Вывучаем часціны мовы. Назоўнік

 

ВЫВУЧАЕМ ЧАСЦІНЫ МОВЫ: ПРАКТЫКУМ

6 клас

              Тэма: Назоўнік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.

              Псіхалагічны настрой.            

                                                          Склады ка, дзядзь; джай, у, ра

                                                          Я старанна вымаўляю,

                                                          З іх назоўнікі складаю.

                                                                            Аляксей Якімовіч.

• Назавіце словы (назоўнікі), у якія ўваходзяць склады ка, дзядзь;  джай, у, ра. (Дзядзька, ураджай.) Запішыце іх.

• Якую тэму мы сёння будзем вывучаць? Здагадаліся?

Вучымся разважаць.

• Пастаўце пытанні да назоўнікаў дзядзька, ураджай.

• Выберыце патрэбнае:

а) назоўнікі абазначаюць прадмет;

б) назоўнікі абазначаюць прымету прадмета.

А д к а з: а.                                                                                    

• Прачытайце ў вучэбным дапаможніку па беларускай мове для 6-га кл. (2020) лінгвістычны матэрыял параграфа 23 і праверце, ці правільна вы разважалі.

Праца са словам.

Адгадайце загадку.

                                                    Маленькі, сухенькі,

                                                    Усіх адзявае. (Лён.)

                                                             З народнага.      [1, с. 344, “Беларускія прыказкі”Я. Рапановіча].

• Назавіце слова, якое рыфмуецца з назоўнікам лён.

Хаты, луг,  сыру, сон, цукар. (Сон.)

         • Якой часцінай мовы з'яўляюцца ўсе гэтыя словы? (Назоўнікамі.) Абгрунтуйце сваю думку.

• Ці ўсе яны стаяць у пачатковай форме?

• Раскажыце, што вы ведаеце пра лён.

• Складзіце і запішыце сказ з назоўнікам лён.

   Д л я  д а в е д к і.

Пачатковая форма назоўніка – адзіночны лік, назоўны склон.

Назавіце словы.

Лета – вясёлая часіна,

                                             Прабегла адна … (хвіліна).

                                             Прачытаў верш земляка,  

                                             Пад вечар сустрэў … (рыбака).

                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Якімі членамі сказа бываюць назоўнікі? (Дзейнікам, выказнікам, дапаўненнем, азначэннем, акалічнасцю.) Пры неабходнасці звярніцеся да вучэбнага дапаможніка.

• Вызначце, якімі членамі сказа з’яўляюцца назоўнікі ў вершаваным тэксце.

• У слове “часіна”  пасля ч пішам а.  А як чытаем? (Цвёрда.)

   Хвілінка кемлівасці.

              Дапішыце прыказкі і прымаўкі, выбраўшы патрэбны варыянт з прапанаваных.

              1. Адзін рукаў …(і той падзяру на дзяцей ). 2. Без агню пячэ, … (без  

   нажа рэжа). 3. З ліхім чалавекам … (і гадзіна векам). 4. Дзірак у гаспадарцы,

   … (як у дзіравым меху). 5. Дрэва славіцца пладамі, … (а чалавек --  рукамі) [1, с. 75, 77, 83, 101, “Беларускія прыказкі” Я.  Рапановіча].  

               П р а п а н а в а н ы я  в а р ы я н т ы: без нажа рэжа; і гадзіна векам; а  

      чалавек   -- рукамі; і той падзяру на дзяцей; як у дзіравым меху.

   • Назавіце назоўнікі і, карыстаючыся даведкай, вызначце іх склон.

   Д л я  д а в е д к і.

               Н. – хто? што? Р. каго? чаго? Д. каму? чаму? В. каго? што? Т. кім? чым?                  

      М. аб кім? аб чым?

Працуем са спалучэннямі слоў.          

• Да спалучэння слоў шырокі шлях падбярыце спалучэнне з сінонімам-назоўнікам.

• Ці з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?

• Вызначце лік назоўнікаў: адзіночны ці множны. Як вы гэта зрабілі?

