ВЫВУЧАЕМ
БЕЛАРУСКІ ПРАВАПІС: ПРАКТЫКУМ
Тэма: правапіс раздзяляльнага мяккага знака і
апострафа.
Псіхалагічны настрой.
Моцны, дужы
І сталёвы --
Гэта
словы нашай мовы.
Аляксей Якімовіч.
• Якія
словы беларускай мовы вам запомніліся, падабаюцца?
Ствараем праблемную сітуацыю.
• Як пішам:
кап’ё
ці капьё?
Што трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Пачнём з правіла.
Запомніце! Апостраф пішацца пасля прыставак і ў сярэдзіне слоў пасля цвёрдых
зычных перад е, ё, ю, я, і [5, стар. 110, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад наступныя словы: раз’езд,
надвор’е.
У слове “раз’езд”, падабраўшы аднакаранёвыя словы
(ездзіць, паездка, язда) выдзяляем агульную частку – корань езд,
перад якім стаіць прыстаўка раз-.
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
Пасля прыстаўкі раз- перад літарай е
пішам апостраф.
Хвілінка
кемлівасці.
У слове “надвор’е” ў сярэдзіне слова выдзяляем
цвёрды зычны гук [р], які стаіць перад літарай е.
Вывад з хвілінкі
кемлівасці.
У сярэдзіне слова пасля цвёрдага зычнага гука [р]
перад е пішам апостраф.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: кап’ё.
Працуем са спалучэннямі слоў.
• Са словам
“раз’юшаны” прыдумайце спалучэнні слоў з прамым і з пераносным значэннем.
• Ці
з’яўляюцца гэтыя спалучэнні слоў словазлучэннямі?
• Што вам
вядома пра напісанне слова “раз’юшаны”?
Для даведкі: раз’юшаны звер – раз’юшаны вецер.
Ствараем праблемную сітуацыю.
Як
пішам: батальён ці батал’ён?
Што
трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка кемлівасці.
Знаёмімся
з правілам.
Помніце! Раздзяляльны мяккі знак пішацца пасля мяккіх зычных перад літарамі е,
ё,
ю,
я,
і
[5, стар. 110, “Беларуская мова”].
Возьмем як прыклад наступнае слова: брыльянт.
У
слове “брыльянт” выдзяляем мяккі зычны гук [л′], які стаіць перад
літарай я.
Вывад з хвілінкі кемлівасці.
Пасля мяккага зычнага гука [л′] перад я пішам раздзяляльны мяккі знак.
Вырашэнне праблемнай сітуацыі.
Пішам: батальён.
Назавіце слова.
Раздзяляльны мяккі знак
Пішам у словах “паштальён”,
“Мільярдэр”, “мільянер”,
“Павільён”, … (“шампіньён”).
Аляксей Якімовіч.
• Растлумачце
правапіс раздзяляльнага мяккага знака ў словах вершаванага тэксту “паштальён”,
“мільярдэр”, “мільянер”, “павільён”, “шампіньён”.
Фізкультхвілінка.
На столі, на сцяне вачыма намалюйце мяккі знак і
апостраф, потым напішыце беларускае слова “надвор’е” і лагодна ўсміхніцеся,
прывітайце яго, добрае і ласкавае.
Ствараем
праблемную сітуацыю.
• Як пішам: салаўі – ці салаў’і?
Што
трэба ведаць, каб адказаць на гэта пытанне?
Хвілінка
кемлівасці.
Чытаем правіла.
Помніце! Пасля ў (у нескладовага) апостраф не пішацца. [5, стар. 110,
“Беларуская мова”]
Напрыклад: надброўе.
Вырашэнне
праблемнай сітуацыі.
Пішам: салаўі.
Праца са сказам.
• Складзіце
скорагаворку са слоў.
У, нітку, саўе,
Заслаўі, Зіна. (Зіна ў Заслаўі саўе нітку.)
• Растлумачце
правапіс выдзеленых літар.
[2, стар. 54, “Беларуская
мова”]
Праца з вершам.
Складзіце разбураны нядобрым чараўніком верш Аляксея
Якімовіча.
Смяецца.
Дружна льецца:
Ужо вясна прыйшла,
Смех птушыны
Адказ: 1 – 4, 2 – 2, 3 – 3, 4 – 1.
