны словы “гэтак”, “дагэтуль”?
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як вымаўляем і пішам: іржа ці ржа?
• Што трэба ведаць, каб адказаць
на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Прыстаўное і вымаўляецца і пішацца ў некаторых словах перад збегам зычных,
першым з якіх з’яўляецца р,
м
або л:
іржа, іржышча.
Прыстаўное а пішацца толькі ў словах “аржаны”,
“амшэць” і ўтвораных ад іх: аржанішча, амшэлы [6, стар. 100, “Беларуская мова”].
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Вымаўляем і пішам: іржа.
Помніце! Прыстаўное і не вымаўляецца і не
пішацца перад збегам зычных, першы з якіх р або л, калі папярэдняе слова
канчаецца на галосны: цяжкія льдзіны [6,
стар. 100, “Беларуская мова”].
Назавіце слова.
Пішам з і і а
Амшэлы, ільняны,
Іржа, іржышча,
… (Аржаны).
Аляксей Якімовіч.
Для даведкі: аржаны – хлеб, спечаны з
жыта; ільняны – выраблены з ільну.
• Растлумачце
напісанне літар і, а ў словах вершаванага тэксту “амшэлы”, “ільняны”, “іржа”,
“іржышча”, “аржаны”.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце прыгожыя літары в,
г,
а,
і,
потым напішыце беларускае слова “іржышча” і лагодна ўсміхніцеся, прывітайце
яго, добрае і ласкавае.
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як вымаўляем і пішам: воблака ці облака?
Што
трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Звяртаемся да правіла.
Адзначаем! Прыстаўны гук [в] вымаўляецца і перадаецца на пісьме ў пачатку слова
перад націскнымі галоснымі [о], [у]: воблака,
вушы; пасля прыставак перад каранёвымі галоснымі [о],
[у]: завоблачны, завулак; у сярэдзіне некаторых слоў перад
[о], [у]: Навум, павук, Лявон і вытворных ад іх [3, стар. 140, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад наступныя словы: вуда, вудзільна, возера.
У словах “вуда”, ”вудзільна” выдзяляем карані (вуд-, вудз-).
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
Прыстаўны гук [в] вымаўляецца і перадаецца на пісьме
перад карэнным [у].
Запісаўшы слова “возера”,
бачым, што прыстаўны [в] вымаўляецца і перадаецца на пісьме і перад [о].
Але: наогул, окаць.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Вымаўляем і пішам: воблака.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“востры” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “востры”?
Для даведкі: востры нож – востры розум.
Помніце! Прыстаўны гук [в] не вымаўляецца і літара в не пішацца ў пачатку
слова, калі пачатковы гук [о] пераходзіць у [а]: возера – азёры.
Выключэнне: вока – вачэй – вачаняты, востры – вастрыць – вастрэйшы – навастрыць, вакол – ваколіца – наваколле [3,
стар. 140 – 141, “Беларуская мова”].
Назавіце словы.
Пішам з в
Вастрыць, навокал,
Вулей, возера
І… (вока).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
напісанне літары в у словах вершаванага тэксту “вастрыць”, “навокал”, “вулей”,
“возера”, “вока”.
Адзначаем! Прыстаўное в не пішацца: 1) у беларускіх словах: а) перад у,
якое развілося з в (успамін, ускапаць, успыхнуць); б) перад прыставачным у
(участак, ураджай, указка); 2) у словах іншамоўнага паходжання, імёнах,
прозвішчах і геаграфічных назвах: ордэн,
ордэр, урна, г. Ош, Осіпаў [4, стар. 202, “Беларуская мова”].
Але: Вольга, Вогненная Зямля (востраў) [3, стар.
140, “Беларуская мова”].
[5, “Беларуская мова”]
Праца са сказам.
Складзіце скорагаворку са слоў.
Каля, ураган, урну, паваліў, Оршы. (Ураган каля Оршы
паваліў урну.)
• Растлумачце
напісанне выдзеленых літар. Пры неабходнасці звярніцеся да тлумачальнага
слоўніка.
Праца з вершам.
Складзіце
разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея Якімовіча.
У лясок завітала.
У золата прыбрала.
Восень непрыкметна
Стройныя бярозкі
Адказ: 1 – 3, 2 – 1, 3 – 4, 4 – 2.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Скорагаворкі.
Вудзільна стаяла
каля вулея (Аляксей Якімовіч).
Ганна адмерала
пагэтуль (Аляксей Якімовіч).
Сцяг ірдзее, а
дождж імжыць (Аляксей Якімовіч).
Аржанішча і аржаны
(Аляксей Якімовіч).
• Ці
паўтараюцца арфаграмы ў словах скорагаворак?
Для даведкі: аржанішча – іржышча;
імжа – дробныя кропелькі вільгаці; ірдзяны – чырвоны, пунсовы.
Сустрэча з
фразеалагізмам.
• Назавіце
фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які абазначае “становіцца вядомым для кагосьці”.
-- Урок не вы..учыў,
Сыночак Гардзей.
Сёння мне сказалі,
… … … .
• Устаўце прапушчаную літару.
• Ці ёсць у словах фразеалагізма
прыстаўны гук?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: олшйад ад йэшув [1, стар. 82,
“Фразеалагічны слоўнік”]
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар.
Выразна прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Са
шляху яны звярнулі,
Нацянькі ідуць мяжой.
Хмары ж неба апранулі,
Даль закрылася імглой.
Як жывое срэбра,
ва(ш, ж)ка
З хмар пярэдніх дож(дж, ч) упаў:
За маланкай следам ця(ж, ш)ка
Гром страшэнны
загучаў. [2, стар. 318, “Паэмы Я. Коласа”].
• Якімі словамі можна замяніць
словы “шлях”, “нацянькі”, “важка”? (Дарога;
напрасткі; паказаўшы сілу, цяжка.)
• Раскрыйце сэнс слова “мяжа”. (Неўзараная палоска зямлі, якая падзяляе два суседнія ўчасткі.)
• Ці ёсць у вершаваным тэксце
слова з прыстаўным гукам?
• Які сінонім з прыстаўным гукам
можна падабраць да слова “загучаў”? (Завурчаў.)
Адказы на пытанні.
• У якіх словах вымаўляюцца і перадаюцца на
пісьме прыстаўныя гукі [г], [в]?
• Калі
вымаўляецца і перадаецца на пісьме прыстаўны гук [і]?
• У якіх
словах вымаўляецца і перадаецца на пісьме прыстаўны гук [а]?
Тэст.
• Назавіце словы з прыстаўнымі
гукамі [в], [г], якія перадаюцца на пісьме.
1.
..аколіца.
2.
..альховы.
3.
..ольха.
4.
..узел.
5.
..эй.
6.
..указка.
7.
..этулькі.
Адказ: 1, 3, 4, 5, 7.
Выкарыстаная літаратура
1. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В.
Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М. Янкоўскі.
2. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
3. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
4. Несцяровіч, В. І
і інш. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з рус. мовай навучання /
В. І. Несцяровіч, Я. Н. Марозава, Л. С. Васюковіч. – Мн. : Нар. асвета, 1992. –
302. : іл.
5. Валочка, Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2. -- 144 с.
6. Н. І. Шэўчык, А.
А. Амяльковіч. Беларуская мова : падручнік для 4 класа. – Мінск : “Народная
асвета”, 1977. – 240 с.
Гэты ўрок (у ім
могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і
літаратура”, лістапад 2020 года, № 11.