• Што вам вядома пра напісанне слова “дарога”? (Не пад націскам пішацца а.)

Д л я  д а в е д к і: шырокі шлях – шырокая дарога.

Успамінаем! Назоўнікі могуць абазначаць адзін прадмет або сукупнасць  (некалькі) прадметаў.

Праца з вершаваным тэкстам.

Вось што назоўнік паведамляе пра сябе:

                                                    У мяне ёсць род,

                                                    Тры скланенні маю.

                                                    Прыходзьце ў госці.

                                                    Шчыра запрашаю.

                                                                 Аляксей Якімовіч.

• Як можна вызначыць род і скланенне назоўнікаў?

Праца са словам.

Складзіце назоўнік з першых літар наступных слоў: аўтамабіль, глядзець, усход, розны, опера, клікаць. (Агурок.)

• Вызначце скланенне гэтага назоўніка.

• Слова “агурок” двухскладовае ці трохскладовае? Як вы лічыце?

               Гульня "Сказ-жартаўнік".

Ці згодны вы з наступным сцверджаннем?

Лянота чалавека корміць, а праца псуе.

       • Запішыце сказ у выпраўленым варыянце. (Праца чалавека корміць, а лянота псуе [1, с. 108, “Беларускія прыказкі” Я. Рапановіча].)

         • Назавіце ў сказе назоўнікі і вызначце іх род. Як вы гэта зрабілі?

• Што дае праца чалавеку?

Гульня “Шукаю сябра”.

        Да назоўніка рукамі, ужытага ў рубрыцы “Хвілінка кемлівасці”, падбярыце назоўнік з такімі ж марфалагічнымі прыметамі.                                    

Фізкультхвілінка.

Успомніце, якія беларускія словы-назоўнікі вы запісалі ў пачатку ўрока. (Дзядзька, ураджай.) На столі, на сцяне вачыма напішыце іх і лагодна ўсміхніцеся ім, добрым і ласкавым.

Пазнайце слова.

Пазнайце слова па яго апісанні: корань, як у слове “лясны”, суфікс, як у слове “грыбнік”.

Так, гэта слова “ляснік”. Дзякуючы кораню і суфіксу мы здагадаліся, як яно гучыць. А да якой часціны мовы адносіцца? (Гэта назоўнік.) Як вы дакажаце гэта?

Скорагаворка.

Вымаўляем правільна.

Вазьмі, сынок, ручнік у руку (Аляксей Якімовіч).

• Ці ёсць у сказе зваротак, выражаны назоўнікам? Ці з’яўляецца ён членам сказа? (Так, ёсць. Зваротак не з’яўляецца членам сказа.)

• Як вымаўляецца спалучэнне зычных у слове “ручнік”?

Запомніце! Пішам ручнік, а вымаўляем [ручн′ік].

Праца з дыялогам.

Выкарыстаўшы назоўнікі, дапоўніце дыялог Аляксея Якімовіча адказамі суразмоўцы. Устаўце прапушчаную літару. У якой частцы слова яна знаходзіцца?

-- Насцечка, гэтыя ягадкі ты збірала разам з мамай? (Разам з мамай.)

-- Ты кожны дзень дапамагаеш мам..? (Я кожны дзень дапамагаю маме.)

         -- Цяпер каму нясеш ягадкі?  (-- Я нясу ягадкі сваёй бабулі.)

         -- А сваю малодшую сястрычку не хочаш пачаставаць спелымі ягадкамі? (Сваю сястрычку я ўжо пачаставала.)

         • Ці ўсе назоўнікі ў дыялогу адносяцца да аднаго і таго ж роду? Як вы лічыце?

         • Вучаніца сказала: “Усе назоўнікі з’яўляюцца членамі сказа”. Удакладніце яе адказ.

         • Які назоўнік у дыялогу не з’яўляецца членам сказа? 

• У слове “ягадкі” напісанне зычнай літары не адпавядае вымаўленню. Каб праверыць, якую літару патрэбна пісаць, змяніце слова так, каб пасля зычнай стала галосная. (Ягадак.)