• Знайдзіце
ў вершы слова з арфаграмай на вывучанае правіла. Растлумачце яе напісанне.
Скорагаворка.
За парцьерай вераб’іная сям’я (Аляксей Якімовіч).
• Ці ёсць у
словах скорагаворкі арфаграма, якая паўтараецца?
Сустрэча з
фразеалагізмам.
Назавіце фразеалагізм у вершы Аляксея Якімовіча, які
абазначае “незадаволены, з кіслым
выглядам”.
Урок не вывучыў Алесік:
Ля камп’ютэра сядзеў.
А цяпер ён невясёлы:
… .
• Ці тое ж
самае азначэнне з правіла вы выкарыстаеце, каб растлумачыць правапіс апострафа
ў словах “камп’ютэра” і “з’еў”?
Словы фразеалагізма,
напісаныя наадварот: кя алым ўе’з [3, стар. 339, “Фразеалагічны
слоўнік”].
Узбагачаем мову словам Якуба
Коласа.
Раскрываючы дужкі, запішыце словы з выбарам літар. Выразна
прачытайце вершаваныя радкі Якуба Коласа.
Тут б(е, я)жыць у дзве старонкі
Зорна-роўны ланцужок;
Тут цукровыя чароты,
Лісце буйнае дубоў,
Спелых ніваў пазалота,
Сноп
нажатых класоў;
Тут пл(я, е)цёнкі-завітушкі,
Стрэлы гонкія, шчыт, лук,
Тут і пер(’, ь)е райскай птушкі,
І ўсялякіх многа штук [4, стар. 421,
“Паэмы Я. Коласа”].
• Якім словам можна замяніць спалучэнне слоў “у дзве старонкі”? (У два бакі.)
Адказы на пытанні.
• Якія
знакі і калі пішуцца для абазначэння раздзельнага вымаўлення гукаў?
• Ці
пішацца апостраф пасля ў (у нескладовага)?
Тэст.
• Назавіце
словы з апострафам.
1. З..віцца.
2. Здароў..е.
3. Пал..ю.
4. Мар..я.
5. Бар..ер.
6. Канферанс..е.
7. Аб..яднанне.
Адказ: 1, 4, 5, 7.
Для даведкі.
Батальён – вайсковае падраздзяленне з некалькіх рот, якое
ўваходзіць у склад палка.
Канферансье – артыст, які вядзе канцэртна-эстраднае
прадстаўленне, аб’яўляючы нумары праграмы і займаючы гледачоў у перапынках
паміж нумарамі.
Павільён – невялікі лёгкі будынак у парках і іншых людных
месцах; будынак для размяшчэння экспанатаў якой-небудзь выстаўкі; памяшканне
для фота-або кіназдымкі.
Парцьера – занавеска з цяжкай тканіны на акне або дзвярах
[1, стар. 50,
153, 229, 239, “Слоўнік іншамоўных слоў”].
Выкарыстаная літаратура
1. Булыка, А. М.
Слоўнік іншамоўных слоў. / А. М. Булыка, Мінск : Нар. асвета, 1993. – 398 с.
2. Валочка, Г. М. Беларуская
мова : вучэб. дапам. для 5-га кл. устаноў агул. сярэд. адук. з беларус. і рус.
мовамі навучання : у 2 ч. – Мінск : Нац.
ін-т адукацыі, 2019. – Ч. 2. -- 144 с.
3. Гаўрош,
Н. В і інш. Фразеалагічны слоўнік. Для сярэд. школы. Пад рэд. доктара
філалагічных навук Ф. М. Янкоўскага. –
Мн., “Нар. асвета”, 1973. – 352 с.
Перад загал. аўт. : Н. В. Гаўрош, І. Я. Лепешаў, Ф. М.
Янкоўскі.
4. Колас, Я.
Новая зямля; Сымон-музыка : паэмы / Я. Колас. —Мінск : Маст. літ., 1986. — 448
с.
5. Красней, В. П.,
Лаўрэль, Я. М. Беларуская мова : Падруч. для 5-га кл. шк. з беларус. мовай
навучання. – 3-е выд., дапрац. – Мн. : Нар. асвета, 1992. -- 318 с. : іл.
Гэты ўрок (у ім могуць быць некаторыя змяненні) надрукаваны ў часопісе “Беларуская мова і літаратура”, верасень 2020 года, № 9 (227).