З пазычаных складоў.

Прачытайце словы. Вазьміце па адным складзе з кожнага і ўтварыце назоўнік у форме назоўнага склону множнага ліку.

Агарод, кара, джала, неба. (Гараджане.)

• Выберыце патрэбнае.

Гараджане -- гэта (жыхары горада, вёскі, хутара, краіны).

• Падбярыце аднакаранёвыя словы да назоўніка гараджане. (Горад,      гарадскі.)

               • Перакладзіце назоўнік гараджане на рускую мову. (Горожане.)  

      Параўнайце  гучанне і напісанне гэтых слоў.

• Пастаўце назоўнік гараджане ў форму адзіночнага ліку.

• Назавіце слова.

Пахваліўся нам мінчанін:

                                         Жыву ў Мінску, … (гараджанін).

                                                                Аляксей Якімовіч.

• Запомніце, як пішацца назоўнік гараджане.

Перакладаем.

Запішыце па-беларуску.

1. Огромный красный шар солнца поднимался над лесом (Аляксей Якімовіч). 2. Мы с братом купили в магазине гвозди (Аляксей Якімовіч). 3. Мне очень нравится утром встречать рассвет (Аляксей Якімовіч).

• Назавіце ў тэксце назоўнікі.

Сустрэча з пісьменнікам.

Ва ўрыўку з кнігі Аляксея Якімовіча “Сем гісторый пра Воўка і Вожыка” на месцы пропускаў устаўце патрэбныя літары.

У гэты дзень распачалася мя..еліца. Васілёк і Алеся з вёскі Залессе выйшлі пасля паўдня. У Залессі ж..ве сябар Васілька Міхась. Васілёк і Алеся гасцявалі ў яго, нават урокі разам зрабілі. Цяпер яны ішлі па дарозе, якая в..ла ў іх вёску Загор’е. У некаторых месцах в..цер ужо перамёў дарогу. Прыходзілася перабірацца праз сумёты [2, с. 4, “Сем гісторый пра Воўка і Вожыка”].

• Падбярыце сінонімы да слоў “мяцеліца” (завіруха), “сумёты” (гурбы).

• Падкрэсіце назоўнікі як члены сказа.

Гульня “Шукаю сябра”.

         Да назоўніка дарозе, ужытага ў рубрыцы “Сустрэча з пісьменнікам”, падбярыце назоўнік з такімі ж марфалагічнымі прыметамі.

Падбярыце патрэбнае.

Каб правільна вызначыць значэнне слова, падбярыце да яго іншае з двух, дадзеных у дужках.

Абярэмак (травы, малака).

• Якім словам можна замяніць назоўнік “абярэмак”? Выберыце патрэбнае. (Ахапак, жменя.)

                                                  Патаўсцеў сланечнік,

                                                  Назапасіў семак.

                                                  Кажа тату верабейка:

                                                  “Вось каб узяць іх ў абярэмак!”

                                                                               Аляксей Якімовіч.

• Што вы можаце сказаць пра назоўнік “абярэмак”, выкарыстаны ў вершаваным тэксце?

• Падбярыце сінонім да слова “кажа”.

Адказы (словы напісаны наадварот): ыварт, капаха, ьцыроваг.

 Праца са сказамі.       

Прачытайце.

1. У густых кустах каля халоднай крынічкі ўвесь вечар зачароўваў нас сваёй песняй аліўкава-буры … . (Аляксей Якімовіч). 2. … часта прыходзіла да нас, каб пагаварыць, абмеркаваць вясковыя навіны (Аляксей Якімовіч). 3. Як незвычайная песня, гучыць у сасновым лесе звонкае … (Аляксей Якімовіч). 4. Падаіўшы карову, мама ў вядры прынесла ў хату цёплае … (Аляксей Якімовіч). 5. Яшчэ здалёку можна было заўважыць нашы …: мы з татам кожны год старанна фарбавалі іх (Аляксей Якімовіч). 6. Улетку я часта заходзіў у малады … . Там раслі не толькі краснагаловікі, але і баравічкі, лісічкі (Аляксей Якімовіч). 7. Вясною … выйшаў з берагоў, разліўся, затапіўшы і луг, і поле, і хмызнячок (Аляксей Якімовіч). 8. Жвавая рыжая … ўскочыла на старую яліну і, застыўшы каля дупла, адтуль стала пазіраць на мяне (Аляксей Якімовіч). 9. Увабраўшыся ў белыя кветкі, папрыгажэла наша кучаравая … (Аляксей Якімовіч). 10. У мой пакой разам з сонечнымі промнямі ўварвалася свежае … (Аляксей Якімовіч). 11. Залатая … радуе людзей цяплом, сонцам, агароднінай і садавінай (Аляксей Якімовіч).

• Устаўце ў сказы адушаўлёныя назоўнікі мужчынскага (1), жаночага (2) і ніякага роду (3), назоўнік, які ўжываецца толькі ў форме адзіночнага ліку (4), назоўнік, які ўжываецца толькі ў форме множнага ліку (5), зборны (6), уласны (7), агульны назоўнік (8), назоўнік першага (9), другога (10), трэцяга (11) скланення.

Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот): йевалас, акдесус, ахэр, окалам, ыцінсев, кінніса, Намён, акрёвав,  яншів, артевап, ьнесов.

Хвілінка творчасці.

                                      1. З неадушаўлёным назоўнікам шыба

                                      Рыфмуецца адушаўлёны назоўнік р.. .

                                      2. З уласным назоўнікам Света

                                      Рыфмуецца агульны назоўнік пр.. .

                                      3. Са зборным назоўнікам насенне

                                      Рыфмуецца зборны назоўнік к.. .

                                      4. З назоўнікам ніякага роду слова

                                      Рыфмуецца назоўнік жаночага роду м.. .

                                      5. З назоўнікам мужчынскага роду раяль

                                      Рыфмуецца назоўнік такога ж роду б.. .

                                      6. З назоўнікам адзіночнага ліку колас

                                      Рыфмуецца назоўнік такога ж ліку г.. .

                                      7. З назоўнікам множнага ліку ногі

                                      Рыфмуецца назоўнік такога ж ліку д.. .

                                      8. З назоўнікам другога скланення меч

                                      Рыфмуецца назоўнік трэцяга скланення п.. .

                                      9. З назоўнікам першага скланення галава

                                      Рыфмуецца назоўнік такога ж скланення т.. .

Адказы (выкарыстоўвайце толькі для кантролю; напісаны наадварот): абыр, атемырп, еннэрак, авом, ьлаб, салог, ігорад, чеп, аварт.                          

7. Падвядзенне вынікаў урока.

На ўроку Міколка выканаў практыкаванне, праверыў і хацеў здаць сшытак, але Ніна спыніла яго.

-- Пачакай, -- прашаптала яна. – Ты не падабраў сінонім да слова “хата”.

• На якое пытанне адказвае слова “хата”? (Што?)

• Якой часцінай мовы яно з'яўляецца? (Назоўнікам.)

• Што абазначае назоўнік і на якія пытанні ён адказвае?

• Як змяняецца назоўнік?

• Якімі членамі сказа бываюць назоўнікі?

• Ці з’яўляецца зваротак, выражаны назоўнікам, членам сказа?

• Падбярыце сінонім да назоўніка хата. (Дом.)

8. Тэст.

Адзначце назоўнікі.

1) Будынак;

2) бурак;

3) плот;                                        

4) звінець;

5) ложак;

6) лыжка;

7) цялятка.

Адказы: 1, 2, 3, 5, 6, 7.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

 

1. Беларускія прыказкі, прымаўкі і загадкі / склад. Яўген Рапановіч. Выд. другое, перапрац. і дап.  – Мінск : Выш. шк., 1974. – 384 с.

2. Аляксей Якімовіч. Сем гісторый пра Воўка і Вожыка : апавяданні і казкі  / А. М. Якімовіч. – Мінск : Пачатковая школа, 2016. – 58 с.

Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, № 7, 2024 год.